Το Παντελόνι του Πυθαγόρα

Margaret Wertheim, Το παντελόνι του Πυθαγόρα, Π.Τραυλός, (Αθήνα, 2002 β΄εκδ)

Η συγγραφέας του βιβλίου, αυστραλή κάτοικος της Ν.Υόρκης, έχει σπουδάσει Φυσική, Μαθηματικά και Καλές Τέχνες. Αρθρογραφεί τακτικά σε διεθνούς κύρους επιστημονικά περιοδικά, καθώς και σε «γυναικεία» ποικίλης ύλης. Σύμφωνα με όσα η ίδια προλογίζει, ξεκίνησε την συγγραφή αυτού του βιβλίου ανταποκρινόμενη στην πρόταση φίλων της να γράψει μια «εκλαϊκευμένη» ιστορία της Φυσικής. Συλλέγοντας και τακτοποιώντας το υλικό της, διαπίστωσε μιαν ενδιαφέρουσα πτυχή που αφορούσε στην γυναικεία παρουσία (δηλ. απουσία) στον τομέα της Φυσικής, για την οποία, εκτός των γενικότερων κοινωνικών-μορφωτικών αποκλεισμών των γυναικών, της φαίνεται ότι συνέτρεξαν και κάποιοι άλλοι ιδιαίτεροι λόγοι: Σαν κεντρικό πυρήνα αυτού του φαινόμενου, υποδεικνύει την «θρησκευτικότητα» της Φυσικής έρευνας, μιας θρησκευτικότητας που αναδύεται όχι μόνον σαν φιλοσοφική -πολιτισμική «επένδυση» των ανθρώπων απέναντι στη φύση, αλλά σαν ιστορική πραγματικότητα της εμπλοκής και επικράτησης ανθρώπων της Δυτικής εκκλησίας και του κλήρου στους εκάστοτε κύκλους της Φυσικής επιστήμης. Ετσι, παρομοιάζει τις δυσκολίες των γυναικών για είσοδο σ αυτούς τους κύκλους με τις δυσκολίες να εισχωρήσουν στο κληρικό σώμα! Σε μια τολμηρότερη δε προσπάθειά της να σχολιάσει και «επί της ουσίας» τις επιλογές, προσανατολισμούς και ιδεολογικούς περιορισμούς της Δυτικής επιστήμης, την βρίσκει δεσμευμένη από τα Θεολογικά πρότυπα του Πατριαρχικού Μονοθεϊσμού του οποίου παρέμεινε πιστή κατά βάθος θεραπαινίς. Ετσι, ξανάγραψε όπως μας λέει το βιβλίο της, συμπεριλαμβάνοντας και αυτήν την ενδιαφέρουσα πτυχή, ξεναγώντας μας σε μια ιστορική διαδρομή της ανάδυσης και εξέλιξης της Δυτικής Φυσικής επιστήμης και των «αρχιερέων» της, παράλληλα με τον σχολιασμό των εκάστοτε γυναικείων παρουσιών και των ιδιαίτερων κοινωνικών συνθηκών που τις ευνοούσαν ή τις κατέτρεχαν. Το εγχείρημα αυτό δεν μετατρέπει σε καμιά περίπτωση τη δουλειά της σε… οργισμένη καταγγελιολογία ούτε εκτρέπει την ιστορική της ισορροπία και νηφαλιότητα. Και είναι πολύ ενδιαφέρον το γεγονός ότι ερευνώντας η συγγραφέας τις ιδιαίτερες παραμέτρους που χρειάστηκε το «ερώτημα» που έθεσε στην ιστορία της επιστήμης, οδηγήθηκε και μας οδηγεί σε σκέψεις και ερωτήματα για την «ουδετερότητα» και την «καθαρότητα» της επιστήμης, οι οποίες πλήττονται άλλη μια φορά, και όχι μόνο χάριν των γυναικών (που στο κάτω κάτω -γιατί όχι ;..)

Στην εισαγωγή της, όπου προετοιμάζει τον αναγνώστη για τους κύριους δρόμους της μελέτης της, απαντάει και στο ερώτημα «γιατί» μας ενδιαφέρει η συμμετοχή των γυναικών στη Φυσική, πέρα από τις γενικές κοινωνιολογικές διαπιστώσεις περί γυναικών και επιστήμης. Πάνω σ αυτό η Wertheim μας προετοιμάζει για μια βασική της -«αιρετική» ίσως- τοποθέτηση: Η σύγχρονη παθιασμένη αναζήτηση της «θεωρίας του ενός» από τους Φυσικούς, όπου το καθετί στο Σύμπαν θα έχει τη θέση του σε ένα Μαθηματικοποιημένο Μανιφέστο, συνιστά κατά τη γνώμη της διπλή πλάνη: Από τη μια η αναζήτηση της «μιας- και- μοναδικής- αρχής» ίσως στερείται επιστημονικής ελευθερίας και αξίας, δέσμια ανθεκτικών θρησκευτικών ιδεολογημάτων. Από την άλλη, η αναζήτηση αυτής της θεωρίας πρακτικά μεταφράζεται σε πειράματα με επιταχυντές σωματιδίων αστρονομικών οικονομικών προϋπολογισμών, ανήθικων κατά μια άποψη από κοινωνικής πλευράς. Στις γυναίκες αναθέτει μιαν «άλλη σκοπιά» η οποία θα έχει να προσφέρει μια πιο πολύπλευρη αντιμετώπιση, ίσως πιο «γήινη» και πιθανά ανατρεπτική του μοντέλου του «ενός» -το οποίο δεν είναι καθόλου απαλλαγμένο από τις εξουσιαστικές κοινωνικές συνέπειες του ιδεολογικού του περιεχομένου. Προλαβαίνοντας τις πιθανές –και εύλογες- ενστάσεις, διευκρινίζει ότι αυτό δεν σημαίνει ότι κάθε θηλυκό επιστημονικό υποκείμενο είναι «καλό» και κάθε αρσενικό «κακό» και συντηρητικό. Ασφαλώς και οι γυναίκες δεν είναι εξ ορισμού ξένες με την εξουσία, και ασφαλώς δεν λείπουν τα ευαίσθητα φωτισμένα αρσενικά μυαλά. Σαν σύνολο όμως, και μέσα από τις ιστορικά διαμορφωμένες διαφορετικές παιδαγωγήσεις των δύο φύλων, στην εποχή μας οι γυναίκες μπορούν σύμφωνα με την συγγραφέα να καταθέσουν αυτές τις διαφορές δημιουργικά και ανανεωτικά στην επιστήμη, αρκεί να τους δοθούν οι πραγματικά ισότιμες ευκαιρίες. Το «γήινο» βίωμά τους, επιχείρημα μέχρι τώρα για τον αποκλεισμό τους από την «ουράνια» και «ανώτερη» ενασχόληση με τη Φυσική, να το μετατρέψουν ακριβώς σε πολύτιμο εμπλουτιστικό στοιχείο για νέες συλλήψεις και προσανατολισμό της επιστήμης.

Το γενικότερο πάντως ζήτημα που αναδεικνύει εύστοχα η έρευνα της Wertheim, είναι αυτό του μύθου της «ουδετερότητας», της «ανεξαρτησίας» ή του «μονόδρομου» της επιστήμης. Οσα μας αφηγείται το βιβλίο αυτό, έρχονται να επιβεβαιώσουν όσες ενστάσεις έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί για τον τάχα «αναπόφευκτο» ή «ουδέτερο» δρόμο της επιστήμης. Γίνεται για άλλη μια φορά φανερό ότι η φύση μας απαντάει ανάλογα με το τι ερωτήσεις εμείς της κάνουμε και με ποιόν τρόπο, που κάθε φορά εξαρτάται ολοφάνερα από πολιτικές, πολιτιστικές και ιδεολογικές παραμέτρους. Και αυτό όχι μόνον σε ένα επίπεδο του «πώς χρησιμοποιούμε τα επιτεύγματα της επιστήμης» αλλά σε ένα ουσιαστικότερο και πρωταρχικότερο επίπεδο του «τι θέλουμε κάθε φορά να μάθουμε» και «σε ποια οπτική γωνία βρισκόμαστε». Προϊόντα οι ίδιοι αλλά και παρατηρητές της φύσης, επιθυμούμε να την ερμηνεύσουμε και να την προβλέψουμε, τόσο για πρακτικούς όσο και για υπαρξιακούς λόγους. Οι περιορισμοί μας κατά εποχή πολλοί, επίσης πρακτικοί αλλά και ιδεολογικοί. Κάθε φορά μια άλλη οπτική γωνία, παράγει μια άλλη σύλληψη για τον κόσμο, πολλές φορές ανατρεπτικότατη και ασύμβατη με την προηγουμένως κυρίαρχη. Τότε- θα πεί κανείς- τι είναι όλη τούτη η τεχνολογία; Οι εφαρμογές της σύγχρονης επιστήμης δεν είναι η απόδειξη της «αλήθειας» της;

« Όχι» θα λέγαμε, τουλάχιστον με την έννοια ότι οι επιτυχείς εφαρμογές δεν αποδεικνύουν από μόνες τους ότι «ένας είναι ο δρόμος προς τη Ρώμη»- σύμφωνα και με τη συγγραφέα πολλοί δεν είναι μόνον οι δρόμοι αλλά και οι .. «Ρώμες»! Οι άνθρωποι κατασκεύασαν τροχό πριν υπολογίσουν το «π» και μελέτησαν τον ουρανό πριν αποδεχτούν την σφαιρικότητα της γης. Αρχαίοι Πολιτισμοί φαίνεται να είχαν αναπτύξει τεχνολογίες εξ ίσου εντυπωσιακές, σε άλλες κατευθύνσεις, χωρίς τα θεωρούμενα από εμάς «προαπαιτούμενα». Η θεωρία της σχετικότητας και η κβαντομηχανική, «εχθρές» κατά τον Αϊνστάιν, βρήκαν και οι δύο εφαρμογές που τις δικαίωναν «ξεχωριστά» (Εχει να χάσει τίποτε από αυτό η «αλήθεια»; Μόνον όταν αυτή θέλει να είναι ΜΙΑ!). Οι διάφορες κατά καιρούς προσεγγίσεις μας, χωρίς να χάνουν την αξία τους, πάντως δεν διαθέτουν σε καμιά περίπτωση «ουδετερότητα», «αιωνιότητα» ή «ισχύ επί παντός». Το μαγικό αυτό ταξίδι μας πηγαίνει στους δρόμους που εμείς χαράσσουμε, θα μπορούσαμε να φτάσουμε αλλού ή από άλλον δρόμο.

Τώρα, αν αυτός ο «άλλος δρόμος» ή το «αλλού» είναι επιλογές που εκπροσωπεί το γυναικείο φύλο, είναι ανοιχτό στην ιστορία. Το να διαμαρτύρεσαι για τον αποκλεισμό σου λόγω φύλου, φυλής κλπ είναι πολιτικά εύλογο και ιερό, αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να χρεωθείς το βάρος της απόδειξης ότι αν δεν σε είχαν αποκλείσει θα ήσουν οπωσδήποτε ο φορέας του «καλύτερου»! Αυτό ίσα-ίσα ξαναπαγιδεύει –και άδικα- τον αγώνα σου σε πολλά επίπεδα! Ένα σχετικό αν και σύντομο σχόλιο κάνει και η ίδια η συγγραφέας πάνω στα τελευταία, με τη συζήτηση όσο και τη δράση να χρήζουν συνέχειας. Γιατί το «καλύτερο» είναι ένα συνολικότερο στοίχημα, που περιλαμβάνει μεν το κατ αρχήν ζήτημά μας, αλλά δεν εκπροσωπείται αυτοδίκαια από αυτό.

Με τον «Πυθαγόρα» της η Wertheim θίγει πολλά ζητήματα. Ισως με έναν ανάλογο τρόπο θα ήταν «άδικο» να της ζητήσουμε «πληρέστερες» διεξοδικές απαντήσεις. Η δουλειά της -εκτός από τον άθλο της πλούσιας ιστορικής καταγραφής- είναι αξιόλογη από πολλές πλευρές, μια ευσταθής οπτική γωνία που αξίζει να γίνει ευπρόσδεκτη στη συζήτηση για την επιστήμη, τη θρησκεία και την ιστορία των δύο φύλων. Μια συζήτηση που μπορεί, με βάση το υλικό της, να πάει και πολύ παραπέρα, είτε συμφωνήσουμε στα σημεία με τη συγγραφέα είτε όχι…

Κ. Μόντη – Ιατρός

διαβάστε περισσότερα εδώ