Της Βέρας Σιατερλή
Λίγο ο Σεπτέμβριος που για όλες μας σημαίνει σχολείο, λίγο το βιβλίο της Αγγέλας Καστρινάκη που διάβαζα στις διακοπές μου: «Και βεβαία αλλάζει! –Αφήγημα για την Μεταπολίτευση» (εκδόσεις Κίχλη), έρχονται στο νου μου εικόνες και στιγμιότυπα των σχολικών μου χρόνων.
Τέτοια εποχή βγάζαμε από τις ντουλάπες τις περσινές ποδιές, για να τις ελέγξουμε, να τις μακρύνουμε, να τις φρεσκάρουμε ή όσες είχαν «πετάξει μπόι» κατά τις καλοκαιρινές διακοπές ή διέθεταν «το χρήμα», να τις αντικαταστήσουν με καινούριες! Ακόμη θυμάμαι τις διαφημίσεις του ΜΙΝΙΟΝ και τα μοντέλα του Τσεκλένη (4.000 δρχ)!
Ανήκω στη γενιά που καθιερώθηκε το μίνι αλλά εμείς φορούσαμε υποχρεωτικά τις μπλε ποδιές που έφταναν κάτω από το γόνατο, με άσπρο γιακά, λευκή κορδέλα με τραβηγμένα τα μαλλιά πίσω, άσπρες κοντές ή τρουακάρ κάλτσες και απαραιτήτως ίσιο παπούτσι. Οι μεγαλύτερες κοπέλες όταν απομακρύνονταν από το σχολείο επιστράτευαν διάφορες τεχνικές προκειμένου να σηκωθεί η ποδιά «λίγο ψηλότερα» από το γόνατο. Αυτό βέβαια είχε πάντα τον κίνδυνο της παρατήρησης ή της αποβολής.
Είχαμε 2-3 ποδιές γιατί πηγαίναμε και το Σάββατο σχολείο και δεν προλαβαίναμε να τις πλένουμε. Ο λευκός γιακάς ήταν αποσπώμενος για να μπορεί να πλυθεί και αντικατασταθεί συχνά ώστε να παραμένει λευκός. Υπήρχαν κοπέλες που δεν είχαν εκείνα τα χρόνια δεύτερο γιακά λόγων οικονομικών προβλημάτων και πολλές φορές μας έλεγαν ότι τον έπλεναν αποβραδίς και τον στέγνωναν στη σόμπα για να προλάβουν να τον φορέσουν την άλλη μέρα.
Η μπλε «τιμημένη» μαθητική μας ποδιά, αντικατέστησε την μαύρη που φορούσε η μητέρα μου στην ρετουσαρισμένη με χρώμα ασπρόμαυρη φωτογραφία, φόντο η ακρόπολη, τη μαθητική της σάκα ακουμπισμένη πλάι της, και τη χοντρή κοτσίδα της να πέφτει βαριά, στον νεανικό της κόρφο! Την ίδια εποχή ο πατέρας μου με το παρεάκι του φωτογραφισμένος έξω από το αρχαίο θέατρο Άργους φορώντας τα περίφημα πηλίκια των γυμνασιόπαιδων (που ήταν τιμή τους αλλά και μέσο έλεγχου και καταπίεσης), να ποζάρουν επιβεβαιώνοντας την αρχαιολατρία της εποχής.
Την ποδιά και το πηλίκιο τα κατάργησε η Κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου με πρωθυπουργό και υπουργό Παιδείας τον Γεώργιο Παπανδρέου. Αυτός θεώρησε ότι τόσο οι μαθήτριες στα γυμνάσια με μαύρες ποδιές (που ήταν σαν καλόγριες) όσο και οι μαθητές με το πηλίκιο και την κουκουβάγια δεν ταίριαζαν με τη δημοκρατική παιδεία που ήθελε να εφαρμόσει στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Επειδή ο ίδιος έδινε ιδιαίτερη σημασία στην ευπρεπή εμφάνιση της μαθητιώσας νεολαίας, από το 1965, καθιέρωσε για μεν τις μαθήτριες τη μπλε ποδιά με το χρώμα του γαλάζιου του ουρανού ή και μπλε σκούρο και στο πέτο της ποδιάς η κονκάρδα που αναγράφονταν η τάξη και το σχολείο, για δε τους μαθητές επιβαλλόταν να κυκλοφορούν με ευπρεπή κόμη και την καθιερωμένη κονκάρδα στο πέτο με τα χαρακτηριστικά του Γυμνασίου.
Οι στολές και τα πηλίκια ήταν υποχρεωτική αμφίεση της μαθητιώσας νεολαίας «καθ’ όλο το 24ωρο» και όχι μόνο κατά της ώρες φοίτησης (για την περιφέρεια τουλάχιστον που ήταν εύκολο να ελεγχθεί κάτι τέτοιο) και πρόδιδαν την μαθητική ιδιότητα. Στις πρώτες τάξεις του γυμνασίου θεωρούνταν από τους μαθητές «τιμή τους και δόξα» καθώς λίγοι κατάφερναν να παρακολουθούν την μέση εκπαίδευση, άρα καμάρωναν γι αυτή τους την ιδιότητα, καθώς επίσης και γιατί αυτή η αμφίεση πρόσθετε σοβαρότητα και ηλικία! Για τους κάπως
μεγαλύτερους όμως ήταν κακός βραχνάς και καταπίεση επειδή αποσκοπούσε στον έλεγχο και την αστυνόμευση.
Ένας έφηβος με ευπρεπή κόμη μπορούσε να είναι οποιοσδήποτε και πολύ εύκολα μπορούσε να κρύψει την μαθητική του ιδιότητα. Προφανώς το νέο μέτρο τους απελευθέρωνε. Οι κοπέλες όμως με μαύρη είτε μπλε ποδιά συνέχισαν να είναι εγκλωβισμένες στον διαρκή έλεγχο. Άρα το μέτρο γι αυτές ήταν στάχτη στα μάτια! Ελεγχόμενες αλλά με ευχάριστο χρώμα ! Η χρονική περίοδος στην οποία αναφέρομαι συνοδεύτηκε από ένα κλίμα έλεγχου που όπως ήταν φυσικό επηρέασε και τον χώρο του σχολείου. Έτσι για την εύρυθμη λειτουργία του Γυμνασίου λειτουργούσαν κανονισμοί με αποφάσεις από το υπουργείο παιδείας σχετικές με «τη λήψη παιδονομικών μέτρων» όπως: 1) Ο εκκλησιασμός των μαθητών του Γυμνασίου να γίνεται ανελλιπώς κάθε Κυριακή τη συνοδεία δύο καθηγητών. 2) ωρίσθη η (8 ½) ογδόη και ημίσεια εσπερινή ως χρόνος αποχωρήσεως των μαθητών εκ της πόλεως. Ο εφημερεύων καθηγητής είναι υποχρεωμένος να επιβλέπη εις την εφαρμογήν του μέτρου τούτου (=απαγόρευση κυκλοφορίας μετά τις 8:30μμ) . 3) Οι μαθηταί όλων των τάξεων να κουρεύωσι την κόμην των άνευ ουδεμιάς εξαιρέσεως. 4) Πάντες οι μαθηταί οφείλουν να φέρουσι το πηλίκιον και να απονέμουσι τον χαιρετισμόν προς τους καθηγητάς των, φέροντες την δεξιάν χείρα τεταμένην επι του δεξιού μέρους του γείσου του πηλικίου (στρατιωτικός χαιρετισμός) αι δε μαθήτριαι μέλαιναν μαθητικήν αμφίεσιν, την κόμην σεμνώς εκτενισμένην και να απονέμουν τον χαιρετισμόν δια κλίσεως της κεφαλής. Είναι γεγονός ότι η μεταρρύθμιση του 1964 επί των ημερών του «Γέρου της Δημοκρατίας» είναι η πιο σοβαρή κι ολοκληρωμένη προσπάθεια από καταβολής του ελληνικού κράτους, για τη μεταβολή του πνεύματος που κυριαρχεί στη νεοελληνική εκπαίδευση (τυπολατρία, εγκυκλοπαιδισμός, ψευτοκλασικισμός, αρχαϊσμός κλπ.). Τα μέτρα που παίρνονται για την Παιδεία (9/χρονη υποχρεωτική φοίτηση, δωρεάν παιδεία, καθιέρωση της δημοτικής, αναβάθμιση της εκπαίδευσης των δασκάλων, ακαδημαϊκό απολυτήριο…) είναι οπωσδήποτε ριζοσπαστικά και θα συντελούσαν στον εκδημοκρατισμό και στον εκσυγχρονισμό της εκπαίδευσης. Παράλληλα έδιναν τη δυνατότητα ευκολότερης πρόσβασης στην εκπαίδευση στις κατώτερες κοινωνικές τάξεις, που μέχρι τότε για διάφορους λόγους, οικονομικούς κ.ά. δεν την είχαν.
Η προσπάθεια αυτή αναχαιτίστηκε πρώτα από τα πολιτικά γεγονότα (επέμβαση του βασιλιά από 15 Ιουλίου 1965), έπειτα από τα πιο συντηρητικά τμήματα της ελληνικής αστικής τάξης (ΕΡΕ και αποστάτες του 1965) και τέλος από τη δικτατορία των συνταγματαρχών οπότε επανέρχεται όλο το αναχρονιστικό καθεστώς (καθαρεύουσα κλπ) αλλά και οι περιορισμοί και οι έλεγχοι της καθημερινότητας των μαθητών. Αυτό σημαίνει ότι την εποχή της δικής μου μαθητείας ίσχυαν η νομοθεσία, οι κανονισμοί (εκτός από το πηλίκιο) και τα μέτρα της εποχής των γονιών μου. Κανένα χάσμα γενεών!!!
Η στάση απέναντι στις γυναίκες εκτός από την «κόσμια περιβολή» αφορούσε και σε ένα ακόμη πολύ σημαντικό θέμα διάκρισης φύλου, τον διαχωρισμό των μαθητών σε γυμνάσια «αρένων» και «θηλέων»!
Λίγα ιστορικά στοιχεία για την εκπαίδευση των κοριτσιών*
Το ενδιαφέρον για την εκπαίδευση των κοριτσιών εκδηλώνεται στη χώρα μας ήδη από τα χρόνια του απελευθερωτικού Αγώνα του 21 κατά της τουρκοκρατίας. Οι πρωτεργάτες αγωνιστές τότε δεν διαχωρίζουν τους στόχους της εκπαίδευσης ανάλογα με το φύλο αλλά μεριμνούν για την παιδεία «αρρένων τε και θηλέων» (Δημαράς, τεύχ. Α΄, σ. 7). Στα χρόνια του Καποδίστρια αρχίζει να αναπτύσσεται η λογική της «γυναικείας εκπαίδευσης», με την
ίδρυση και λειτουργία χωριστών σχολείων θηλέων στις πόλεις ( Αίγινα, Σύρο, Πάτρα) αλλά και με τη φοίτηση στα αλληλοδιδακτικά σχολεία των αρρένων και κοριτσιών. Βέβαια τα ποσοστά συμμετοχής των κοριτσιών είναι μικρά αλλά αυτό αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα, αν αναλογισθεί κανείς τις συνθήκες που επικρατούσαν στη χώρα αμέσως μετά την απελευθέρωση. Μια ή και δύο μαθήτριες συνεκπαιδεύονταν με ογδόντα και πλέον μαθητές. Η μικτή εκπαίδευση καθιερώνεται πρώτα στα σχολεία των νησιών, μετά στις πρωτεύουσες των επαρχιών και αργότερα στους δήμους της χώρας
Την περίοδο του Όθωνα με το Ν.1834 (άρθρο 58) προβλέπεται η ίδρυση και λειτουργία χωριστών δημοτικών σχολείων για τα κορίτσια. Καθώς όμως δεν υπήρχε η οικονομική δυνατότητα για τη συντήρηση χωριστών σχολείων αλλά και εκπαιδευμένες δασκάλες, για να «προΐστανται» στα σχολεία των κοριτσιών, όπως απαιτούσε ο νόμος, το αποτέλεσμα ήταν σε πολλά σχολεία αρρένων να φοιτούν και κορίτσια αλλά πολύ λίγα πάντα .
Την δεκαετία του 1850 απαγορεύεται ακόμη και απλή συστέγαση μαθητών εκατέρου των φύλων σε όλα τα δημόσια και ιδιωτικά διδακτήρια με εγκύκλιο του τότε υπουργού Παιδείας Στ. Βλάχου
Τον Ιούλιο του 1929, «το ορθόν ή μη της κοινής αγωγής αρρένων και θηλέων» αποτελεί ένα από τα κυριότερα θέματα του διεθνούς Συνεδρίου των λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης της Χάγης.
Για τη συνεκπαίδευση αρρένων και θηλέων στη Μ.Ε. η Πολιτεία κρατά επιφυλακτική στάση επειδή δεν θεωρεί την ελληνική κοινωνία ώριμη για την αποδοχή της. Ωστόσο, αναγκάζεται να επιτρέψει τη φοίτηση κοριτσιών στα Γυμνάσια Αρρένων, στις πόλεις που ο αριθμός των μαθητριών ήταν ελάχιστος και δεν επέτρεπε τη σύσταση ξεχωριστών Γυμνασίων Θηλέων. Η Πολιτεία φρόντισε τότε για πρώτη φορά και για την κατάρτιση «ειδικού προγράμματος» των Γυμνασίων Θηλέων, το οποίο χωρίς να μειώνει τη γενική μόρφωση των κοριτσιών, συμπεριλάμβανε και μαθήματα προσιδιάζοντα στη γυναικεία φύση και τον προορισμό της γυναίκας. Επίσης φρόντισε και για το χωρισμό των δύο φύλων στην ώρα της Γυμναστικής καθώς και για το διορισμό στα Γυμνάσια Θηλέων κατά προτεραιότητα καθηγητριών.
Από το 1937 στα σχολεία της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης παρατηρείται μια διαφοροποίηση, ανάλογα με τον τόπο λειτουργίας τους. Δηλαδή μικτά γυμνάσια και λύκεια στην επαρχία και αμιγή στις πόλεις. Στις δεκαετίες που ακολουθούν, ως το 1979, ο θεσμός της συνεκπαίδευσης λειτουργεί στα πλαίσια των ρυθμίσεων του 1929. Κατά καιρούς παρατηρούνται στα προγράμματα κάποιες διαφοροποιήσεις, όπως η κατάργηση της διδασκαλίας του κλάδου της Άλγεβρας από τα γυμνάσια θηλέων, μειωμένες ώρες των Μαθηματικών καθώς και χωριστή διδασκαλία του μαθήματος της Σωματικής Αγωγής. Κατά τη δεκαετία του 1960 ασκείται πίεση για μια πιο ουσιαστική εκπαίδευση των κοριτσιών και για επίτευξη ίσων εκπαιδευτικών ευκαιριών. Ωστόσο η συμφοίτηση αρρένων και θηλέων εξακολουθεί να θεωρείται «ως επιζήμιο μέτρο».
Γυμνάσιο «θηλέων» λοιπόν τελείωσα και εγώ με πολύ αυστηρούς ελέγχους και κανόνες περί διαγωγής, ηθικής, εκκλησιασμούς κλπ εν μέσω δικτατορίας.
Καμία σχέση με τα βιώματα της ηρωίδας στο μυθιστόρημα της Α. Καστρινάκη. Η Ειρήνη ζει τη μετάβαση στη δημοκρατία το1974. Απογείωση των προσδοκιών. Πολιτικοποίηση. Η Ειρήνη είναι ένα κορίτσι που μεγαλώνει στην Αθήνα τη μεταπολίτευση. Μόλις που καταλαβαίνει τι συμβαίνει γύρω της, ωστόσο συμμετέχει σε συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις. Εντάσσεται σε μαθητική παράταξη και σε οργάνωση νεολαίας. Γνωρίζει τη φιλία, τη
συντροφικότητα, και την ομαδική προσπάθεια. Ταυτόχρονα αναζητά εναγωνίως κάποιον να αγαπήσει.
Η γενιά της Ειρήνης στο μυθιστόρημα της Καστρινάκη είναι η γενιά της μικρής μου αδελφής. Κάθε φορά που γύριζα στην Ελλάδα για διακοπές από τις σπουδές μου έβρισκα την αδελφή μου να απολαμβάνει ελευθερίες που λαχταρούσα στα μαθητικά μου χρόνια και δεν πίστευα στα μάτια μου.
Το 1976 (νόμος 309/1976) ανοίγει ο δρόμος για τη μικτοποίηση των ημερήσιων γυμνασίων και λυκείων. Το Υπουργείο Παιδείας προκειμένου να προχωρήσει στην υλοποίηση της παραπάνω διάταξης, ζητά από τους γονείς των μαθητών της χώρας να δηλώσουν αν επιθυμούν να φοιτήσουν τα παιδιά τους σε μικτά σχολεία. Η πλειοψηφία των γονέων τότε τάσσεται αρνητικά(!). Ωστόσο από την έναρξη της σχολικής χρονιάς 1979-80 η μικτή φοίτηση στα σχολεία της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης αποτελούσε πλέον πραγματικότητα. Τέλος στις 6 Φεβρουαρίου 1982, ο τότε Υπουργός Παιδείας Λευτέρης Βερυβάκης αποφασίζει επιτέλους την εξίσωση αγοριών κοριτσιών με την κατάργηση της μπλε ποδιάς για τα κορίτσια. Παρά τις απόψεις ότι καταργείται ένα σύμβολο συνοχής της ελληνικής κοινωνίας(!), οι περισσότεροι Έλληνες είδαν την κατάργηση των ποδιών ως υπεράσπιση της ελευθερίας, του πλουραλισμού και της ανάπτυξης της προσωπικότητας
Όμως καθολική και οριστική εφαρμογή της εξίσωσης αγοριών και κοριτσιών έχουμε με το Ν. 1566/1985 (άρθρο 2, εδ. 5), από τον οποίο προβλέπεται ότι: «Στα σχολεία της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης φοιτούν μαζί αγόρια και κορίτσια».
Στις 5-2-1985 ο υπουργός Παιδείας Απ. Κακλαμάνης καταθέτει στη Βουλή το σχέδιο νόμου «για τη δομή και λειτουργία της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης». Ο νόμος (1566/1985) αυτός που ισχύει μέχρι σήμερα, ψηφίζεται από τη Βουλή και έχει ως βασικότερες αρχές του τις παρακάτω: 1. «Σκοπός της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης είναι να συμβάλλει στην ολόπλευρη, αρμονική και ισόρροπη ανάπτυξη των διανοητικών και ψυχοσωματικών δυνάμεων των μαθητών, ώστε ανεξάρτητα από φύλο και καταγωγή, να έχουν τη δυνατότητα να εξελιχθούν σε ολοκληρωμένες προσωπικότητες και να ζήσουν δημιουργικά» (Άρθρο 1, παρ. 1).
Αυτή την «πικρή μικρή ιστορία» θυμήθηκα και σκαλίζοντας ολοκλήρωσα τις πληροφορίες μου για την οδύσσεια της εκπαίδευσης θηλέων, εγώ που μαθήτευσα την εποχή της δικτατορίας και όταν μια μαθήτρια έμεινε έγκυος στο μικτό πρακτικό Γυμνάσιο Αρένων (μόνο πέντε μαθήτριες στο τμήμα), υποχρέωσαν όλες τις υπόλοιπες σε ιατρική κολπική εξέταση για να διαπιστώσουν την «παρθενική τους ηθική» !!! Και μετά κάποιες απορούν σε τι μας χρησιμεύει ο φεμινισμός!
* πληροφορίες από την εργασία: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΣΥΝΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΔΥΟ ΦΥΛΩΝ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ (19ΟΣ-20ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ) της Λαμπρινής Σκούρα επίκουρου καθηγήτριας του Τομέα Επιστημών της Αγωγής του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών