Οικολογία και Φεμινισμός Πηγή:www.internationalviewpoint
Ο οικοφεμινισμός αναδύθηκε τη δεκαετία του ’80, στα πλαίσια του αναπτυσσόμενου πράσινου κινήματος και των μεγάλων αντιπολεμικών και αντιπυρηνικών κινητοποιήσεων. Η κοσμοθεωρία των οικοφεμινιστών απηχεί σήμερα τους αγώνες των αυτόχθονων λαών και των αγροτικών οργανώσεων, όπως η La Via Campesina.
Παρακάτω παρατίθενται τα σημεία-κλειδιά των αναλύσεων και των απόψεών τους.
Οι δυτικές κοινωνίες τοποθετούν πάνω από καθετί τον άνδρα και την επιστημονική γνώση, ενώ παράλληλα υποτιμούν τις φυσικές αναπαραγωγικές δυνατότητες της γυναίκας και της φύσης. Οι ειδήμονες και οι ιδιοκτήτες του κεφαλαίου έχουν αναπτύξει νέες βιοτεχνολογίες (γενετικώς μεταλλαγμένους οργανισμούς, θερμοκήπια) προκειμένου να διατηρήσουν την υπεροχή και τον έλεγχο πάνω στις γυναίκες και τη φύση.
Η εύφορη γη και η γονιμότητα των γυναικών έχουν μεταλλαχθεί, μέσω της ανδρικής κυριαρχίας και της τεχνολογικής δημιουργικότητας, ενώ οι άνδρες καταλαμβάνουν ολοένα και πιο κεντρική θέση στην κοινωνία. Η Γη και οι γυναίκες είναι το παθητικό έδαφος της παρέμβασης των ανδρών ειδικών, των γιατρών, των αγρονόμων, των «αγρο-επιχειρηματιών».(1)
Οι γενετιστές επιστήμονες θεωρούν την παραδοσιακή διαλογή οπισθοδρομική και χαοτική. Οι Γενετικώς Μεταλλαγμένοι Οργανισμοί (ΓΜΟ) εκπροσωπούν την πρόοδο και το χρήμα.
Οι αγρότες αναγκάζονται να χρησιμοποιούν σπόρους, λιπάσματα και φυτοφάρμακα του εμπορίου σαν πακέτο των «αγροβιομηχανικών» εταιριών. Με αυτή την κίνηση, χάνουν την παραδοσιακή ιδιοκτησία των σπόρων και των ποικιλιών και πρέπει να πληρώνουν για τα δικαιώματα που απορρέουν από τη νομική ρύθμιση της πατέντας για διαλεγμένα υβρίδια και ΓΜΟ φυτά και σπόρους.
Οι γυναίκες έχουν το καθήκον να φέρνουν στον κόσμο υγιή παιδιά. Ως εκ τούτου, γίνονται αντικείμενα μιας επεκτεινόμενης βιομηχανίας υγείας, με γενετικούς προσυμπτωματικούς ελέγχους (προεμφυτευμένων) εμβρύων, υπερηχογραφημάτων και καισαρικών τομών. Χάνουν την πιθανότητα και τη δυνατότητα να αποφασίσουν για τον εαυτό τους.
Η αποικιοκρατία εξάλειψε τις πρωτόγονες και αρχέγονες κουλτούρες των ιθαγενών, των εγχρώμων και των τοπικών παραδοσιακών κοινοτήτων, οι οποίες εκλαμβάνονταν κυρίως σαν κομμάτι της τοπικής πανίδας, παρά του ανθρώπινου είδους.(2)
Οι γενοκτονίες που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της αποικιοκρατίας μεταμφιέστηκαν σε εισαγωγή της προόδου στις πρωτόγονες κοινωνίες και σε κατάκτηση της «κενής» γης. Η κοινοκτημοσύνη και η κοινοχρησία της γης θεωρήθηκαν εμπόδιο στην πρόοδο του πολιτισμού. Ο νεαρός Κάρολος Δαρβίνος σημείωσε στο ημερολόγιό του πως η πλήρης ισότητα μεταξύ των κατοίκων της Tierra del Fuego θα παρέμενε εμπόδιο κάθε προόδου του πολιτισμού τους μέχρι την ανάδειξη κάποιου αρχηγού που θα είχε το σθένος να γίνει ο ιδιοκτήτης όλης της περιουσίας.(3)
Η Vandana Shiva έγραψε το 1992: «…οι βελτιωμένες σοδειές και έμβρυα είναι στην πραγματικότητα φυλακισμένες σοδειές και έμβρυα. Το δικαίωμα στη λήψη αποφάσεων από τους ίδιους τους αγρότες και τις γυναίκες χαρακτηρίστηκε οπισθοδρομισμός και ευήθεια. Ο βίαιος αποκλεισμός των αυτόνομων παραγωγών είναι μία διαδικασία κλοπής όλων όσων ανήκουν στη φύση και στη γυναίκα, στο όνομα της προόδου. Η βία και η κλοπή δεν ήταν μόνον η βάση της δημιουργίας του πλούτου στο αποικιακό μας παρελθόν, αλλά συνεχίζουν στις μέρες μας, με τη νεο-αποικιοκρατία, να απειλούν ακόμη και την ίδια τη ζωή.(4)
Δεύτερο κύμα φεμινισμού στις ΗΠΑ και τη Δυτική Ευρώπη
Στη Βόρεια Αμερική και τη Δυτική Ευρώπη, οι φεμινίστριες διαδήλωναν τη δεκαετία του ΄70 κατά του παραδοσιακού διαχωρισμού μεταξύ ανδρών και γυναικών και κατά των διαφορετικών ρόλων των φύλων, σύμφωνα με τους οποίους οι άνδρες εκπροσωπούσαν τον πολιτισμό και οι γυναίκες τη φύση. Αυτός ο διαχωρισμός
χρησιμοποιήθηκε για να δικαιολογήσει και να νομιμοποιήσει την ανδρική κυριαρχία. Οι σύγχρονοι άνθρωποι (λευκοί άνδρες από τον αναπτυγμένο κόσμο) είναι οι δημιουργοί του πολιτισμού, ενώ οι γυναίκες αντιμετωπίζονται σαν μια δευτεροκλασάτη κατηγορία ανθρώπων, που έχουν μόνο περιορισμένο πεδίο προσωπικών δυνατοτήτων, όπως λογική, σθένος, αυτο-έλεγχο, ελευθερία, δυνατότητες για αυτόνομη κυριαρχία. Αυτός ο σύγχρονος έμφυλος ρόλος των ανδρών έγινε ο κανόνας στην κοινωνία. Καλλιεργήθηκε δε κατά τον Διαφωτισμό -οι γυναίκες παρέμειναν υπό τη σκιά της φύσης, «γνωρίζοντας τη θέση τους».
Άλλες τυπικές εικόνες, όπως αυτή του άνδρα κυνηγού, του ανταγωνιστικού και σεξουαλικώς ενεργού όντος, ήταν μέρος μιας επικρατούσας ιδεολογίας, που δικαιολογούνταν από την επιστημονική γνώση. Οι γυναίκες περιγράφονταν σαν παθητικά α-σεξουαλικά όντα που κρατούσαν υπό έλεγχο τα άγρια ένστικτα των ανδρών. Ο Προυντόν, ο Γάλλος σοσιαλιστής του 19ου αιώνα, χαρακτήρισε τις γυναίκες σημαντικό εκπολιτιστικό παράγοντα, χάρη στο ρόλο τους στην οικογένεια.
Μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε λοιπόν γιατί αργότερα πολλές φεμινίστριες του δεύτερου κύματος δεν πείθονταν όταν οι οικοφεμινιστές μιλούσαν για τον ιδιαίτερο δεσμό όλων των γυναικών με τη φύση!
Αλλά ποιος είναι ο πραγματικός χαρακτήρας της κυριαρχίας των ανδρών επί των γυναικών και της αυξανόμενης καταστροφής της γης σαν οικοσυστήματος; Υπάρχει πιθανός σύνδεσμος που να δένει την καταπίεση των γυναικών με τον τρόπο που καταστρέφεται η φύση; Ποιο είναι το όραμά μας για την «ανθρώπινη φύση» και ποιες οι συνέπειες αυτού του οράματος στην απελευθέρωση των γυναικών;
Η βιομηχανική επανάσταση και ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής
Μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα, παρακολουθούμε την ανάπτυξη ενός νέου τρόπου παραγωγής, τον καπιταλισμό. Οι αλλαγές που συντελέστηκαν τότε είχαν σημαντικές συνέπειες στη θέση της γυναίκας στην κοινωνία.
Οι μεγάλες παραγωγικές οικογενειακές μονάδες, που από τις γραμμές τους πέρασαν γενιές και γενιές αγροτών και βιοτεχνών, αντικαταστάθηκαν πλήρως από αυτό που σήμερα ονομάζεται (αντι-παραγωγική) πυρηνική οικογένεια. Στο κέντρο αυτού του τύπου οικογένειας βρισκόταν η νοικοκυρά -δεν είναι παραγωγική, καθώς δεν δουλεύει ως εργάτρια σε εργοστάσιο, σε εταιρία, σε δημόσιες υπηρεσίες. Ο άνδρας υποτίθεται πως πρέπει να είναι αυτός που φέρνει το ψωμί στο σπίτι για τη γυναίκα και τα παιδιά του, είναι ο αρχηγός του σπιτικού και ο μισθός του πρέπει να εξασφαλίσει την επιβίωση όλων των μελών της οικογένειας. Οι δουλειές του σπιτιού που κάνει η γυναίκα είναι αόρατες, αφού δεν μπορούν να αποτυπωθούν σε νούμερα με τη μορφή μισθού. Η γυναίκα είναι οικονομικά παντελώς εξαρτημένη από τον σύζυγό της.
Φυσικά, από τις απαρχές του βιομηχανικού συστήματος οι γυναίκες (και τα παιδιά) εργάζονται στα νέα εργοστάσια -οι αγώνες ενάντια στην παιδική εργασία και για τη διεκδίκηση προστατευτικών μέτρων όσον αφορά στην υγεία και την ασφάλεια, η μάχη για λιγότερες ώρες εργασίας κλπ. συνδυάστηκαν με τη νέα ιδεολογία για τον φυσικό ρόλο των ανδρών και των γυναικών. Το ιδανικό νοικοκυριό είναι αυτό της πυρηνικής οικογένειας όπου ο άνδρας μπορεί να αντέξει οικονομικά να έχει μια γυναίκα που να μένει στο σπίτι. Σε ιδεολογικό επίπεδο, ο γνωστός διαχωρισμός μεταξύ άνδρα (λογική, πολιτισμός, δημόσια ζωή κλπ.) και γυναίκας (ανατροφή παιδιών, φύση, ιδιωτικός βίος κλπ.) έχει επαναβεβαιωθεί.(5)
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η κατάσταση της γυναίκας άλλαξε σημαντικά και ένας σημαντικός παράγοντας αυτής της αλλαγής ήταν η αντισύλληψη και ο νικηφόρος αγώνας των γυναικών για δυνατότητα άμβλωσης. Οι νέες ευκαιρίες στην εκπαίδευση, η γενίκευση της συμμετοχής των γυναικών στη μισθωτή εργασία (πέρα από τα στενά όρια της πυρηνικής οικογένειας) άλλαξε επίσης τη θέση τους σε σχέση με τους άνδρες. Απλώς, ρίξτε μια ματιά στους ανερχόμενους δείκτες των διαζυγίων, που αποτυπώνουν την ενίσχυση της αυτονομίας των γυναικών που δεν είναι πια εντελώς εξαρτημένες από τους μισθούς των συζύγων τους.
Η πραγματική, όμως, οικονομική ισότητα δεν επετεύχθη, μιας και οι παραδοσιακές γυναικείες δεξιότητες, όπως η φροντίδα «κοστολογούνται» χαμηλότερα και οι γυναίκες πληρώνονται λιγότερο όχι μόνο σε αυτούς τους ρόλους, αλλά ακόμα και όταν δουλεύουν στα ίδια πόστα με τους άνδρες, πληρώνονται κι εκτιμώνται λιγότερο, εξωθούνται στην ημι-απασχόληση -συχνά εξαιτίας της έλλειψης παροχής φροντίδας για τα παιδιά, της ανεργίας, που είναι πιο αποδεκτή στην περίπτωση των γυναικών.
Η θεμελιώδης αιτία γι’ αυτήν την τάξη πραγμάτων βρίσκεται στο γεγονός ότι οι γυναίκες είναι η κεντρική φιγούρα που παρέχει φροντίδα στην οικογένεια. Στην πραγματικότητα, οι γυναίκες πληρώνουν πολύ ακριβά το τίμημα της οικονομικής τους ανεξαρτησίας.
Πρέπει να συνδυάσουν την εξωτερική εργασία με τις δουλειές του σπιτιού (το 80% γίνεται από τις γυναίκες). Ακόμη και όταν οι γυναίκες μπορούν να αντέξουν οικονομικά όλο και περισσότερες πολυτέλειες, όπως ρούχα, έτοιμο φαγητό κλπ., η κύρια ευθύνη για το ευ ζην όλων των μελών της οικογένειας βαραίνει τους δικούς τους ώμους.
Οι φεμινίστριες του δεύτερου κύματος άσκησαν κριτική σε αυτήν την τάξη πραγμάτων. Τα αιτήματά τους για δημόσιες παροχές και για το μοίρασμα των οικιακών εργασιών συνέθεσαν μία επικριτική στάση ως προς τις δυνατότητες της γυναικείας απελευθέρωσης στα πλαίσια του καπιταλισμού και μια προοπτική πραγματικής απελευθέρωσης μέσω του αγώνα για μια δημοκρατική σοσιαλιστική κοινωνία.
Γυναίκες και κίνημα της ειρήνης, γυναίκες και οικολογία
Το τέλος της δεκαετίας του ’70 βρήκε τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Δυτική Ευρώπη να κλυδωνίζονται από μαζικές κινητοποιήσεις, κατά της εγκατάστασης αμερικάνικων πυρηνικών όπλων, που μετέφεραν πυραύλους στην Ευρώπη.
Παράλληλα, σημαντικό ρόλο έπαιξαν και «κανονικές νοικοκυρές», καθόλου φεμινίστριες. Οι γυναίκες ανέλαβαν ηγετικό ρόλο στο κίνημα για την ειρήνη στην ειρηνική κατασκήνωση του Greenham Common , η οποία περικύκλωνε μία σημαντική βρετανική στρατιωτική βάση.
Μέχρι εκείνη τη στιγμή, πολλές από αυτές τις γυναίκες δεν είχαν λάβει μέρος στις καμπάνιες για τις αμβλώσεις και την αντισύλληψη, ούτε και είχαν αμφισβητήσει τον παραδοσιακό τους ρόλο ως νοικοκυρές.
Στο φιλειρηνικό κίνημα όμως οι γυναίκες επέκριναν έντονα τις υποτιθέμενες ανδρικές αρχές της επιθετικότητας, της τετράγωνης σκέψης (τη λογική των πυρηνικών όπλων και των πολεμικών παιγνίων), της τυφλής πίστης στην τεχνολογία και στην επιστήμη, αλλά και σε όλες τις μορφές της βάρβαρης και ματσό συμπεριφοράς.
Αυτός ο νέος, πιο χαλαρός φεμινισμός βρήκε τη θέση του στα αναπτυσσόμενα πράσινα κινήματα και κόμματα. Οι γυναίκες ήρθαν σε επαφή με την ιστορία τους… τις μάγισσες στην πυρά, την «ιατρικοποίηση» του γυναικείου σώματος.
Αισθάνθηκαν άνετα στη νέα πράσινη σκέψη και μια καινούρια κουλτούρα αναπτύχθηκε (από το ζύμωμα του ψωμιού μέχρι την ιατρική των βοτάνων).
Μια οικοφεμινιστική κοσμοθεωρία σε εξέλιξη, η οποία θεωρούσε υπεύθυνη την πατριαρχία (την έκφανση των ανδρικών αξιών και συμπεριφορών) και το βιομηχανικό σύστημα για την καταστροφή της φύσης και της ίδιας της ζωής.
Η ανάλυση του παραλληλισμού μεταξύ των γυναικών ως αντικειμένων της επιστήμης και του τρόπου με τον οποίο η αγροβιομηχανία μετέτρεπε τους αγρότες σε βιομηχανικούς παραγωγούς φυτών και κρεάτων είναι πολύ ισχυρή.
Ωστόσο, δεν συμφωνώ με τους οικοφεμινιστές που βάζουν το εδώλιο την πατριαρχία σαν κατηγορούμενη για όλες αυτές τις εξελίξεις.
Θα μπορούσε ποτέ η υπεραπλουστευμένη και ανιστόρητη σύλληψη της πατριαρχίας (ή αλλιώς, η θεμελιώδης και αιώνια φύση όλων των ανδρών) να εξηγήσει όλα όσα έχουν συμβεί στην ανθρώπινη κοινωνία τα τελευταία 200 χρόνια; Ρίχνοντας μια ματιά στην πρόσφατη ιστορία, θα δούμε πως η ανάπτυξη και εξέλιξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής βρίσκεται στο επίκεντρο όλων των περιγεγραμμένων αλλαγών και από τις σοσιαλίστριες φεμινίστριες και από τις οικοφεμινίστριες.
Οι κύριες δραστηριότητες των γυναικών στις προ-καπιταλιστικές κοινωνίες (στην παραδοσιακή ιατρική, στην παραγωγή τοπικών προϊόντων και ρούχων κλπ.) καταστράφηκαν εξαιτίας της ενσωμάτωσής τους στην καπιταλιστική οικονομία. Στην καπιταλιστική οικονομία, η παραγωγή προϊόντων με στόχο το κέρδος έχει υπερκεράσει την άλλοτε σημαντική παραγωγή αγαθών με στόχο την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών.
Αντικαπιταλιστική οικοφεμινιστική σκέψη
Το δεύτερο κύμα φεμινιστριών τόνισε τη δυναμική της ισότητας ανάμεσα στα δύο φύλα μέσω των ξεκάθαρων αιτημάτων για ίσους μισθούς κι ευκαιρίες, δικαίωμα επιλογής, του αγώνα ενάντια σε κάθε διάκριση με άξονα το φύλο. Τώρα οι φεμινίστριες ήταν πεπεισμένες για τις θεμελιώδεις ομοιότητες μεταξύ ανδρών και γυναικών. Οι αγώνες τους συνέδεσαν την ανάλυση της γυναικείας καταπίεσης με τα αιτήματα κατά της καπιταλιστικής λογικής, όπως περισσότερες δημόσιες παροχές και μοίρασμα των δουλειών του σπιτιού.
Πολλές οικοφεμινίστριες δέχονται γυναικείες συμπεριφορές, τρόπους ζωής, δηλαδή, που έρχονταν σε αντίθεση με την ανδρική νοοτροπία και συμπεριφορά. Μερικές φορές γίνονται ακόμη και «διαφοροποιητές», πιστεύοντας πως τα δύο φύλα είναι η έκφραση των δύο βαθειά ριζωμένων (βιολογικά) πραγματικοτήτων. Κάποιοι οικοφεμινιστές ανέπτυξαν πολιτική ταυτότητα κατά του συνθήματος «άνδρες, η αιτία όλων των κακών».
Από την άλλη πλευρά, οι σοσιαλίστριες φεμινίστριες κατέδειξαν ότι τα σεξουαλικά στερεότυπα ήταν περιοριστικά και για τα δύο φύλα –οι άνδρες δεν επιτρέπεται να φροντίζουν τις γυναίκες, χωρίς η σεξουαλικότητά τους να τίθεται υπό αμφισβήτηση, για παράδειγμα. Και φυσικά με αυτά τα θέματα ασχολήθηκε συστηματικά το κίνημα LQBTQ που υποστήριξε τη διάλυση των στερεότυπων και των αξιών περί παραδοσιακών χαρακτηριστικών ανδρών και γυναικών.
Άλλες πτυχές της αντικαπιταλιστικής οικοφεμινιστικής σκέψης φαίνονται πιο ενδιαφέρουσες, καθώς ξεκινούν από τη βασική αντίθεση του καπιταλισμού, ανάμεσα στην παραγωγή της ανταλλακτικής αξίας με σκοπό το κέρδος και την παραγωγή χρηστικής αξίας με σκοπό την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών.
Αν δεχτούμε την κοινωνία σαν ένα παγόβουνο, του οποίου μόνο το εν τρίτο βρίσκεται πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας ενώ τα δύο τρίτα βρίσκονται από κάτω υποστηρίζοντας την κορυφή, μπορούμε να την περιγράψουμε ως εξής.
Η ορατή καπιταλιστική οικονομία χαρακτηρίζεται από μισθωτή εργασία, παραγωγή προϊόντων ανταλλακτικής αξίας, ανταγωνισμό, ανάπτυξη, εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και της φύσης. Αυτή η κοινωνία μπορεί να συνεχίσει να λειτουργεί μόνο αν υποστηρίζεται από την αόρατη οικιακή εργασία που διεξάγεται από τις γυναίκες για το ευ ζην ενηλίκων και παιδιών, για τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες, αλλά και αν η αναπαραγωγή όλων των φυσικών συστημάτων είναι εγγυημένη.
Για να χτίσουμε κοινωνίες που να βασίζονται στο ευ ζην των πολλών και όχι των λίγων, πρέπει να θέσουμε σε λειτουργία την κοινωνική αναπαραγωγή, την ικανοποίηση των ατομικών και κοινωνικών αναγκών, την παραγωγή χρηστικής αξίας και να εντάξουμε τη συζήτηση της βιοφυσικής βάσης της ζωής στο επίκεντρο των ανησυχιών και των πρακτικών μας.
Η οικολογική οικονομία, που αναλύει και επικρίνει την καταστροφή της φύσης και την εξάντληση των φυσικών πόρων υπό καπιταλιστικές συνθήκες, πρέπει να συνδυαστεί με μια φεμινιστική οικονομία, που θέτει την υποτιμημένη και κατά κύριο λόγο αόρατη οικιακή εργασία των γυναικών (αναγκαία για τη διατήρηση της καθημερινότητας κάθε ατόμου) στο επίκεντρο της ανάλυσής της, κι επιπλέον να εξασφαλίσει ένα συνδυασμό του φεμινισμού και της οικολογίας.
Η σημερινή κρίση πολιτισμού είναι συνέπεια πολλαπλών αντιφάσεων και τάσεων μεταξύ κεφαλαίου κι εργασίας, μεταξύ του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής συνολικά και τη διατήρηση της φύσης (από την οποία εξαρτάται κάθε άνθρωπος) και, τέλος, ανάμεσα στις παραγωγικές εργασίες, την ικανοποίηση των ανθρωπίνων αναγκών μέσω της χρηστικής αξίας από τη μία πλευρά και το κέρδος από την παραγωγή προϊόντων από την άλλη.
Στο πεδίο αυτό των τάσεων, υπάρχει ξεκάθαρη ανάγκη ισχυρού δεσμού της αντικαπιταλιστικής, της φεμινιστικής καθώς και της οικολογικής διάστασης των αγώνων της οικοσοσιαλιστικής κοινωνίας.
Η μάχη για τη γυναικεία απελευθέρωση, η κατανόηση των ισχυρών συγγενειών και ομοιοτήτων ανάμεσα στην γυναικεία καταπίεση και την καταπίεση/εκμετάλλευση της φύσης μπορούν μόνο να ενδυναμώσουν το κίνημα για την ανθρώπινη απελευθέρωση σε μια οικοσοσιαλιστική κοινωνία.
Μετάφραση : Δήμητρα Αγγελοπούλου
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] ) SHIVA (V), The Seed and the Earth: women, ecology and biotechnology, στο: The Ecologist 1/1992.
[2] Η βελγική σοκολατοποιΐα Côte d’Or εξέδιδε στη δεκαετία του ’50-στο απόγειο της βελγικής κυριαρχίας στο Κονγκό- φωτογραφικά λευκώματα με εικόνες από την άγρια φύση. Δεν θα ξεχάσω ποτέ ένα λεύκωμα με τίτλο FaunaflorCongo, που στις τελευταίες του σελίδες βρίσκονταν φωτογραφίες μαύρων ανδρών και γυναικών στην τοπική αγορά που πουλούσαν τρόφιμα. Αποτελούσαν μέρος του τελευταίου κεφαλαίου για τους “μεγάλους πιθήκους”…
[3] ) DESMOND (A.) & MOORE (J.), Darwin, Harmondsworth 1991
[4] SHIVA (V), The Seed and the Earth: women, ecology and biotechnology, op. cit.
[5] SHORTER (E.), The making of the modern family, London 1976
………………………………………..
Η Marijke Colle είναι εκτελεστική διευθύντρια του Διεθνούς Ινστιτούτου για την Έρευνα και την Εκπαίδευση στο Άμστερνταμ. Σπούδασε Βιολογία στο Πανεπιστήμιο της Γάνδης κι ενδιαφερόταν πάντα για την οικολογία και την προστασία του περιβάλλοντος. Ως φοιτήτρια δραστηριοποιήθηκε σε ριζοσπαστικά αριστερά κινήματα, σε αλληλεγγύη με την εξέγερση του Μάη του 68 και τους αγώνες κατά του πολέμου στο Βιετνάμ. Έγινε ιδρυτικό μέλος της RAL/LRT, του Βέλγικου Τμήματος της Τέταρτης Διεθνούς το 1970. Η δεκαετία του ’70 υπήρξε η αρχή του γυναικείου κινήματος στο Βέλγιο κι εκείνη αναμείχθηκε ενεργά στον αγώνα για ελεύθερες αμβλώσεις και αντισύλληψη, καθώς επίσης και στους αγώνες των γυναικείων σωματείων κατά της κρίσης. Συμμετείχε στη σύνταξη της Απόφασης για τη Γυναικεία Απελευθέρωση του 11ου Παγκόσμιο Συνέδριο της Τέταρτης Διεθνούς το 1979. Το 2008, συμμετείχε στην ιδρυτική διαδικασία του ΝΡΑ στη Γαλλία κι εκλέχθηκε στην εθνική ηγεσία του ΝΡΑ τον Ιανουάριο του 2009.