Το δικαίωμα στην προσωπική ζωή και την ελευθερία έκφρασης και η νόμιμη απαγόρευση της μπούργκας, απόφαση Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων S.A.S. v. France (application no. 43835/11)
Βικτώρια Μπαντή-Μαρκούτη, δικηγόρος, LLM, ΔΝ
H απόφαση S.A.S. v. France (application no. 43835/11) αναφορικά με το νόμο περί απαγόρευσης της μπούργκας και της νικάμπ σε δημόσιους χώρους στη Γαλλία είναι μια από τις πιο αμφιλεγόμενες αποφάσεις του ΕΔΑΔ, η οποία έχει λάβει πλήθος τόσο αρνητικών όσο και θετικών σχολίων. Είναι μια από τις λίγες αποφάσεις που απασχολούν ευρέως τη δημοσιότητα, καθόσον αφορά μεγάλο τμήμα του γαλλικού αλλά και ευρωπαϊκού εν γένει πληθυσμού που ασπάζεται το Ισλάμ.
Ειδικότερα, ο γαλλικός νόμος (2010-1192) που τέθηκε σε εφαρμογή στις 11.4.2011 απαγορεύει οποιοδήποτε είδος αμφίεσης που καλύπτει το πρόσωπο σε δημόσιους χώρους. Η εφαρμογή τηςαπαγόρευσης αναφέρεται σε δημόσιους χώρους ενώ οι μπούργκες και οι νικάμπ μπορούν να φορεθούν στο σπίτι, σε ιδιωτικά αυτοκίνητα και σε χώρους λατρείας. Η μπούργκα καλύπτει ολόκληρο το πρόσωπο και το ύφασμα είναι διάτρητο στην περιοχή των ματιών ενώ η νικάμπ καλύπτει το πρόσωπο αφήνοντας ακάλυπτα τα μάτια. Είχε προηγηθεί η απαγόρευση της κουκούλας το 2009 για λόγους δημοσίας τάξης με νόμο στον οποίο, όμως, αναφέρονταν εξαιρέσεις για αποδεκτούς λόγους κάλυψης του προσώπου, όπως για παράδειγμα συγκεκριμένες παραδόσεις. Ως εκ τούτου, η ανωτέρω απαγόρευση δεν αφορούσε τις γυναίκες που κάλυπταν το πρόσωπό τους με μπούργκα.
Το ρητό «όταν είσαι στη Ρώμη να φέρεσαι σαν τους Ρωμαίους» βρίσκει σαφή απήχηση στην εν λόγω απόφαση, η οποία τεκμηριώνεται νομικά σε σχέση με τα δικαιώματα στην προσωπική και οικογενειακή ζωή (άρθρο 8 ΕΔΑΔ), ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας (άρθρο 9 ΕΔΑΔ), ελευθερία έκφρασης (άρθρο 10 ΕΔΑΔ) και απαγόρευση των διακρίσεων (άρθρο 14 ΕΔΑΔ). Συγκεκριμένα, η αιτούσα μουσουλμάνα Γαλλίδα υπήκοος επικαλέστηκε ότι η απαγόρευση οδηγούσε σε διάκριση για λόγους φύλου, θρησκείας και εθνικής καταγωγής σε βάρος των γυναικών που φορούν μπούργκα όπως η ίδια. Πράγματι, καθώς η ενδυμασία είναι κομμάτι της ιδιωτικής ζωής και της ελευθερίας έκφρασης, οι επιλογές της προστατεύονται από τα άρθρα 8 και 10 αντίστοιχα της ΕΔΑΔ. Η συγκεκριμένη απαγόρευση συνιστά παρέμβαση στην ιδιωτική ζωή και την ελευθερία έκφρασης εφόσον απαγορεύει συγκεκριμένη ενδυμασία.
Ωστόσο η παρέμβαση αυτή βασίζεται σε νόμιμο σκοπό, δηλαδή στη δημόσια ασφάλεια και στο σεβασμό ενός μίνιμουμ αξιών που διέπουν μια ανοιχτή και δημοκρατική κοινωνία. Ορθά το δικαστήριο έκρινε ότι δεν προκύπτει καμία παραβίαση των ανωτέρω ανθρωπίνων δικαιωμάτων όπως προβλήθηκαν από την αιτούσα. Στο παρόν άρθρο θα αναλυθεί το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή και ελευθερία έκφρασης όπως εξετάστηκε στην εν λόγω απόφαση.
Συγκεκριμένα, το ΕΔΑΔ έκρινε ότι δεν προκύπτει λόγος εξαίρεσης στην προστασία της προσωπικής ζωής και στην ελευθερία έκφρασης για λόγους δημόσιας ασφάλειας κατά τα άρθρα 8 παρ. 2 και 10 παρ. 2.
Ωστόσο, έκρινε ότι βρίσκει εφαρμογή ο δεύτερος λόγος εξαίρεσης στο δικαίωμα για λόγους που αφορούν στην προστασία των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των άλλων. Το δικαστήριο απέρριψε τους ισχυρισμούς του γαλλικού κράτους σχετικά με την ανάγκη σεβασμού των δυο φύλων και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Συγκεκριμένα το Δικαστήριο δεν δέχτηκε τον ισχυρισμό ότι η εν λόγω ενδυμασία σοκάρει τον γαλλικό πληθυσμό παραβιάζοντας την αρχή της ισότητας των φύλων. Παρ’ όλο που αποδέχτηκε ότι πολλοί βλέπουν ως «παράξενη» τη συγκεκριμένη ενδυμασία, ωστόσο τέτοια ενδυμασία συμβάλλει στον πλουραλισμό μιας δημοκρατικής κοινωνίας (παρ. 120). Δέχτηκε όμως τον ισχυρισμό για σεβασμό ελάχιστων απαιτήσεων για τη ζωή εντός μιας κοινωνίας της συνύπαρξης, καθόσον το πρόσωπο είναι κεντρικής σημασίας στην ανθρώπινη καθημερινή επαφή (παρ. 119).
Το Δικαστήριο, αφού εξέτασε το κριτήριο της αναγκαιότητας, κατέληξε ότι η μπούργκα δημιουργεί ένα εμπόδιο στους τρίτους εμποδίζοντας την άσκηση του δικαιώματος των πολιτών να ζουν σε έναν τόπο όπου η κοινωνικοποίηση συμβάλλει στη διευκόλυνση της καθημερινής ζωής. Οι ανοιχτές διαπροσωπικές σχέσεις σε κοινωνικό επίπεδο αποτελούν ένα σημαντικό κομμάτι της κοινωνικής ζωής της συγκεκριμένης κοινωνίας. Η μπούργκα ορθά θεωρείται από τη γαλλική κυβέρνηση ότι παραβιάζει το δικαίωμα των πολιτών να ζουν σε ένα κοινωνικό χώρο όπου η συνύπαρξη διευκολύνεται (παρ. 119-122). Εξετάζοντας το κριτήριο της αναλογικότητας το Δικαστήριο έκρινε ότι γενικές επιθέσεις σε θρησκευτικές ή εθνοτικές ομάδες είναι ασύμβατες με τις αξίες της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, όπως η ανοχή και η κοινωνική ειρήνη. Σταθμίζοντας τα δικαιώματα στην προσωπική ζωή και ελευθερίας έκφρασης σε σχέση με το δικαίωμα στην ειρηνική συνύπαρξη, ξεπέρασε όλους τους νομικούς σκοπέλους με τη διαπίστωση ότι το μέτρο απαγόρευσης δεν αναφέρεται σε οποιοδήποτε θρησκευτικό σύμβολο και οποιαδήποτε δημόσια έκφραση πίστης αλλά μόνον σε εκείνα που καλύπτουν το πρόσωπο. Όπως στις περισσότερες σχετικές αποφάσεις του έτσι και στην παρούσα το Δικαστήριο αναφέρει ρητά ότι ο πλουραλισμός, η ανεκτικότητα και η ανοιχτή σκέψη είναι ενδεικτικά μιας «δημοκρατικής κοινωνίας». Στη δημοκρατία δεν επιβάλλονται πάντοτε οι επιλογές της πλειοψηφίας, ενώ πρέπει να επιτευχθεί ισορροπία η οποία θα διασφαλίζει τη δίκαιη μεταχείριση ατόμων που ανήκουν σε μειονότητες και δεν επιτρέπει την κατάχρηση της υπερέχουσας θέσης (παρ. 128). Επιπλέον, το Δικαστήριο παρατήρησε ότι δεν υπάρχει κοινή νομοθεσία για την απαγόρευση της μπούργκας σε ευρωπαϊκό επίπεδο και το γεγονός αυτό οφείλεται στο περιθώριο δράσης που έχει το κάθε κράτος μέλος για την εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Όπως αναφέρεται στην απόφαση, το νόημα ή ο αντίκτυπος της δημόσιας έκφρασης θα άλλαζε ανάλογα με τον τόπο και το χρόνο.
Συνεπώς, οι νόμοι σχετικά με τη σφαίρα της δημόσιας έκφρασης θα διαφέρουν από χώρα σε χώρα ανάλογα με τις εθνικές παραδόσεις και τις προϋποθέσεις που επιβάλλει η ανάγκη να προστατευτούν οι ελευθερίες και τα δικαιώματα των άλλων και να διατηρηθεί η δημόσια τάξη (παρ. 130). Ειδικότερα, στο Βέλγιο ισχύει νομοθεσία αντίστοιχη της κριθείσας γαλλικής νομοθεσίας. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στην Ισπανία νόμος που απαγόρευε για λόγους δημόσιας ασφάλειας την κάλυψη του προσώπου μέσω μπούργκας ή άλλων τρόπων π.χ με τη χρήση κράνους, κρίθηκε αρνητικά από το Ανώτατο Δικαστήριο. Σύμφωνα με αυτό ένας τέτοιος περιορισμός δεν είναι αναγκαίος σε μια δημοκρατική κοινωνία εφόσον τέτοια απαγόρευση θα απομονώσει κοινωνικά τις γυναίκες που φορούν μπούργκα και θα αποτελέσει λόγο διάκρισης σε βάρος τους. Ωστόσο, αποδέχεται τον περιορισμό για λόγους εξακρίβωσης στοιχείων σε μέσα μαζικής μεταφοράς. Αντίστοιχα στην Ολλανδία τέτοια απαγόρευση κρίθηκε αρνητικά από το Συμβούλιο του Κράτους διότι δεν αντιστοιχεί σε μια «πιεστική κοινωνική ανάγκη» ούτε αποβλέπει αιτιολογημένα σε λόγους δημόσιας τάξης.
Περαιτέρω, η σχολιαζόμενη απόφαση είναι συνεπής με άλλες αποφάσεις του ΕΔΑΔ με παρόμοια πραγματικά περιστατικά. Ειδικότερα, στην απόφαση Dahlab v. Switzerland (2001) το ΕΔΑΔ έκρινε ότι δεν είναι αποδεκτό να φορά μαντίλα δασκάλα σε δημοτικό σχολείο διότι τα παιδιά μεταξύ τεσσάρων και οκτώ ετών επηρεάζονται ευκολότερα από τους δασκάλους τους. Ως εκ τούτου το κρατικό μέτρο απαγόρευσης της μαντίλας στην προκειμένη περίπτωση κρίθηκε λογικό. Παρομοίως, στην απόφαση Kurtulmuş v. Turkey (2006) το Δικαστήριο έκρινε ότι η Τουρκία, δεδομένου του περιθωρίου που δίδεται σε κάθε κράτος μέλος να σταθμίσει την παρέμβασή του στο δικαίωμα της ιδιωτικής ζωής, της ελευθερίας έκφρασης και της θρησκείας, ορθώς απαγόρευσε σε καθηγήτρια δημοσίου πανεπιστημίου να φορά ισλαμική μαντίλα. Ο βασικός λόγος ήταν η αρχή της ουδετερότητας που επέβαλλε στους δημοσίους υπαλλήλους το τουρκικό κράτος, το οποίο είχε το δικαίωμα να περιορίσει την ελευθερία της αιτούσας, εφόσον η πρακτική της ερχόταν σε σύγκρουση με το σκοπό της προστασίας των ελευθεριών και των δικαιωμάτων τρίτων.
Στην απόφαση Mann Singh v. France (2008) το Δικαστήριο έκρινε ότι δεν παραβιάζεται η ιδιωτικότητα και η ελευθερία θρησκεύματος του αιτούντος σικ, ο οποίος υποχρεούτο να βγάλει το τουρμπάνι του προκειμένου να φωτογραφηθεί για το δίπλωμα οδήγησης. Κρίθηκε ότι τέτοιο μέτρο ήταν απαραίτητο για λόγους δημόσιας ασφάλειας με βάση το άρθρο 9 παρ. 2 της Σύμβασης, ενώ η ανάμειξη του κράτους δικαιολογείται και είναι αναλογική με τον επιδιωκόμενο σκοπό. Για τους ίδιους λόγους λίγα χρόνια νωρίτερα είχε κριθεί από το ΕΔΑΔ ότι επιτρέπεται στις γαλλικές αρχές του αεροδρομίου να ζητήσουν από άνδρα σικ να αφαιρέσει το τουρμπάνι κατά τη διάρκεια ελέγχου (Phull v. France, 2005). Στο ίδιο πνεύμα, όταν Μαροκινή υπήκοος αρνήθηκε να αφαιρέσει για λίγο τη μαντίλα στο γαλλικό προξενείο του Μαρακές για να λάβει βίζα εισόδου στη Γαλλία, το δικαστήριο έκρινε νόμιμη την απαίτηση των γαλλικών αρχών για λόγους ασφάλειας (El Morsli v. France, 2008).
Εν αντιθέσει, στην απόφαση Ahmet Arslan and Others v. Turkey (2010) το δικαστήριο έκρινε ότι ο νόμος που απαγόρευε την αμφίεση θρησκευτικού ενδύματος μιας θρησκευτικής ομάδας (παντελόνι, τουνίκ, τουρμπάνι) παραβίαζε το άρθρο 9 καθόσον δεν αποδείχτηκε απειλή για τη δημόσια ασφάλεια ή προσπάθεια προσηλυτισμού. Η συγκεκριμένη απόφαση αναφερόταν σε ποινή για αμφίεση σε όλους τους δημόσιους χώρους και δεν είχε σχέση με την ουδετερότητα σχετικά με την απαγόρευση θρησκευτικών συμβόλων σε δημόσιους χώρους. Σε τέτοιες περιπτώσεις το δικαστήριο έκρινε ότι η θρησκευτική ουδετερότητα υπερείχε του δικαιώματος να προβάλλει κανείς τη θρησκεία του. Με αυτή τη διευκρίνιση του αιτιολογικού μπορεί να κριθεί ότι η ανωτέρω απόφαση παρουσιάζει σημεία αντιφατικά με την εν λόγω απαγόρευση της μπούργκας. Το Δικαστήριο όμως διευκρινίζει σαφώς στη σχολιαζόμενη απόφαση ότι η απαγόρευση της μπούργκας δεν καταπατά ανθρώπινα δικαιώματα, εφόσον αφορά σε ενδυμασία που καλύπτει συγκεκριμένο μέρος του σώματος, δηλαδή το πρόσωπο, κάνοντας ειδική αναφορά στη σημασία αυτού για την ανθρώπινη συνύπαρξη (παρ. 136).
Το ΕΔΑΔ με την απόφαση S.A.S. v. France έδωσε έμφαση στην ανάγκη σεβασμού στις συνθήκες της συνύπαρξης στα πλαίσια της κοινωνίας. Έκρινε με βάση αυτή την ανάγκη ότι το κράτος για την ικανοποίηση του νόμιμου σκοπού έχει αρκετό χώρο για να κινηθεί και ένα μεγάλο πλαίσιο εκτίμησης σχετικά με τα θέματα πολιτικής. Παρ’ όλες τις αρνητικές συνέπειες που το Δικαστήριο αναγνωρίζει ότι υφίστανται για τις μουσουλμάνες εξαιτίας της απαγόρευσης της μπούργκας, καταλήγει ότι το μέτρο δικαιολογείται αντικειμενικά και λογικά.
Κατά συνέπεια η σχολιαζόμενη απόφαση δεν αντιφάσκει με τις προηγούμενες κρίσεις του ΕΔΑΔ, αντιθέτως είναι απόλυτα συμβατή με αυτές όπως και με το πνεύμα της Ευρωπαϊκής Διακήρυξης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, η οποία ήταν και παραμένει διακήρυξη ανθρωπίνων δικαιωμάτων όπως τα αντιλαμβάνονται οι δυτικές κοινωνίες. Αφενός, η απόφαση προκάλεσε την αντίδραση ανθρωπιστικών οργανώσεων, όπως η Διεθνής Αμνηστία, σύμφωνα με την οποία οι γενικοί περιορισμοί της γαλλικής νομοθεσίας δεν ήταν ούτε απαραίτητοι ούτε αναλογικοί. Κατά την οργάνωση, το μήνυμα της απόφασης είναι ότι οι γυναίκες δεν είναι ελεύθερες να εκφράσουν τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις δημοσίως. Κατά τη Διεθνή Αμνηστία η ουσία της απόφασης είναι ότι απαγορεύεται η μπούργκα γιατί δημιουργεί άβολα συναισθήματα, ωστόσο, εφόσον δεν προξενείται ζημία σε τρίτους, η απαγόρευση θα έπρεπε να κριθεί παράνομη (Amnesty International, European Court ruling on full-face veils punishes women for expressing their beliefs, 1/7/2014). Με την απαγόρευση αυτή το γαλλικό κράτος υποχρεώνει μια μερίδα γυναικών να μένει στο περιθώριο εφόσον δε μπορούν να κυκλοφορήσουν δημοσίως με την ενδυμασία που επιθυμούν.
Αντίστοιχες γνώμες εξέφρασαν και άλλες οργανώσεις όπως η Article 19, το Κέντρο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Πανεπιστημίου της Ghent, οι ΜΚΟ Liberty και Open Society Justice Initiative, οι οποίες επίσης συμμετείχαν στη δίκη ως παρεμβαίνουσες. Αφετέρου, εκφράζεται η εκ διαμέτρου αντίθετη άποψη από το Βέλγιο, το οποίο συμμετείχε στη δίκη με παρέμβαση υπέρ της γαλλικής κυβέρνησης. Χρόνια νωρίτερα ο Βέλγος βουλευτής Daniel Bacquelaine δήλωσε ότι η μπούργκα είναι σύμβολο φονταμεταλισμού ενώ δεν είναι αποδεκτό να ζητά κάποιος το δικαίωμα να κοιτάζει τους άλλους ενώ εκείνοι δε μπορούν να τον βλέπουν (MP Daniel Bacquelaine on the Belgian veil ban, BBC, 31/3/2010, http://news.bbc.co.uk/2/hi/video_and_audio/8597786.stm).
Εν κατακλείδι, το δικαίωμα το οποίο επικαλείται η αιτούσα προσομοιάζει στο «δικαίωμα στην πολιτισμική ταυτότητα». Όπως άλλωστε αναφέρεται και στην απόφαση «είναι επίσης κατανοητό ότι οι ενδιαφερόμενες γυναίκες ενδέχεται να εκλαμβάνουν την απαγόρευση ως απειλή της ταυτότητάς τους» (παρ. 146). Αν και η ταυτότητα πρέπει να επιλέγεται με ελευθερία από το άτομο και η επιλογή αυτή συνδέεται με την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ωστόσο δεν αποτελεί δικαίωμα από μόνη της. Όπως έχει ορθά ειπωθεί, δε χρειαζόμαστε περισσότερα ανθρώπινα δικαιώματα και αν θέλουμε να προστατεύσουμε την πολιτισμική ταυτότητα αρκεί να προστατεύουμε τα πολιτισμικά, ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα όπως αυτά αναγνωρίζονται από τις Διεθνείς Συμβάσεις (J. Donelly, ‘’Universal Human Rights in Theory and Practice”, Cornell University Press, 1989, σελ. 160).
Όπως είναι διαπιστωμένο υπάρχει πλήθος πολιτισμών και παραδόσεων που παράγουν τις δικές τους αξίες. Σύμφωνα με τις αρχές του πολιτισμικού σχετικισμού αυτό δεν είναι πρόβλημα αλλά λύση. Η λύση δίνεται από τη φόρμουλα του Χιουμ, κατά την οποία «σε κάθε πόλη, επικρατούν τα έθιμα της πόλης» (R. J. Vincent, “Human Rights and International Relations”, University Press, 1999, σελ.38). Ωστόσο, δεν πρέπει να θεωρηθεί με βάση το παραπάνω ρητό ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα υποκειμενικοποιούνται ανάλογα με τον τόπο και το χρόνο. Ο σκληρός πυρήνας των δικαιωμάτων, ο οποίος προσδιορίζεται από τις πανανθρώπινες αξίες της ζωής και της αξιοπρέπειας, πρέπει να παραμένει αναλλοίωτος.
http://www.dsth.gr/