Του Χαράλαμπου Μπαλτά*
Με αφορμή τον γιορτασμό των 100 τευχών του περιοδικού «Παιδεία και Κοινωνία» (2005/2015) σκεφτήκαμε μια εκδήλωση για τη Ρόζα Ιμβριώτη, τη δασκάλα στο έργο της οποίας οφείλεται και ο τίτλος του περιοδικού, στο σχολείο της. Μια εκδήλωση με αφορμή τις πρόσφατες επιστημονικές εργασίες που έχουν γίνει για την ίδια και τροφοδοτούν ένα διάλογο για τη σημερινή συγκυρία. Γιατί είναι άλλο πράγμα να δίνεις τις ιδέες σου στον εκσυγχρονισμό, όπως έκανε η ίδια τις δεκαετίες του ’20 και του ’30 κι άλλο να παίρνεις ενεργό μέρος στην ηγεμονία των ιδεών της αριστεράς και της Κυβέρνησης του Βουνού, όπως έκανε στην παιδεία της αντίστασης, με όρους εξουσίας. Η διαφορά είναι στην εκτίμηση της πολιτικής συγκυρίας, στη δυνατότητα να δούμε το άξιο να ερωτηθεί και στις πολιτικές συμμαχίες που μπορούν να δώσουν στις ιδέες τη ρητορική που χρειάζονται για να γίνουν βιωμένος υλικός πολιτικός κόσμος. Μια εκδήλωση στο χώρο του σχολείου της, στο Πρότυπο Ειδικό Σχολείο Αθηνών (Π.Ε.Σ.Α), στην Καισαριανή, είναι αυτή στην οποία αποβλέπουμε στην επόμενη περίοδο, για να μιλήσουμε για το σήμερα. Να μιλήσουμε, μεταξύ άλλων, για τις σχέσεις αρχιτεκτονικής και παιδαγωγικής, για την ειδική αγωγή, την Αγωγή Υγείας, το σχολείο της κοινότητας, το φύλο, την διδακτική των κοινωνικών επιστήμων, την παραγωγή εκπαιδευτικού υλικού, τις σχολικές βιβλιοθήκες και την είσοδο της πολιτικής στο σχολείο. Το κάλεσμα αφορά όλους και όλες που μπορούν και θέλουν να συνεισφέρουν στην πραγματοποίησή της. Ένα ανοιχτό κάλεσμα σ΄ όλους τους ανθρώπους που θέλουν να επικοινωνήσουν με το έργο της, να συζητήσουν πλευρές του, να μιλήσουν πολιτικά για την ηγεμονία των ιδεών της αριστεράς στην εκπαίδευση και τη δυνατότητα να έχουμε πρωτοβουλίες από τους εκπαιδευτικούς οι οποίες θα κινούνται πέρα από την παιδαγωγική γραφειοκρατία για την οποία τόσα έχει γράψει ο PauloFreire. Και θα μας φέρνουν πιο κοντά σ’ αυτόν που ο Celestin Freinet ονομάζει «δάσκαλο που αφήνει τα παιδιά να ονειρεύονται». Ή στο δικαίωμα του παιδιού στο σεβασμό και στην απόδοση δικαιοσύνης, όπως το ξέρουμε μέσα από το έργο του δασκάλου Janusz Korczak.
Ο παιδαγωγικός και πολιτικός στοχασμός στη ζωή και το έργο της Ρόζας Ιμβριώτη (1898-1977) διατρέχει πολλές ιστορικές εποχές, τόσο του μεσοπόλεμου, όσο και των χρόνων που ακολούθησαν, από τη κατοχή μέχρι τους συνταγματάρχες και την μεταπολίτευση. Όψεις του έργου της είναι το φύλο, η διδακτική της ιστορίας, η ειδική αγωγή, το εννιάχρονο σχολείο, η πολιτική στράτευσή της στον κομουνισμό και η παραγωγή του αναγνωστικού «Τ’ αετόπουλα» (1944), η εκπαιδευτική πολιτική της χώρας και η είσοδος της πολιτικής στο σχολείο. Στην πρόσφατη βιβλιογραφία έχουμε τέσσερα βιβλία που μπούμε να πούμε πως αποτελούν τον καρπό της νεώτερης επιστημονικής έρευνας. Το βιβλίο της Χρύσας Χρονοπούλου – Πανταζή, Ρόζα Ιμβριώτη, Της ζωής και του Σχολείου (Εμπειρία 2011), αναδεικνύει την πάλη του επιστήμονα με τις πηγές, τόσο να βρεθούν όσο και να είναι προσβάσιμες, τα ζητήματα μεθοδολογίας, το πώς το θεωρούμενο πρόσωπο ως έκφανση ζωής είναι ερμηνεύσιμο, την αναπλαισίωση των κειμένων προκείμενου να καθίστανται λειτουργικά στην ανάγνωσή τους, τόσο για την εποχή τους όσο και τη δική μας, τις κεντρικές ιδέες αλλά και τις διαφυγές ζητημάτων που μένουν εκκρεμή να περιμένουν νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Το βιβλίο του Χαράλαμπου Νούτσου, Η Ρόζα και η Κλειώ (Βιβλιόραμα 2011), εξετάζει όψεις και πλευρές της ζωής της Ρόζας Ιμβριώτη την δεκαετία του ’30, παίρνοντας μέρος σ’ ένα επιστημονικό διάλογο με την Έφη Γαζή και τη Μαρία Ρεπούση. Το βιβλίο της Μαρίας Ρεπούση, Τα Μαρασλειακά 1925 – 1927 (Πόλις 2012), αναφέρεται στην περίοδο της Ρόζας που διδάσκει ιστορία και η μαρξιστική μεθοδολογία της (κι όχι μόνο) γίνεται η αιτία της απόλυσής της. Το βιβλίο της Αντωνίας Χαρίση, Η Ρόζα Ιμβριώτη στο Πρότυπο Ειδικό Σχολείο Αθηνών 1937 – 1940 (Επίκεντρο, 2013), είναι μια εργασία που αναλύει μια παραγνωρισμένη πτυχή της ζωής της Ρόζας Ιμβριώτη, αυτή της ειδικής αγωγής, προκειμένου να εντάσσονται κοινωνικά όλα τα παιδιά. Η ίδια συνεχίζει τον διάλογο με τους άλλους ερευνητές και επεκτείνει την προβληματική της στη σχέση της Ρόζας Ιμβριώτη με τον Ιωάννη Μεταξά. Επίσης, εκτός από την παραγωγή αυτής της εκδοτικής δραστηριότητας «το σχολείο των ανωμάλων παίδων»1 της Ρόζας Ιμβριώτη, έργο του αρχιτέκτονα Νικολάου Μητσάκη, αποτελεί σταθερό αντικείμενο διερεύνησης των σχέσεων αρχιτεκτονικής και παιδαγωγικής και πολλοί/ πολλές αρχιτέκτονες/ αρχιτεκτόνισσες το έχουν ως αντικείμενο μελέτης τους.2 Για να μην μιλήσουμε και για τη ζώσα ιστορία του και τους εκπαιδευτικούς, τους αρχιτέκτονες, τα παιδιά και τους γονείς που ακόμη και σήμερα παίρνουν μέρος στην εκπαιδευτική διαδικασία σ’ αυτό το χώρο και παρεμβαίνουν με συμμετοχικό σχεδιασμό, όπως έγινε με την εργασία της Ίριδας Τσεβρένη.
Από το σύνολο του έργου της εδώ θα καταπιαστούμε με τα τελευταία γραπτά της, στα οποία συζητά εκ νέου το μάθημα της «Αγωγής του Πολίτη», ένα μάθημα που εγκαινιάζεται με τον Μιχαήλ Βολονάκη και την Αγνή Ρουσσοπούλου και απολήγει στα χρόνια τα δικά μας στον Θεοφύλακτο Παπακωνσταντίνου με την Πολιτική Αγωγή (1970). Είναι αυτά τα δημοσιογραφικά άρθρα που περιέχονται στο βιβλίο της Παιδεία και Κοινωνία (Σύγχρονη Εποχή, 4η έκδοση 1985), δημοσιευμένα πολύ νωρίτερα και ειδικότερα αυτά που αφορούν την Αγωγή του Πολίτη στα σχολεία.
Η πολιτειότητα στη ζωή και το έργο της Ρόζας Ιμβριώτη έχει ένα μεταβαλλόμενο περιεχόμενο. Στο μεσοπόλεμο ταυτίζεται περισσότερο με την κοινότητα και τον πολίτη αλλά για την Ιμβριώτη με το φύλο και την ιστορία, στην κατοχή με τον αντιφασιστικό αγώνα, την συγγραφή του βιβλίου «Τ’ αετόπουλα» (1944) και την εξορία, ως απώλεια της ιδιότητας του πολίτη ή ακόμη ως μη την έχουσα και στα μεταπολεμικά χρόνια με τον αντικομουνισμό – αλλά για την ίδια με την είσοδο της πολιτικής στο σχολείο και την υπεράσπισή της. Το θέμα μας είναι η πολιτική μέσα στο σχολείο και η επιβίωση ακόμα συντηρητικών και φασιστικών αντιλήψεων που την έχουν ως ταμπού – όπως επίσης την ιστορία, τον θάνατο, την οικογένεια, την οικονομία, το Θεό και τη σεξουαλική ζωή. Στις μεσοπολεμικές εκσυγχρονιστικές διαδικασίες, με κύριο χαρακτηριστικό την κρίση του 1932, η εισαγωγή της Πολιτικής Αγωγής το 1929 και η έναρξη της διδασκαλίας της το 1934 της συνοδεύεται από τη προβληματική της σχολικής κοινότητας, είτε από τη σκοπιά του συντηρητικού περιεχομένου της είτε από τη σκοπιά του ριζοσπαστικού. Η ιστορικότητα της κατασκευής της πολιτικής ως αγωγής συσχετίζεται με τις αναπλαισιώσεις της έννοιας από τα πολιτικά καθεστώτα του μεσοπόλεμου, από τις εκσυγχρονιστικές τάσεις του φιλελευθερισμού και από την εισαγωγή ιδεών από την Ευρώπη και ειδικότερα την Γερμανία. Η επιβίωση του πνεύματός της είτε στο καθεστώς που ακολούθησε, αυτό της μεταξικής δικτατορίας, με τη μορφή των εθνικιστικών χαρακτηριστικών της νεολαίας, είτε στην Ελεύθερη Ελλάδα της Κυβέρνησης του Βουνού με τα αντιφασιστικά, πατριωτικά και λαϊκά χαρακτηριστικά των αναγνωστικών του ΕΑΜ, είναι το κλείσιμο του πρώτου μέρους του κύκλου του περιεχομένου της.3
Η ψήφιση της Οικουμενικής διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου (1948), το ψηφισθέν Σύνταγμα του 1952, το οποίο επεκτείνει την ιδιότητα του πολίτη και στις γυναίκες, το μετεμφυλιακό κράτος και οι νέες νοηματοδοτήσεις του περιεχομένου της πολιτικής, με έμφαση στον αντικομουνισμό, ως αποτέλεσμα επικράτησης των συντηρητικών δυνάμεων, συμβάλλουν σε αναθεωρήσεις και παιδαγωγικές πρακτικές οι οποίες εμπνέονται από την υποτακτική πολιτική κουλτούρα, την αναστολή της ιδιότητας του πολίτη και την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού. Η ημερομηνία λήξης του εμφυλίου πολέμου το 1949 είναι μια καθοριστική ημερομηνία γιατί τότε τίθεται η ανασυγκρότηση του μαθήματος της Αγωγής του Πολίτη και μάλιστα με εκτεταμένη αρθρογραφία στον τύπο της εποχής. Στο στόχαστρο είναι η έννοια της κοινότητας, η οποία αντικαθίσταται από την έννοια των δικαιωμάτων. Το περιεχόμενο της Αγωγής του Πολίτη γίνεται συγχρόνως πιο σχεδιασμένο και πιο κατευθυνόμενο από το κράτος και εισάγεται ως διδακτικό αντικείμενο και στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση το 1957. Η εγκαινίαση των βιβλίων για διδακτική χρήση θα έχει ως αποτέλεσμα την ανατύπωσή τους, δεδομένης της αναστολής τους από τους Συνταγματάρχες την επταετία (1967- 1974), μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του ’80. Το σύγγραμμα του Θεοφύλακτου Παπακωνσταντίνου, Πολιτική Αγωγή (1970) θα είναι αυτό που θα διαβαστεί μέχρι το τέλος των Συνταγματαρχών. Το κράτος γίνεται το μοναδικό κυρίαρχο υποκείμενο της πολιτικής και της κοινωνικής ζωής. Η προβληματική των δικαιωμάτων και η αντιπαράθεση των συστημάτων, του καπιταλισμού με τον κομμουνισμό, στο πλαίσιο γενικότερων πολιτικών σχεδιασμών για την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρώπη, είναι αυτή που αντικαθιστά τον γενικότερο αντικομουνισμό με την δημοκρατία.
Η μεταπολίτευση είναι η περίοδος που θα ανανεώσει το περιεχόμενο των εννοιών της Αγωγής του Πολίτη στην κατεύθυνση μιας μαρξιστικής επιστημολογίας, μιας ανασυγκρότησης της έννοιας της κοινότητας, μιας νομιμοποίησης της ιδέας της άσκησης της πολιτικής μέσα στα σχολεία και μιας συσχέτισης της δημοκρατίας με την εργατική τάξη και τον σοσιαλισμό. Σ’ αυτό το κλίμα γράφει η Ρόζα. Ποιο είναι το γενικό συμπέρασμα των κειμένων4 της Ρόζας; Ο φόβος της κοινωνίας και του κράτους για την πολιτική, για τον συνδικαλισμό, για τα κόμματα, για τις πολιτικές αντιθέσεις, η γενίκευση της αντικομουνιστικής προπαγάνδας, η ουδετερότητα του σχολείου, ο χαφιεδισμός και η αποπολιτικοποίηση. Ποιο είναι το ζητούμενο για τη Ρόζα; Με σημερινούς όρους η παραγωγή χειραφετημένης πολιτικής υποκειμενικότητας, τόσο των δασκάλων όσο και των μαθητών/μαθητριών. Τι σημαίνει αυτό για τη Ρόζα και για μας; Ότι οι δάσκαλοι και οι δασκάλες θα αναλάβουν τη φρόνηση της πολιτειότητας [citizenship], της ιδιότητας του πολίτη και αυτών που την στερούνται, του υποκειμένου της πολιτικής, της παραγωγής αιτημάτων, της σχέσης μέσου και σκοπού, της συλλογικής δράσης, της ενδυνάμωσης της υποκειμενικότητας, των δικαιωμάτων της παιδικής ηλικίας (ειδικότερα τα άρθρα 12-17), της ταυτότητας σε διάλογο με την ετερότητα, της αυτοδιοίκησης των μαθητών/μαθητριών, του συνεταιρισμού στο σχολείο, των μαθητικών εκλογών, της πολιτικοποίησης, της παιδαγωγικής της αυλής, του συναισθηματικού αλφαβητισμού, του παιδικού δικαστηρίου, της Αγωγής Υγείας και του σχολείου της κοινότητας [community school].
Αυτά τα λίγα προς το παρόν. Η πολιτική παιδεία στη χώρα μας δοκιμάστηκε πολύ έντονα στα χρόνια της κρίσης σε βαθμό κατάργησής της, με τα τρία σχολεία (ψηφιακό, ‘δημοκρατίας’, κοινωνικό) που γνωρίσαμε και η είσοδος των νεοναζιστικών πολιτικών πεποιθήσεων στο σχολείο συνέβαλε στην παράδοξη επιστροφή της πολιτικής. Ο στοχασμός της Ρόζας είναι επίκαιρος. Ο φεμινισμός, η ιστορία και η διδακτική της, η πολιτική, η ειδική αγωγή, οι σχέσεις αρχιτεκτονικής και παιδαγωγικής, η παιδεία της αντίστασης, η αγωγή του πολίτη, όλα αυτά θα μας απασχολήσουν στην εκδήλωση που ετοιμάζουμε στο σχολείο της. Η Ρόζα έχει να μας διδάξει πολλά.
1 Ορολογία της εποχής για την Ειδική Αγωγή. Δες το βιβλίο της Ρόζας Ιμβριώτη, Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά, Πρώτος χρόνος του Πρότυπου Ειδικού Σχολείου Αθηνών, Αθήνα, ελληνική εκδοτική εταιρία Α.Ε., 1939.
2 Μια τέτοια περίπτωση είναι και το άλλο σχολείο του Νικολάου Μητσάκη, το 35ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών, όπου η έμφαση δίνεται στους ημιυπαίθριους χώρους και στις σχέσεις παιδαγωγικής και αρχιτεκτονικής. Από τους πρώτους δασκάλους αυτού του σχολείου είναι ο Παναγής Δημητράτος που καλείται να συμφιλιώσει το νέο αρχιτεκτονικό πνεύμα με τις νέες παιδαγωγικές μεθόδους. Δες Χαράλαμπος Μπαλτάς (επιμέλεια), Οι φιλίες των παιδιών,αναγνωστικό δ΄ και ε΄ δημοτικού, κείμενα Παναγής Δημητράτος, εικονογράφηση Ελισάβετ Παντελιάδου, επίμετρο Γιάνους Κόρτσακ, Αθήνα 2014. Για τη λογοκρισία του δες Χαράλαμπος Μπαλτάς, «Ζώνες Εκπαιδευτικής Προτεραιότητας (ZEΠ) και Κριτική Παιδαγωγική: η πρόσληψη του αναγνωστικού Οι φιλίες των παιδιών (2014) και το σχολείο της κοινότητας», www.skasiarxeio.wordpress.com.
*Ο Χαράλαμπος Μπαλτάς είναι δάσκαλος στο 35Ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών. Συμμετέχει στην Παιδαγωγική Ομάδα «Το Σκασιαρχείο – Πειραματικοί Ψηλαφισμοί για ένα Σχολείο της Κοινότητας». www.skasiarxeio.wordpress.com
3 Δες Μ. Παπαμαύρος (με τη συνεργασία κι άλλων εκπαιδευτικών), Ελεύθερη Ελλάδα,Αναγνωστικό ε’ και στ’ τάξης, εκδόσεις Π.Ε.Ε.Α., 1994. Π.Ε.Ε.Α (Ρόζα Ιμβριώτη), Το αναγνωστικό του ΕΑΜ για την γ’ και δ’ τάξη, Τ’ αετόπουλα, πρόλογος Έλλη Αλεξίου, Εκδόσεις Ενημέρωση, Αθήνα 1981. Τα βιβλία αυτά καίγονται στην πυρά αμέσως μετά τα Δεκεμβριανά, τον Ιανουάριο του 1945. Δες επίσης Μιχ. Παπαμαύρου, Μεγάλα χρόνια, Το αναγνωστικό της φυλακής, ανακοίνωση – εισαγωγή Χάρης Σακελλαρίου, Κάδμος, Αθήνα 1989. Το βιβλίο αυτό κατασχέθηκε στις φυλακές της Αίγινας.
4 Δες Ρόζα Ιμβριώτη, «Απωλέσαμεν τας φρένας;», εφ. Ριζοσπάστης 14/12/1975. Ρόζα Ιμβριώτη, «Η ‘αγωγή του πολίτη’ και η ‘πλύση εγκεφάλου’», περιοδικό Κομμουνιστική Επιθεώρηση, τχ.4, Απρίλης 1976, σελ. 64 – 68. Ρόζα Ιμβριώτη, «Η κυβέρνηση αλλοτριώνει το λειτούργημα του δασκάλου», εφ. Ριζοσπάστης, 30/12/1976. Ρόζα Ιμβριώτη, «Η πολιτική διαπαιδαγώγηση αρχίζει από το σχολείο», εφ. Ριζοσπάστης, 3/7/1977. (Όλα τα κείμενα αναδημοσιεύονται στο βιβλίο τηςΠαιδεία και Κοινωνία, Σύγχρονη Εποχή 1985)
πηγή: εφημερίδα Αυγή