της Ανδρομάχης Μπούνα,
Κοινωνική Ανθρωπολόγος, Υποψ. Διδάκτωρ
Στο διαδίκτυο θα δούμε αρκετές ειδήσεις που να αναφέρονται στις Ρομά γυναίκες με ατιμωτικό τρόπο. Δείτε τις τρεις τσιγγάνες «που σκόρπιζαν τρόμο στην Αθήνα», οι Τσιγγάνες «που ξυλοκόπησαν και λήστεψαν ηλικιωμένη» κτλ. Φωνές των γυναικών Ρομά ακούγονται συνεχώς να υπερασπίζονται τα δικαιώματα τους. «Γιατί να μην έχω το δικαίωμα να με προσλάβουν σε μια δουλειά με τις τσιγγάνικες φούστες μου, χωρίς να πρέπει να τις αλλάξω; Είναι σα να υπάρχει ένας κρυφός εκβιασμός: σε δέχομαι μόνο αν καταφέρεις να μου μοιάσεις» (Φανή, γυναίκα Ρομά)
Διάβαζα πρόσφατα σε άρθρο πως η γυναίκα Ρομά έχει έναν πολύ δύσκολο ρόλο όπως έχουν οι περισσότερες γυναίκες αλλά δεν έχει και τη βοήθεια, τις προσβάσεις που έχει μια Ελληνίδα μη Ρομά. «Δεν μπορούμε να βγούμε εύκολα προς τα έξω, για έναν καφέ ας πούμε εκτός γειτονιάς. Μέχρι πρότινος, ακόμα και τώρα σε κάποιες περιπτώσεις, υπάρχει η καταπίεση από τον άντρα, δεν υπάρχει εκπαίδευση, τα γράμματα ξέρεις ανοίγουν το μυαλό. Οι τσιγγάνες, οι περισσότερες είμαστε αγράμματες και αυτό μας κρατάει πολύ πίσω, είναι ένα μεγάλο πρόβλημα.» (Μάγγα Γ. 2016)
Τα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στις γυναίκες ως φυσικά και βιολογικά προκαθορισμένα, και τις θέτουν σε σχέση υποτέλειας αμφισβητούνται. Οι διχοτομήσεις όπως ανδρικό-γυναικείο, πολιτισμός-φύση, δημόσιο-ιδιωτικό, κοινωνία–οικογένεια αποδομούνται από τη μεριά της φεμινιστικής κοινωνιολογίας και έννοιες όπως «εκμάθηση ρόλων», «κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας» χρησιμοποιούνται για να προσδιορίσουν τη διαιώνιση των προτύπων συμπεριφοράς μέσα σε συγκεκριμένες κοινωνικές δομές. Οι γυναίκες Ρομά κινούνταν ανέκαθεν στον ανδροκρατικό χώρο του δημόσιου, ενώ οι μη Ρομά περιορίζονταν στο χώρο του ιδιωτικού, σύμφωνα με το διαχωρισμό των ανθρωπολόγων.
Οι γυναίκες, με την κυριαρχία τους στον ιδιωτικό χώρο της οικογένειας και την ευθύνη της ανατροφής των παιδιών, διαιώνιζαν αξίες και δίδασκαν συμπεριφορές πατροπαράδοτες. Έτσι ο ρόλος τους γίνεται πολύ σημαντικός για τη διατήρηση των προτύπων και των παραδομένων σχημάτων συμπεριφοράς και μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα να δούμε πώς αυτές προσλαμβάνουν την πραγματικότητα, τις αλλαγές και τις αναδομήσεις και πώς τις μεταφέρουν στα παιδιά τους μέσω της διδαχής και της μίμησης προτύπων.
Στη οικογένεια Ρομά γεννιούνται παιδιά και κορίτσια, όπως ακριβώς έλεγαν και οι παππούδες μας, που επιθυμούσαν αγόρια για να έχει «πολλά ντουφέκια» η οικογένεια, ενώ στην περίπτωση των κοριτσιών έπρεπε να δώσουν προίκα. Θεωρούσαν τις ανύπαντρες κόρες «γραμμάτια» και εξηγούσαν: «Έχω γιο κι έχω χαρά, που θα γίνω πεθερά. Έχω κόρη κι έχω πίκρα, που θα μου γυρεύει προίκα». Θυμάμαι χαρακτηριστικά μία ιστορία που μου περιέγραφε μία γυναίκα Ρομά για να μου δώσει να καταλάβω πόσο σημαντική είναι η ύπαρξη του παιδιού- άνδρα στο σπίτι τους. Μία μητέρα Ρομά είχε αποκτήσει δύο κόρες και ήταν πολύ δυσαρεστημένη διότι ένιωθε πως δεν είχε εκπληρώσει την ύπαρξη της ως μητέρα μη έχοντας γιο. Έτσι προσπαθούσε να μείνει έγκυος, μόλις μάθαινε πως κυοφορούσε κορίτσι το απέβαλλε μέχρι να «πετύχει» αγόρι. Κατέληξε στις τρείς συνεχόμενες αποβολές.
Τις περισσότερες φορές οι ανάγκες και η μη κατοχή καλλιεργήσιμης γης, και ιδιοκτησίας γενικότερα, ωθούσαν τη γυναίκα Ρομά να βγει στο χώρο της αγοράς και να δουλέψει, ίσως αυτό να αποτέλεσε βάση για το σχηματισμό της εικόνας μιας γυναίκας που δε διστάζει να μιλήσει με άνδρες σε δημόσιους χώρους. Αυτό της έδινε μια ανεξαρτησία την οποία δεν είχαν οι μη Ρομά, που εργάζονταν το ίδιο σκληρά στους αγρούς. Έτσι λόγω συνθηκών, πάντα δυναμική και χειραφετημένη στο δημόσιο χώρο και συγχρόνως παραδοσιακή μητέρα, σε μια κοινωνία που κατά βάση δεν υποτιμά τις γυναίκες η Τσιγγάνα σίγουρα θα τα καταφέρει.
Όσον αφορά τα σχόλια περί ένδειας και ακριβών κοσμημάτων τους, τα ακριβά κοσμήματα που φορούν οι τσιγγάνοι δεν εκλαμβάνονται με τα δεδομένα που συνοδεύουν την σκέψη «των απ’ έξω», της καπιταλιστικά δομημένης κοινωνίας. «Είναι δώρα που τους χάρισαν οι δικοί τους σαν ένα σύμβολο αγάπης και αποδοχής, πάντα θα θυμίζουν στο νεαρό άτομο που το φορά το πρόσωπο που του τα χάρισε. Χωρίς τα κοσμήματά του ο τσιγγάνος είναι «γυμνός», αποξενωμένος, γι’ αυτό τα φορά πάντα, ακόμα και στη δουλειά του (…) Τα δώρα δηλαδή παίζουν έναν σημαντικό ρόλο στη σύσφιξη των σχέσεων μεταξύ των συγγενών και στη συνοχή γενικότερα της ομάδας».
Μύθοι και στερεότυπα που αναπαράγονται από την κυρίαρχη κοινωνία ήρθε η ώρα να παραμεριστούν. Να σταματήσουμε να αναπαράγουμε την εικόνα τρόμου στα παιδιά «αν δεν καθίσεις φρόνιμα θα σε κλέψει η γύφτισσα». Τη «γύφτισσα» τελικά δεν την έπλασαν έτσι οι λογοτέχνες αλλά ο φόβος μας για το άλλο.