Γράφει η Βέρα Σιατερλή
Η Καθαρή Δευτέρα γενικά είναι μια μέρα χαρούμενης ηθικής ελευθερίας ή χαλάρωσης, κατά την οποία οι κανόνες του «κόσμιου» βίου αναστέλλονται προσωρινά. Ο κόσμος γυρίζει τα πάνω-κάτω: τα ταμπού και οι απαγορεύσεις παραμερίζονται και όλες οι εκτροπές επιτρέπονται. Η χρησιμοποίηση σεξουαλικών και ερωτικών συμβόλων συνδυάζεται απόλυτα με τις παραδοσιακές λαϊκές εκδηλώσεις.

Σε πολλές πόλεις της Ελλάδας την Καθαρή Δευτέρα αναβιώνουν παραδοσιακά έθιμα και γιορτές, πολλές από τις οποίες έχουν την αφετηρία τους στην εποχή της αρχαιότητας.
Θέλω να ξεχωρίσω ένα πολύ “προχωρημένο” έθιμο της Αποκριάς, που μπορεί να μας κάνει να κοκκινίσουμε από πουριτανισμό και αμηχανία αν είμαστε σεμνότυφες και συντηρητικές ή να μας κάνει να ξεκαρδιστούμε στα γέλια και να διασκεδάσουμε με την καρδιά μας, αν είμαστε άνετες με τις σόκιν καταστάσεις.

Αυτό είναι το έθιμο του “Μπουρανιού”, που την Καθαρή Δευτέρα προσκαλεί μικρούς και μεγάλους στον Τύρναβο, σε ένα ξεφάντωμα κεφιού, όπου αναβιώνει τη Διονυσιακή λατρεία, και γιορτάζει την Αποκριά, αποθεώνοντας… τους φαλλούς!

Στα Βυζαντινά χρόνια οι περισσότερες από τις διονυσιακές γιορτές και έθιμα των αρχαίων Ελλήνων πέρασαν στο Βυζάντιο και έφτασαν μέχρι τα χρόνια μας. Σ’ αυτό βοήθησε και η ανεξιθρησκεία, που κατοχύρωσε ο Μ. Κωνσταντίνος με το διάταγμα των Μεδιολάνων (313 μ.Χ.). Επίσης, στην διάδοση των ειδωλολατρικών εθίμων συνετέλεσε πολύ και ο αυτοκράτορας Ιουλιανός που τάχθηκε υπέρ της ειδωλολατρίας των αρχαίων με διατάγματα.

Ο Θεοδόσιος κυρίως και ο Ιουστινιανός αργότερα, με τα πολύ σκληρά μέτρα που πήραν και τους σχετικούς κώδικες διατάγματα, προσπάθησαν να καταπνίξουν τα ειδωλολατρικά έθιμα, φθάνοντας μάλιστα και σε ακραίες καταστάσεις (σφαγές) για την εδραίωση της ορθοδοξίας.

Κατά την διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου, οι αποκριές γιορτάζονταν στον Ιππόδρομο. Στις εκδηλώσεις που γίνονταν δεν έπαιρναν μέρος μόνον οι πλούσιοι, αλλά και ο απλός λαός.

Η αποκριά έγινε θέμα πολλών συνόδων και προπαντός μια αποκριάτικη παράδοση η λεγόμενη «Ημέρα των τρελών και των αθώων».

Εμβαθύνοντας το θέμα μπορούμε να πούμε πως το βέβηλο και άσεμνο είναι μια πτυχή του λαϊκού μας πολιτισμού που ελάχιστα έχει ανιχνευθεί και μελετηθεί. Επί δεκαετίες, ίσως και αιώνες, η υποκριτικά επίπεδη αστική ηθική και η ανδροκρατική σεμνοτυφία που καθοδηγούσε τους διανοούμενους  συλλογείς, αποσιώπησε και αγνόησε την αλήθεια κάποιων συγκεκριμένων πολιτισμικών φαινομένων, παραποιώντας την. Είναι εκείνα τα στοιχεία που κρατούν ζωντανές στην μνήμη μας, τις ενέργειες των προγόνων μας, πάνω σε διάφορα θέματα, πιστοποιώντας αν μη τι άλλο τις ρίζες και την προέλευση μας.

Στις γιορτές και ιεροτελεστίες με φανερή παγανιστική αγροτική προέλευση, ανήκει η νεοελληνική αγροτική Αποκριά. Σε μια κρίσιμη καμπή του χρόνου, στο πέρασμα από το χειμώνα στην άνοιξη, οι άνθρωποι με αυτές τις προεαρινές τελετουργίες και το ξέφρενο ξέσπασμα χαράς πανηγύριζαν την ετήσια αναγέννηση του κόσμου.

Η Αποκριά, όπως περίπου διαμορφώθηκε στους Βυζαντινούς χρόνους, περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα παμπάλαιων εθίμων, αποτελώντας, ακόμα και στις μέρες μας, μια γιορτή με ψυχαγωγική, αλλά και κοινωνική διάσταση. Η φιλοσοφία των αμέτρητων αποκριάτικων εθίμων, που συναντάμε στις διάφορες γωνιές της χώρας μας, εστιάζεται στην ιδέα της ανατροπής της τάξης του κόσμου, στην αμφισβήτηση αξιών και ιεραρχίας, στην κατάργηση ορίων και καθιερωμένων νόμων.

Στον Τύρναβο,το Μπουρανί είναι πιθανό να αποτελεί την τοπική εκδοχή των αρχαίων βακχικών συμποσίων. Είναι η πλέον αθυρόστομη, συμβολική και φαλλική αποκριάτικη τελετή που επιβίωσε μέχρι τις μέρες μας. Το μπουρανί είναι το φαγητό της Καθαρής Δευτέρας, μια χορτόσουπα, το μαγείρεμα της οποίας συνοδεύεται με άσεμνα πειράγματα και τραγούδια. Κεντρικό σύμβολο του εθίμου είναι ο φαλλός σε διάφορες μορφές, σύμβολο, το οποίο, όπως είπαμε, εκφράζει την ανάγκη επίκλησης των «μαγικών» δυνάμεων της γης για να «γεννήσει».

 «Το μπουρανί» είναι στην κυριολεξία ένα λαϊκό πανηγύρι αλλά στην ουσία είναι η γιορτή του φαλλού και συμβολίζει την αναπαραγωγή και την ευγονία. Για την προέλευση του, υπάρχουν δύο εκδοχές. Η πρώτη αναφέρει ότι οι ρίζες του βρίσκονται στις πανάρχαιες εορτές των Ελλήνων: τα Διονύσια, τα Θεσμοφόρια, τα Αφροδίσια, τα Θαργήλια και κυρίως οι αλωαί που ήταν πανάρχαια γεωργική εορτή και προθρησκευτική λατρεία. Και η δεύτερη ότι προέρχεται από Αρβανίτες που εγκαταστάθηκαν στον Τύρναβο γύρω στο 1770, λίγο πριν τα Ορλωφικά. Καθώς λέγεται εκείνη την εποχή, έπεσε στον Τύρναβο επιδημία χολέρας και οι περισσότεροι κάτοικοι του βρήκαν θάνατο. Η πόλη ερημώθηκε και ο σουλτάνος της περιοχής, έφερε ένα τμήμα Αρβανιτών, για να κτίσει την καινούργια πόλη, δίπλα στην παλιά (η περιοχή αυτή ονομάζεται «Κόκκαλα» επειδή στην περιοχή θάφτηκαν όσοι βρήκαν τον θάνατο από την χολέρα).

Οι Αρβανίτες αυτοί λοιπόν καθιέρωσαν το έθιμο που σώζεται ως τις μέρες μας. Το έθιμο αυτό λαμβάνει χώρα την Καθαρή Δευτέρα κάθε χρόνο στον Τύρναβο. Οι κάτοικοι της πόλης πηγαίνουν στο εξωκκλήσι του Προφήτη Ηλία στα βόρεια της πόλης σ’ έναν ελεύθερο ευρύ χώρο (ένα μεγάλο αλώνι). Η πορεία γίνεται σε πομπή της οποίας προηγούνται διάφορες ομάδες (θίασοι) μεταμφιεσμένων ή μη (μόνον ανδρών), οι οποίοι κουβαλούσαν όλα τα απαραίτητα για την λειτουργία. Όταν η πόλη έφθανε στο χώρο του Προφήτη Ηλία εκεί κάθε ομάδα έστρωνε στο έδαφος διάφορα φαγητά και μια μεγάλη φιάλη σε σχήμα «φαλλού» γεμάτη με κρασί ή με γαλακτόχρουν κράμα ούζου ή τσίπουρου με νερό. Παράλληλα άναβαν φωτιά πάνω στην οποία παρασκευαζόταν το «Μπουρανί» μια χορτόσουπα από σπανάκι και ξύδι για να νοστιμίζει. Αφού γινόταν το μπουρανί που είχε την μορφή σούπας σερβιριζόταν στους «μυουμένους» ως μέθεξη – συμμετοχή στα δρώμενα – και έτσι άρχιζε ο χορός και τα τραγούδια, οι αστεϊσμοί και τα πειράγματα με άσεμνες βασικά εκφράσεις. Πολλοί από τους άντρες που συμμετείχαν σ’ αυτό το τελετουργικό κρατούσαν στα χέρια τους φαλλούς σαν σκήπτρα και ήταν κατασκευασμένα από ξύλο ή πηλό ή ακόμα και από ψωμί και που αποτελούσαν το κυριότερο τελετουργικό σύμβολο. Στο έθιμο αυτό συμμετείχαν αυστηρά μόνο άντρες ενώ οι γυναίκες απείχαν, ίσως για λόγους σεμνοτυφίας λόγω των φερόμενων φαλλικών συμβόλων. Γυναικόπαιδα όμως παρακολουθούσαν τα δρώμενα καθώς επίσης και πλήθη επισκεπτών από διάφορα μέρη της Ελλάδας.

Γύρω από την φωτιά που έβραζε το Μπουρανί γινόταν μεγάλος χορός με τραγούδια όπως:

«Σταματίστι να ιδούμι ποιο τραγούδι θελ’ να πούμι

Τ’ κιαρατά του μπουρανί κιαρατάδις το ‘φτιακναν

μασκαράδις το ‘τρουγαν».

«Μπρε, μπρε, μπρε το μπουρανί,
κι τσ’ Χαλάτσινας το μουνί.

Τρεις καλές νοικοκυρές
στο προσήλιο κάθονταν,
τα μουνιά τους ήλιαζαν,
μπαταριές τα τίναζαν.

Τις τρανές Αποκριές,
αποκρέβουν το τυρί,
αποκρέβουν και το νταρί,
και την Καθαρά Δευτέρα,
παίρνουν τα μουνιά αέρα.
Και του Αη Θοδώρη το Σαββάτο,
κλαίει ο μπούτσος σαν το γάτο».

 

Όταν τελείωνε το βράσιμο του «μπουρανιού» όλοι μετέβαιναν δίπλα στις όχθες του Τιταρήσιου κι εκεί έτρωγαν και έπιναν εξακολουθώντας τα άσεμνα πειράγματα και τραγούδια. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι το έθιμο αυτό είναι κατάλοιπο των Βακχικών τελετών που διατηρήθηκε στους αιώνες και αναβιώνει ακόμα και σήμερα δείχνοντας την προσήλωση των Τυρναβιτών στα έθιμα και τις παραδόσεις. Αξίζει να σημειώσουμε ότι την εποχή της Τουρκοκρατίας εκείνος ο οποίος γίνονταν τύφλα στο μεθύσι τον ανακήρυτταν «Βασιλιά της Αποκριάς» και αφού τον ανέβαζαν στους ώμους τον περιέφεραν γύρω-γύρω στην πλατεία με άσεμνες χειρονομίες και λόγια. Το έθιμο αυτό απ’ ότι φαίνεται καταργήθηκε το 1875.

Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του μπουρανιού στα πρώτα του βήματα – στην περίοδο της τουρκοκρατίας – που τα περισσότερα σώζονται μέχρι και σήμερα είναι τα εξής: – Η σχηματιζόμενη πομπή και πορεία εκτός της πόλεως σε ευρύ χώρο (αλώνι) – Η συμμετοχή μόνον ανδρών στα δρώμενα. – Η παρασκευή του «μπουρανιού» αποτελούμενου από σπόρους και άλλα φυτά σπανάκι – τσουκνίδα κλπ. – Ο οίνος ή τσίπουρο που προέρχονταν από τα σταφύλια της αμπέλου. – Ο άρτος – Τα ομοιώματα του φαλλού που κατασκευάζονται από ξύλο, πηλό ή άρτο. Οι φαλλοί κατέχουν κυρίαρχη θέση σ’ όλη την εκδήλωση που κρατούνται με τα χέρια σαν είδος σκήπτρου, ή φέρονταν δεμένα σε όρθια θέση στο μέτωπο της κεφαλής του συμμετέχοντος – Οι χοροί, το φαγοπότι, τα τραγούδια, συνοδευόμενα από διάφορα μουσικά όργανα (πίπιζα, νταούλι, κλαρίνο κλπ).

Στην αρχαία εορτή Φαλλοφόρια, τιμάται ο Διόνυσος, που ταυτίζεται με τον Βάκχο, τον προστάτη στην αμπελουργία, στο κρασί, στο θέατρο και γενικά στην παραγωγό δύναμη που έχει η γη. Οι διονυσιαστές – οργιαστές διονυσιάζονται, περνούν τη ζωή τους γιορταστικά, άσωτα. Υπάρχουν και οι διονυσιοκόλακες, αυτοί που κολακεύουν τον Διόνυσο, τον ναό ή το άγαλμα για τον Διόνυσο, το σημερινό τσουκάλι με τη φασολάδα ή το “μπουρανί” και τον φαλλό, χλευάζονται για τις ηθικολογίες τους. Τα αιδοία έχουν τον φυσιολογικό τους προορισμό, άσχετα από θρησκευτική ή άλλη προκατάληψη. Στα σύγχρονα Φαλλοφόρια ο άνδρας αφροδισιάζει, απολαμβάνει τις αφροδίσιες – σεξουαλικές ηδονές. Η γυναίκα αφροδισιάζεται, συνουσιάζεται με το αρσενικό, τον άντρα.

Στο βαθμό που κυριαρχούν τα μαγικά στοιχεία της γιορτής, η Αποκριά αποτελεί και μια συμβολική νίκη όχι μόνο ενάντια στην εξουσία, αλλά ακόμη και στο θάνατο. Όπως σημειώνει η λαογράφος -εθνολόγος Μιράντα Τερζοπούλου «η ιδέα του θανάτου που υπόκειται σ’ όλη την αποκριάτικη λατρευτική δράση – της οποίας μάλιστα οι περισσότερες εκδηλώσεις διεξάγονται στο ύπαιθρο, πάνω στο νωπό, λόγω της εποχής, χώμα – αναδεικνύει τον πολύσημο συμβολισμό της ίδιας της γης, ως υποδοχέα των νεκρών σωμάτων αλλά και ως μήτρας και τροφοδότριας κάθε μορφής ζωής. Η ταύτιση της γονιμότητάς της με τη γυναικεία γονιμότητα δίνει τη βάση για μια σειρά μιμικών παραστάσεων με το διφορούμενο θέμα όργωμα-συνουσία. Αλέτρι, υνί και φαλλός, ταυτόσημα, είναι πρωταγωνιστικά σύμβολα του ελληνικού καρναβαλιού, τόσο ως θεατρικά εξαρτήματα των μεταμφιεσμένων όσο και ως θέμα των αδόμενων τραγουδιών, δίνοντας μέσα από το συνταυτισμό φύσης- ανθρώπων μια υπόσχεση γονιμότητας και αιωνιότητας… Η συμφιλίωση με το θάνατο δίνει στους ανθρώπους την αίσθηση μιας απεριόριστης υπαρξιακής ελευθερίας, που πρώτα απ’ όλα εκδηλώνεται ως αμφισβήτηση κάθε κοσμικής και θρησκευτικής εξουσίας.

Τα «Τριετηρικά», γιορτές που τελούνταν κάθε τρία χρόνια, προς τιμήν του Διονύσου, γίνονταν στις πλαγιές του Κιθαιρώνα και ήταν νυκτερινές, στο φως των πυρσών. Λέει ο Jules Girard: «Μόνο γυναίκες έπαιρναν μέρος σ’ αυτές, στεφανωμένες με κισσό, ντυμένες με νεβρίδες (προβιές μικρού ελαφιού), με τα μαλλιά τους ξέπλεκα, κρατώντας θύρσους και χτυπώντας τύμπανα, χόρευαν και έτρεχαν σαν φρενιασμένες στο βουνό, καλώντας το θεό με δυνατές κραυγές».  Οι γνωστές Μαινάδες, που ονομάζονταν επίσης και Βάκχες.

Ας έρθουμε και στα σημερινά δεδομένα. Σταδιακά οι γυναίκες απουσιάζουν από αυτές τις γιορτές μέχρι που οι γιορτές κατά την τουρκοκρατία γνωρίζουμε ότι αφορούν αποκλειστικά άντρες ανατρέποντας εντελώς την ιστορική καταγωγή.  Εν τέλη μετά από αποκλεισμό αιώνων προς τα τέλη της δεκαετίας του ’70 οι γυναίκες αρχίζουν να παίρνουν ενεργά μέρος στο όλο τελετουργικό του Μπουρανιού ιδιαίτερα μετά την δημιουργία του Σωματείου Μπουρανί το 1979. Έφτασε μάλιστα στο σημείο, αυτό το κάποτε ανδροκρατούμενο σωματείο να αποκτήσει γυναίκα πρόεδρο στα τέλη της δεκαετίας του ’90 Η γυναίκεια σεξουαλικότητα πλέον είναι αποδεκτή και οι γυναίκες μπορούν να συμμετέχουν σ’ αυτή την σεξουαλική γιορτή.

Τα πρώτα στοιχεία για την αναβίωση του Τυρναβίτικου Καρναβαλιού με τη σημερινή του μορφή και την  τέλεση του «Μπουρανί» εμφανίζονται το 1898. Βέβαια, από τις αρχές του αιώνα έχει βρεθεί πλούσιο φωτογραφικό υλικό με μεγάλη ιστορική και πολιτιστική αξία.

Στην μακρόχρονη πορεία του, το Τυρναβίτικο Καρναβάλι γνώρισε αλλεπάλληλες επιθέσεις από τις εκάστοτε κυβερνήσεις, που θεωρούσαν ότι έβλαπτε τα χρηστά ήθη και έθιμα της εποχής. Όμως, οι απαγορεύσεις των εκδηλώσεων δεν πτοούσαν τους Τυρναβίτες, που το γιόρταζαν ακόμα και κρυφά, αφού για αυτούς αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτιστικής τους παράδοσης.

Μετά τον πόλεμο, στα τέλη της δεκαετίας του ’50, ενσωματώθηκε ένα νέο στοιχείο, τα πεζοπόρα τμήματα καρναβαλιστών. Έρχεται, όμως, η δικτατορία και το απαγορεύει για ακόμα μια φορά. Το Καρναβάλι του Τυρνάβου ξαναβρήκε τον δρόμο του από το 1980 και μετά.

Μπουρανί της Καθαρής Δευτέρας

ΣΥΝΤΑΓΗ για 4 άτομα

Το ΜΠΟΥΡΑΝΙ είναι μια χυλωμένη σούπα που την τρώνε όλο το χρόνο στον Τύρναβο. Ειδικά την Καθαρά Δευτέρα, στο έθιμο του Μπουρανιού το μαγειρεύουν άνδρες στο καζάνι!

• 1 και 1/2 κιλού σπανάκι και τσουκνίδα και ότι άλλα άγρια χόρτα υπάρχουν
• 3 κουταλιές σούπας αλεύρι
• 1 λεμόνι
• 1 ποτήρι ελαιόλαδο
• αλάτι, πιπέρι
• 2 ποτήρια νερό

Εκτέλεση

1. Πλένουμε καλά τα χόρτα και τα κόβουμε σε μεσαίου μεγέθους κομμάτια.
2. Τα ζεματίζουμε χωρίς νερό μέσα σε βαθιά κατσαρόλα μέχρι να αχνιστούν και να πέσει λίγο όγκος τους .
3. Μετά από περίπου 10 λεπτά ρίχνουμε μέσα 2 ποτήρια νερό, αλάτι, πιπέρι, το μισό ποτήρι λάδι και το λεμόνι σε χυμό.
4. Χαμηλώνουμε το μάτι στο μισό και τα αφήσουμε να βράσουν για μια-μιάμιση ώρα. Όσο πιο πολύ βράσουν τόσο το καλύτερο.
5. Εν τω μεταξύ ετοιμάζουμε το χυλό. Σε ένα ποτήρι λίγο με χλιαρό νερό διαλύουμε το αλεύρι καλά, να μην σβολιάσει.
6. Όταν περάσει η ώρα βρασμού, ρίχνουμε μέσα το διαλυμένο αλεύρι, γιατί θέλουμε η σούπα μας να χυλώσει. Ανακατεύουμε συνεχώς για να μην “πιάσει” το φαγητό στον πάτο.
7. Προσθέτουμε και το υπόλοιπο λάδι και σε 5 λεπτά το κατεβάζουμε από την φωτιά. Είναι έτοιμο!
8. Σερβίρεται πάντα με μπόλικο λεμόνι και πιπέρι

Τρώγεται με λαγάνα και ελιές στο τραπέζι της Καθαρής Δευτέρας και μπόλικο τσίπουρο ή κρασί παράγωγα του σταφυλιού σύμβολο του Διόνυσου.

Τα έθιμα διακωμωδούν, οι παραδόσεις συνδέονται με ιστορικές μνήμες των τοπικών κοινωνιών, τα δρώμενα ανακαλούν στην μνήμη στιγμές από το παρελθόν, αναβιώνουν και έχουν ένα κοινό σημαντικό στόχο: Την συμμετοχή εν τέλει σε μια γιορτή που συνδέει τους ανθρώπους, τους απελευθερώνει και προσφέρει -όπως κάθε γιορτή άλλωστε- την ευκαιρία για ψυχαγωγία, και μια διέξοδο από την πεζή και σκληρή, πολλές φορές πραγματικότητα.
Πηγές: pragmatikotita.gr, iefimerida.gr, eleftheria.gr, thehistoryofgreece.blogspot.gr