Η Γυναίκα στην Τέχνη, Ένα αφιέρωμα στις γυναίκες δημιουργούς που «χάθηκαν» στα βιβλία της Ιστορίας της Τέχνης (τίτλος του δημοσιεύματος που αναπαράγουμε)
Πώς οι γυναίκες παρουσιάζονται στην ιστορία της τέχνης και πώς διαστρεβλώθηκε η συμβολή τους σε αυτήν…
Από Ελίζα Σουφλή, 29 Σεπτεμβρίου 2016
Κατά τη διάρκεια κάποιων σεμιναρίων που έκανα στην Ιστορία της Τέχνης, ανάμεσα σε όλους τους διάσημους καλλιτέχνες, ζωγράφους, γλύπτες, σχεδιαστές, και τα γυμνά γυναικεία καλλίγραμμα – ή και όχι – μοντέλα τους, έπιασα τον εαυτό μου να αναρωτιέται, πόσες γυναίκες ζωγράφους γνωρίζω; Κάτι που αυτομάτως με οδήγησε σε μία γενίκευση του στυλ πόσες γυναίκες δημιουργούς γνωρίζω; Και αυτή η σκέψη με τη σειρά της έφερε μία ακόμη γενικότερη όπως, υπήρξαν ταλαντούχες καλλιτέχνιδες; Μήπως χάθηκαν στα βάθη της ιστορίας; Και αν τελικά όντως υπήρξαν, μήπως η Ιστορία της Τέχνης είναι γραμμένη από χέρι άρρενος;
Έτσι, μετά από έρευνα ημερών, το αίσθημα της ενοχής εξαφανίσθηκε, και τη θέση του πήρε αυτό το πολυσέλιδο αφιέρωμα στη «Γυναίκα στην Τέχνη».
ΦΥΣΙΚΑ και υπήρξαν ταλαντούχες γυναίκες στον χώρο της Τέχνης.
ΦΥΣΙΚΑ και το χέρι του συγγραφέως ήταν αρσενικό.
Και ΦΥΣΙΚΑ και όλα αυτά έχουν αρχίσει σιγά – σιγά – με ρυθμούς χελώνας δυστυχώς – να ανατρέπονται.
Η γυναίκα στην Τέχνη
Ανά τους αιώνες, βρίσκουμε τις γυναίκες να ασχολούνται με τις τέχνες και τα γράμματα. Στον χώρο των τεχνών εμφανίζονται είτε ως δημιουργοί είτε ως εκφραστές νέων μορφών καλλιτεχνίας, προτύπων, συλλογών, πηγών έμπνευσης είτε ως ιστορικοί και κριτικοί τέχνης. Το γυναικείο φύλο δεν έπαψε ποτέ να παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της τέχνης. Ωστόσο, αν και η καθημερινή ενασχόληση των γυναικών με την τέχνη είναι αδιαμφισβήτητη, δεν ήταν λίγες οι φορές που η θέση τους στο καλλιτεχνικό στερέωμα δέχθηκε ισχυρές επιθέσεις και αμφισβητήσεις. Οι δυσκολίες εμφανίζονταν από το πρωταρχικό στάδιο της εκπαίδευσης στον χώρο μέχρι και το τελειωτικό, που ήταν φυσικά η εμπορία των έργων τους.
Ανακύπτει συνεπώς ένα βασικό ερώτημα… Πώς οι γυναίκες κατάφεραν να βρεθούν σε πρώτο πλάνο; ή αλλιώς… Πώς έκαναν τις καλλιτεχνικές τους φωνές να ακουστούν τόσο δυνατά, ώστε να πουν τη δική τους ιστορία και μάλιστα σε ένα ευρύ ακροατήριο, όταν η ιστορία της τέχνης φαίνεται να τις περιθωριοποιεί;
Πώς οι γυναίκες παρουσιάζονται στην Ιστορία της Τέχνης και πώς διαστρεβλώθηκε η συμβολή τους σε αυτήν
Σύμφωνα με την ιστορία του Pliny the Elder, ενός Ρωμαίου συγγραφέα που έζησε τον πρώτο αιώνα μ. Χ., η πρώτη ζωγραφιά που έγινε ποτέ ήταν έργο μιας γυναίκα και είχε τίτλο «Dibutades». Το σχέδιο απεικόνιζε τη μορφή του εραστή της σε έναν τοίχο. Είτε αληθεύει είτε όχι η συγκεκριμένη ιστορία, αξίζει να σημειωθεί ότι αν και στη Δυτική μυθολογία αναφέρεται χαρακτηριστικά πως η καλλιτεχνική δημιουργία ξεκινάει από το γυναικείο φύλο, μέχρι και το τέλος του 20ου αιώνα πολύ λίγη σημασία δόθηκε στις γυναίκες δημιουργούς.
Από την αρχαιότητα μέχρι προσφάτως, ελάχιστες είναι οι γυναίκες καλλιτέχνες που συγκαταλέγονται ανάμεσα στους «σπουδαίους ζωγράφους», ακόμη και αν σε πολλά κείμενα αναφέρονται σπουδαίες γυναικείες μορφές με περίσσιο ταλέντο στη ζωγραφική που ξεπέρασαν κάθε κοινωνικό περιορισμό που ετίθετο σε έναν τομέα κατά κόρον ανδροκρατούμενο.
Η Βρετανίδα καλλιτέχνιδα Mary Beale υπήρξε μία πολύ ταλαντούχα προσωπογράφος και έδρασε περί τα τέλη του 1600. Το ειρωνικό σημείο στην παρουσία αυτής της καλλιτέχνιδος είναι ότι μεγαλύτερη διάσταση από το ίδιο το ταλέντο της Mary Beale πήρε το γεγονός ότι ο σύζυγός της παρουσίαζε καθ’ όλη τη διάρκεια της καλλιτεχνικής της πορείας τα έργα της ως δικά του. Η επίσης ταλαντούχα προσωπογράφος Gwen Mary John από την Ουαλία πάσχιζε για την αναγνώριση του ταλέντου της μεταξύ των ανδρών καλλιτεχνών που κυριαρχούσαν στον χώρο.
Για πολλούς αιώνες οι γυναίκες ήταν συστηματικά αποκομμένες από τα κατάστιχα της ιστορίας της τέχνης. Πολλοί και διάφοροι ήταν οι παράγοντες που οδήγησαν σε κάτι τέτοιο με πρωτεύων το ότι διακοσμητικές τέχνες, όπως η τέχνη του υφάσματος και άλλες συναφείς δεν συγκαταλέγονταν στις «καλές τέχνες», αλλά στις «χειροτεχνίες», κάτι που αυτομάτως υποβάθμιζε τη δημιουργικότητα και το ταλέντο των γυναικών – δημιουργών. Ένας ακόμη παράγοντας ήταν το γεγονός ότι οι γυναίκες για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα δεν είχαν γενικά το δικαίωμα της μόρφωσης, πόσο μάλλον της εκπαίδευσης στον χώρο των τεχνών. Ενώ τέλος, οι άνδρες του χώρου εκούσια εξοστράκιζαν τις γυναίκες θεωρώντας τες κατώτερες ως προς την παρουσία και το δημιουργικό τους ταλέντο.
Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ένα από τα πιο «τραγικά» σχόλια στην ιστορία της κριτικής τέχνης, που έγινε μάλιστα στα μέσα του 20ου αιώνα. Ο καλλιτέχνης και διδάσκαλος Hans Hoffmann σχολίασε με στόχο να κολακεύσει– αποτυχημένως προφανώς – το έργο της αφηρημένης εξπρεσιονίστριας ζωγράφου Lee Krasner: «Είναι τόσο καλό, που δεν θα φανταζόταν κανείς ότι έχει γίνει από μια γυναίκα».
Οι αρχές των 60s έφεραν με την ισότητα και τα φεμινιστικά κινήματα μία ριζική αλλαγή σε όλους τους τομείς, και φυσικά και στην τέχνη. Μία «έκρηξη» της γυναικείας φύσης ήρθε να ταράξει τα νερά σε Ευρώπη και ΗΠΑ. Οι γυναίκες πια όχι μόνο σπουδάζουν, αλλά διδάσκουν σε σχολές και πανεπιστήμια τη μαγεία της τέχνης. Η παρουσία των γυναικών καλλιτεχνών σε μουσεία και γκαλερί ενθαρρύνεται, ενώ όλο και περισσότερες γυναίκες δημιουργούν και μοιράζονται το έργο τους με τον έξω κόσμο χωρίς δισταγμούς.
Γυναίκες καλλιτέχνες του 20ου αιώνα: η διαφοροποίηση του τοπίου
Οι γυναίκες ήταν ανέκαθεν καλλιτέχνες, και πάντοτε υπήρχαν μικρές λάμψεις καλλιτεχνικής δημιουργικότητας στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες. Ακόμη και στα αρχαιότερα έργα τέχνης που μας έχουν γίνει γνωστά, όπως η Αφροδίτη του Willendorf που χρονολογείται περίπου στα 25000 χρόνια π.Χ., αλλά και άλλες μικρές παρόμοιες σκαλιστές δημιουργίες έχουν καταγραφεί χωρίς να έχει εξακριβωθεί αν ο δημιουργός ήταν θηλυκού ή αρσενικού φύλου.
Από την άλλη μεριά, αντικείμενα, όπως ρουχισμός και υφαντά, ήταν ανέκαθεν συνδεδεμένα με τη γυναικεία φύση και τη γυναικεία χειροτεχνία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι φυσικά ποια άλλη από την Πηνελόπη, τη σύζυγο του Οδυσσέα στο Ομηρικό έπος Οδύσσεια (800 π. Χ.), που παρουσιάζεται να υφαίνει νυχθημερόν περιμένοντας τον άντρα της να επιστρέψει. Ακόμη, η διάσημη ταπισερί, 70 μέτρων μήκους και 50 εκατοστών ύψους, του 11ου αιώνα, Bayeaux Tapestry, αποκαλύπτει πολλά για την ιστορία της μεσαιωνικής Βρετανίας – κεντημένο από Βρετανίδες τεχνίτριες.
Στις αρχές του 20ου αιώνα, τα πράγματα αρχίζουν σιγά-σιγά να αλλάζουν όχι μόνο για τις καλλιτέχνιδες, αλλά για τις γυναίκες σε ευρεία διάσταση, σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής τους ζωής, την ενδοοικογενειακή και τη δημόσια σφαίρα. Ένα νέα γυναικείο κίνημα αναπτύσσεται δίνοντας έμφαση στη διεκδίκηση της ισότητας των δικαιωμάτων, τις οργανώσεις αφιερωμένες στα ενδιαφέροντα των γυναικών… Μία νέα γενιά επιτυχημένων γυναικών αναδύεται και αρχίζει πια να μεγαλουργεί τραντάζοντας τα θεμέλια του ανδροκρατούμενου μέχρι τότε κοινωνικού σκελετού σε διεθνές επίπεδο.
Οι κοινωνικές αυτές αλλαγές ξεκίνησαν στις αρχές του 20ου αιώνα, αναπτύχθηκαν αργά, αλλά σταθερά, και μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο επηρέασαν σε παγκόσμια εμβέλεια την κοινωνική, επαγγελματική και πολιτική διαμόρφωση των κοινωνιών, που προηγουμένως περιοριζόταν στα χέρια των ανδρών.
Παρά την περιθωριοποίηση από τους άνδρες του χώρου, καλλιτέχνιδες, όπως η Helen Saunders και η Jessica Dismorr με πείσμα και υπομονή κατάφεραν να αποτελέσουν κύρια μέλη του Βορτισισμού. Η Γαλλίδα ζωγράφος Francoise Gilot ανέπτυξε μία δική της μοναδική τεχνοτροπία και ταυτότητα, παρά το ότι έμεινε στην ιστορία ως η ερωμένη του Pablo Picasso, ενώ εργάσθηκε και δημιούργησε κοντά σε μεγάλους ζωγράφος, όπως ο Henri Matisse και ο Fernand Léger περί τα 1940s.
Οι σουρεαλίστριες ζωγράφοι και γλύπτριες, όπως η Eileen Agar και η Louise Bourgeois προσπάθησαν να απεικονίσουν μέσα από την έκρηξη δημιουργικότητάς τους το σώμα, το μυαλό και τη γυναικεία φύση. Χαρακτηριστικά του έργου τους είναι η ροή των χρωμάτων και των μορφών, η οικειότητα, και η σεξουαλικότητα ως ένα θέμα οικείο και όχι πια ταμπού.
Η πλειοψηφία των γυναικών στην τέχνη μετά τις αρχές του 20ου αιώνα ασχολήθηκαν με πιο προσωπικά και διακρατικά ζητήματα, εξερευνώντας όχι μόνο «γυναικείες» ευαισθησίες, αλλά και θέματολογία όπως η παγκόσμια πολιτική, η μετανάστευση, η διασπορά…
Τα έργα εξόριστων καλλιτεχνών, όπως η Mona Hatoum και η Shirin Neshat, μιλούν για ιστορίες απώλειας, προσωπικής αναζήτησης και διαμάχης, πολιτιστικής, κοινωνικής και φυλετικής. Ενώ, η καλλιτέχνιδα Sonia Boyce, στις ταινίες, τις φωτογραφίες, και τους πίνακές της, φέρνει στο φως ρατσιστικά στερεότυπα.
Άλλες δημιουργοί γένους θηλυκού χρησιμοποίησαν την τέχνη τους ως μέσο για να προωθήσουν συγκεκριμένα ζητήματα με τα οποία έρχονται αντιμέτωπες οι γυναίκες παγκοσμίως. Την περίοδο των 70s, οι παιχνιδιάρικες, μα άκρως ειρωνικές, ζωγραφιές της Margaret Harrison εξέφραζαν την αντιμετώπιση της γυναίκας ως «αντικείμενο» στην καθημερινή ζωή μιας κοινωνίας. Ενώ κατά την ίδια δεκαετία, η καλλιτέχνιδα Linder ζωγράφιζε punk πίνακες και δημιουργούσε πίνακες – φωτομοντάζ σατιρίζοντας τα οπισθοδρομικά κοινωνικά πρότυπα για τη θέση της γυναίκας στο σπίτι και τον δημόσιο βίο.
Η κινηματογραφίστρια Barbara Hammer χρησιμοποίησε εικόνες του κορμιού της και της ζωής της για να μιλήσει ανοιχτά για την ομοφυλοφιλική σεξουαλικότητα μεταξύ γυναικών, ενώ η Cornelia Parker είναι μία από τις πολλές καλλιτέχνιδες που ενθαρρύνουν το κοινό να λατρεύει και να τιμά το γυναικείο σώμα με τις «ατέλειές» του, αποδιώχνοντας τα παγκόσμια πρότυπα που θέλουν τις γυναικείες φιγούρες λεπτεπίλεπτες και αψεγάδιαστες, κάτι πέρα για πέρα απέχον από την γυναικεία πραγματικότητα.
Η γυναικεία πτυχή της τέχνης έδωσε και συνεχίζει να δίνει σήμερα – πολύ περισσότερο μάλιστα – ένα ηχηρό μήνυμα ελευθερίας σχετικά με την ταυτότητα, τη σεξουαλικότητα, την πολιτική και την ιστορία.
Το φαινόμενο Geurrilla Girls
Ένα γκρουπ ανώνυμων καλλιτέχνιδων και επαγγελματιών στον τομέα της τέχνης, σχημάτισαν πριν από 30 χρόνια τις Guerrilla Girls, μία ομάδα ακτιβιστριών με σκοπό την αναγνώριση των γυναικών τόσο στην τέχνη, όσο και σε άλλους τομείς. Διαμαρτυρίες, παρεμβάσεις σε πολιτιστικές εκδηλώσεις, αφισοκόλληση στους τοίχους του Μανχάταν, είναι μερικές από τις δραστηριότητες των μελών της ομάδας, που φορώντας μάσκες γορίλλα προσπαθούν να αφυπνίσουν τους ανθρώπους της τέχνης και το ευρύ κοινό. Κανείς δε γνωρίζει την ταυτότητά τους, το μόνο που είναι γνωστό είναι ότι και οι ίδιες προέρχονται από τον χώρο της τέχνης και μάχονται για έναν κοινό σκοπό.
Γιατί στην ιστορία της δυτικής τέχνης δεν αναφέρονται καθόλου γυναίκες ζωγράφοι, γλύπτες, δημιουργοί;
Γιατί κυριαρχούσε και συνεχίζει να κυριαρχεί μία γενικότερη απαξίωση προς τις γυναίκες δημιουργούς ως προς την αναγνώρισή τους ως ισάξιες των ανδρών καλλιτεχνών;
Τι είναι αυτό που θα κάνει μία γυναίκα να «στολίσει» τους τοίχους του ΜΟΜΑ;
Μονάχα το 5% των καλλιτεχνών που εκτίθενται στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης είναι γυναίκες, ενώ το 85% των γυμνών μοντέλων στους εκθεσιακούς πίνακες είναι γυναικεία.
Το πρότζεκτ των Guerrilla Girls έχει στόχο να ξεσηκώσει τις γυναίκες δημιουργούς και φυσικά να ταρακουνήσει τον χώρο της τέχνης, ώστε να δοθεί ένα τέλος στον αποκλεισμό των γυναικών δημιουργών από τους εκθεσιακούς χώρους, τα μουσεία, τις γκαλερί… Οι γυναίκες πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως αποκλειστικές δημιουργοί στις χειροτεχνίες, όπως στο παρελθόν. Οι γυναίκες είναι εξίσου ικανές και ταλαντούχες στις performances, τη ζωγραφική, τις εγκαταστάσεις/ installations…
Οι Guerrilla Girls ενθαρρύνουν μελετητές και σπουδαστές να βοηθήσουν στην ανάδυση όλων των ξεχασμένων καλλιτέχνιδων των περασμένων αιώνων, ώστε να επιτύχουμε και σήμερα πλέον μία ισότιμη καταξίωση στον χώρο της τέχνης.
«Πρέπει να γίνει ευρέως κατανοητό ότι δεν υπάρχει γυναικεία τέχνη, υπάρχει η τέχνη των μορφών, των χρωμάτων, των σχημάτων και δεν κάνει διακρίσεις στους δημιουργούς.
Η τέχνη δεν γνωρίζει και δεν πρέπει να γνωρίζει γένος, φυλή, φύλο, εξουσία, ομορφιά, πλούτο.
Η Τέχνη είναι ένα σπουδαίο εργαλείο που μπορεί να πάει τον άνθρωπο ένα βήμα παραπέρα.»
Εσείς αναρωτηθήκατε ποτέ… Πόσες γυναίκες δημιουργούς μπορείτε να φέρετε στον νου;
Ελίζα Σουφλή: Στα 27 μου βρίσκομαι με ένα πτυχίο Νομικής και αιώνια αφοσίωση στον χώρο των Γραμμάτων και των Τεχνών. Μετά τις μουσικές σπουδές ήρθε ο χορός, ο Κινηματογράφος με Σεμινάρια Κινηματογράφου και Animation στο ΕΚΠΑ, και η προετοιμασία για την Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών. Η συγγραφή και η αρθρογραφία ήταν από μικρή ηλικία μέρος της καθημερινότητάς μου, ενώ τα τελευταία χρόνια έχω συνεργαστεί με γνωστά ηλεκτρονικά περιοδικά στον χώρο του πολιτισμού σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Το ραδιόφωνο φυσικά δεν θα μπορούσε να μείνει εκτός “λίστας”, καθώς αποτελεί και την μεγάλη μου αδυναμία! Μετά την Πολιτιστική εκπομπή που διατηρούσα σε διαδικτυακό ραδιόφωνο, το περασμένο έτος το Κανάλι 1, 90,4 φιλοξένησε την Ταξιδιωτική μου εκπομπή «Κι όμως Γυρίζει». Ιδιαίτερα δεμένη με την Ακαδημίας Πλάτωνος, όπου παρακολούθησα Σεμινάρια Αρχιτεκτονικής και Ιστορίας Τέχνης, και Γλώσσας και Φιλοσοσοφίας. Περήφανη εκδότρια του λιμανιού των Τεχνών… Καλώς Ήρθες στο ART.Harbour!
ΠΗΓΗ: Art.Harbour Gallery