Συντάκτρια: Ντίνα Ιωακειμίδου
Δύο φωτογραφίες, δύο εκλογικά τμήματα.
Στην πρώτη φωτογραφία, γυναίκες με τσεμπέρια στο κεφάλι συνωστίζονται έξω από το πρώτο εκλογικό τμήμα.
Στη δεύτερη, γυναίκες της πόλης, όπως γίνεται εμφανές από το ντύσιμό τους, σχηματίζουν μια τεράστια ουρά αναμένοντας υπομονετικά.
Είναι Φεβρουάριος του 1956 και για πρώτη φορά στην Ελλάδα παρέχεται το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες στις βουλευτικές εκλογές.
8 Μαρτίου 1980: Μια μαζική συγκέντρωση στα Προπύλαια σε πείσμα της βροχερής ημέρας για την αλλαγή του Οικογενειακού Δικαίου.
Δύο εποχές, δύο μεταβάσεις στην έκθεση του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων «Ο φεμινισμός στα χρόνια της μεταπολίτευσης, 1974-1990: ιδέες, συλλογικότητες, διεκδικήσεις», που εγκαινιάστηκε στις 7 Ιουνίου από τον πρόεδρο της Βουλής, Ν. Βούτση.
Η έκθεση επικεντρώνεται, όπως δηλώνει και ο τίτλος της, στην ιστορική διαδρομή του φεμινιστικού κινήματος στη χώρα, από την πτώση της στρατιωτικής δικτατορίας έως και τα τέλη της δεκαετίας του 1980, καταγράφοντας τις διεκδικήσεις, τους αγώνες, τη θεσμική κοσμογονία που επιτεύχθηκε κατά τη διάρκεια αυτών των δεκαέξι ετών, αποτίοντας παράλληλα φόρο τιμής στο πρώτο φεμινιστικό κύμα των περιόδων 19ος αιώνας-1940 και 1940-1974 και θέτοντας το υπόρρητο ερώτημα «και τώρα τι;».
Το προσωπικό είναι πολιτικό ή σπάζοντας τα ταμπού
Φυλλάδιο της Επιτροπής Αγώνα για την Αλλαγή του Οικογενειακού Δικαίου, Μάρτιος 1989, Αρχείο Γυναικών «Δελφύς»
Εως την αλλαγή του Οικογενειακού Δικαίου που ψηφίστηκε το 1983, ο αρχηγός της οικογένειας ήταν ο πατέρας.
Αν δεν υπήρχε αυτός, τότε αναλάμβανε ο θείος ή ο αδελφός.
Η προίκα παρέμενε θεσμοθετημένη, η ενδοοικογενειακή βία συνιστούσε και ενδεχομένως ακόμη να συνιστά θέμα ταμπού, τα εγκλήματα τιμής λίγο-πολύ είχαν αυτονόητο χαρακτήρα, ενώ αδιανόητη εθεωρείτο η αποτύπωση και μόνο του αιτήματος της αυτοδιάθεσης του γυναικείου σώματος.
Αφίσα του Σπιτιού των Γυναικών, για τη διοργάνωση συναντήσεων ενάντια στη βία και τον βιασμό, Αρχείο Γυναικών «Δελφύς»
Η μεταπολίτευση εν ολίγοις βρίσκει τη χώρα με ανεπίλυτα τα στοιχειώδη ζητήματα ισονομίας σε όλα τα επίπεδα.
Τόσο στον οικογενειακό και προσωπικό βίο όσο και στον επαγγελματικό.
Το σύνθημα επομένως που δονούσε τις συγκεντρώσεις της περιόδου που συνοψιζόταν στο «Δεν είμαι του πατρός μου, δεν είμαι του ανδρός μου, θέλω να είμαι ο εαυτός μου» αποτύπωνε με ενάργεια τις κραυγαλέες ανισότητες μεταξύ των δύο φύλων σε όλους τους τομείς του κοινωνικού γίγνεσθαι.
Επίσης με το σύνθημα «το προσωπικό είναι πολιτικό», οι φεμινίστριες της εποχής επιχειρούν να καταδείξουν τον πολιτικό χαρακτήρα των έμφυλων ανισοτήτων τόσο στην ιδιωτική όσο και στη δημόσια σφαίρα.
«Για πρώτη φορά το φεμινιστικό κίνημα αποκαλύπτει τη σφαίρα της καταπίεσης στον ιδιωτικό χώρο και το καθιστά δημόσιο ζήτημα. Καλεί δε τις γυναίκες να αντιληφθούν ότι αυτό που υφίστανται πίσω από τις κλειστές πόρτες δεν είναι δική τους προσωπική υπόθεση και πρόβλημα και ότι δεν πρέπει να ενοχοποιούνται οι ίδιες γι’ αυτό» σημειώνουν στην «Εφ.Συν.» οι πανεπιστημιακές καθηγήτριες και εκ των επιμελητών της έκθεσης, Ντίνα Βαΐου και Μαρία Ρεπούση.
«Το κίνημα αποκτά ορατότητα εκείνη την εποχή και οι δράσεις και παρεμβάσεις του απεικονίζονται στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, ο προβληματισμός και η θεωρητική διερεύνηση αποτυπώνονται στις προθήκες των βιβλιοπωλείων, στις πανεπιστημιακές σχολές δημιουργούνται ομάδες γυναικών, όπως γραμματείες γυναικών στους χώρους εργασίας, δημιουργούνται επίσης χώροι γυναικών, τίθεται το ζήτημα των γυναικείων-φεμινιστικών σπουδών, μεταξύ άλλων. Το φεμινιστικό κίνημα της εποχής είναι πολύμορφο, ριζοσπαστικό, δυναμικό, είναι στους δρόμους και επιτυγχάνει θεσμική κοσμογονία στη διάρκεια αυτών των ετών» προσθέτουν οι κ. Βαΐου και Ρεπούση.
Το κίνημα είναι δυναμικό, είναι μαζικό, είναι ευρηματικό στη συνθηματολογία του και βεβαίως σκανδαλίζει.
«Γυναίκες, να κάνουμε τον φόβο μας εξέγερση» (για το ζήτημα του βιασμού), «Δεν υπάρχει γυναικεία απελευθέρωση χωρίς κοινωνική απελευθέρωση. Δεν υπάρχει κοινωνική απελευθέρωση χωρίς γυναικεία απελευθέρωση», «Κατάργηση του θεσμού της προίκας», «Η άμυνα στη βία των αντρών είναι δικαίωμα των γυναικών», «Εμείς αποφασίζουμε για το σώμα μας και τη ζωή μας» και το έμπλεο σαρκασμού σύνθημα «Γυναίκες χωρίς άνδρα, ψάρι χωρίς ποδήλατο».
Ευφάνταστες αφίσες όπως αυτή που αφορά το ζήτημα της ασφάλειας των γυναικών τη νύχτα «Θέλουμε τη νύχτα τώρα», «Εξω οι νόμοι από το κορμί μας» (να καταργηθεί ο νόμος που ποινικοποιεί τις εκτρώσεις), «Οι γυναίκες έχουν περιορισμένους ορίζοντες» (απεικονίζεται κατσαρόλα στο κεφάλι γυναίκας να καλύπτει τα μάτια της), ενώ στις εκλογές του 1989 μια αφίσα της Κίνησης Δημοκρατικών Γυναικών δηλώνει: «Ελαβον: Μισογυνισμός 100%, Φαλλοκρατία 100%, Βία 100%, Σεξισμός 100%, Πορνογραφία 100%»…
Στις μαζικές διαδηλώσεις που πραγματοποιούνται για την αποποινικοποίηση των αμβλώσεων, χριστιανικές κυρίως οργανώσεις απαντούν με δικές τους συγκεντρώσεις και κεντρικό σύνθημα «Οχι στο έγκλημα των εκτρώσεων», ενώ δεν απουσιάζουν και επεισοδιακές διαμαρτυρίες για τη διενέργεια των καλλιστείων.
«Να αντιταχθούμε στον εξευτελισμό της γυναίκας, όχι στη γυναίκα-αντικείμενο, όχι στα καλλιστεία» αναγράφεται σε φυλλάδιο κατά των γυναικείων καλλιστείων τον Μάιο του 1981.
Από την «Εφημερίδα των Κυριών» στο δεύτερο φεμινιστικό κύμα
Η έκθεση, που είναι αποτέλεσμα της επιστημονικής επιμέλειας των Ντίνας Βαΐου, Μαρίας Ρεπούση, Αγγέλικας Ψαρρά, Νίκης Μαρωνίτη, Βαγγέλη Καραμανωλάκη, καθώς και της έρευνας της Αννας Καραμανωλάκη, περιλαμβάνει μια εισαγωγική ενότητα για το κίνημα της πρώτης περιόδου που αφορά τα χρόνια έως το 1967, ενώ ο βασικός κορμός της έκθεσης διαρθρώνεται σε τρεις ενότητες:
➥ η πρώτη καταγράφει τις μεγάλες γυναικείες οργανώσεις στο πλαίσιο των κομμάτων καθώς και τις αυτόνομες φεμινιστικές ομάδες,
➥ η δεύτερη αποτυπώνει τα βασικά αιτήματα του κινήματος, ενώ
➥ η τρίτη αναφέρεται στις δράσεις, τις διαδηλώσεις, τον θεωρητικό προβληματισμό, σε εκδόσεις, χώρους γυναικών και γυναικείες-φεμινιστικές σπουδές.
Αριστερά; Αρθρο της προέδρου του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας, Αλίκης Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, Ο Αγώνας της Γυναίκας, τχ 2. Απρίλιος 1979. Δεξιά: Εξώφυλλο του περιοδικού Σκούπα Για το Γυναικείο Ζήτημα, τχ 1. 1979, Αρχείο Γυναικών «Δελφύς» |
Ας πιάσουμε το νήμα από την αρχή:
Προοίμιο 19ος αιώνας – 1940: Στα μέσα του 19ου αιώνα, όπως σημειώνεται στον κατάλογο που συνοδεύει την έκθεση, αρχίζουν να γίνονται ευδιάκριτες κάποιες γυναικείες φωνές που διεκδικούν τη βελτίωση της θέσης της γυναίκας προτάσσοντας το αίτημα της εκπαίδευσης.
Οι παρεμβάσεις των γυναικών στον δημόσιο χώρο περνούν κατά κύριο λόγο μέσα από τη συγγραφική τους δραστηριότητα και τα πρώτα γυναικεία περιοδικά («Κυψέλη», «Θάλεια», «Ευρυδίκη»), ενώ από το 1887 η «Εφημερίς των Κυριών» της Καλλιρρόης Παρρέν επεξεργάζεται νομοθετικές μεταρρυθμίσεις σε σχέση με την εκπαίδευση, την εργασία και τη θέση των γυναικών στην οικογένεια.
Το 1920 δημιουργείται ο Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας παράλληλα με άλλες γυναικείες συλλογικότητες, ενώ αρκετές γυναίκες εντάσσονται στο Κομμουνιστικό Κόμμα και στις λοιπές σοσιαλιστικές και αριστερές ομάδες της εποχής.
Το 1930 υπογράφεται διάταγμα που επιτρέπει τη συμμετοχή των γυναικών στις δημοτικές εκλογές, με περιορισμούς όμως ως προς την ηλικία και τη μόρφωση.
1940-1974: Στην Κατοχή η συμμετοχή των γυναικών στις αντιστασιακές οργανώσεις και δη στις ΕΑΜικές προσλαμβάνει μαζικό χαρακτήρα.
Το 1944 οι γυναίκες ψηφίζουν για πρώτη φορά στις εκλογές που οργανώνονται από την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης για την ανάδειξη των μελών του Εθνικού Συμβουλίου.
Στις παραμονές του εμφύλιου πολέμου κηρύσσονται εκτός νόμου οι αριστερές γυναικείες οργανώσεις, ενώ η παρουσία των γυναικών στον Δημοκρατικό Στρατό θα ακυρώσει εν πολλοίς τα έμφυλα στερεότυπα.
Το 1952, σε κλίμα ύφεσης του γυναικείου κινήματος, παρέχονται πλήρη πολιτικά δικαιώματα στις γυναίκες, ενώ το 1953, κατά την αναπληρωματική εκλογή στη Θεσσαλονίκη, εκλέγεται η Ελένη Σκούρα του Ελληνικού Συναγερμού.
Το 1956 οι γυναίκες συμμετέχουν για πρώτη φορά στις βουλευτικές εκλογές. Εκλέγονται η Λίνα Τσαλδάρη (ΕΡΕ) και η Βάσω Θανασέκου (ΕΔΑ).
Το 1967 η επιβολή της δικτατορίας διακόπτει βίαια μεταξύ άλλων και τη γυναικεία δράση.
Οι γυναίκες συμμετέχουν ενεργά στο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα και στις αντιστασιακές οργανώσεις.
Αφίσα της Κίνησης Δημοκρατικών Γυναικών σχετικά με τη νομιμοποίηση των αμβλώσεων και την αντισύλληψη, Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων-Βιβλιοθήκη Θεμάτων Ισότητας και Φύλου
Με την αποκατάσταση της δημοκρατίας, η οργανωτική γεωγραφία του γυναικείου κινήματος παρουσιάζει ιδιαίτερη ποικιλομορφία.
Επανιδρύεται ο Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας, ενώ δημιουργούνται πανελλαδικές γυναικείες οργανώσεις που συνδέονται με κάποιο πολιτικό κόμμα.
Τα σημαντικότερα εξ αυτών είναι:
● η Κίνηση Δημοκρατικών Γυναικών (ΚΔΓ), με πολιτικούς δεσμούς με το ΚΚΕ εσωτερικού,
● η Ομοσπονδία Γυναικών Ελλάδας (ΟΓΕ), που συνδέεται με το ΚΚΕ, και
● η Ενωση Γυναικών Ελλάδας (ΕΓΕ), που συνδέεται με το ΠΑΣΟΚ και φέρει τη σφραγίδα της Μ. Παπανδρέου.
«Σε αυτές τις μεγάλες οργανώσεις οφείλουμε τη διάδοση των φεμινιστικών ιδεών.
Αυτές οι οργανώσεις κατέστησαν μαζικό το φεμινιστικό κίνημα» τονίζει η Ντίνα Βαΐου.
Στον αντίποδα όμως της κυρίαρχης κομματικής λογικής δημιουργούνται οι αυτόνομες φεμινιστικές ομάδες, που επιχειρούν να δράσουν και να συλλογιστούν πέρα από οποιαδήποτε κομματική και αντρική επιρροή.
Οπως σημειώνουν, αυτός ο τρόπος συνιστά προϋπόθεση της φεμινιστικής πολιτικής.
Το 1975 στην Αθήνα δημιουργείται η πρώτη αυτόνομη οργάνωση με τον χαρακτηριστικό τίτλο Κίνηση για την Απελευθέρωση των Γυναικών.
Στη συνέχεια δημιουργούνται ομάδες γυναικών στις πανεπιστημιακές σχολές, ενώ κατά τη διάρκεια του 1980 συστήνονται ομάδες γυναικών σε συνοικίες της Αθήνας και στις μεγάλες επαρχιακές πόλεις, όπως και βιβλιοπωλεία και στέκια γυναικών, ενώ τίθεται μετ’ επιτάσεως το θέμα των γυναικείων σπουδών λόγω της ανδροκεντρικής ανάπτυξης των επιστημονικών πεδίων.
Οι βασικές παρεμβάσεις του γυναικείου κινήματος αφορούν:
Το Οικογενειακό Δίκαιο και την οικογένεια, τομέας που βρίσκεται σε πλήρη αναντιστοιχία με τις ευρωπαϊκές αντιλήψεις.
Την αυτοδιάθεση του γυναικείου σώματος: για το δικαίωμα των γυναικών να αποφασίζουν αν και πότε θα γεννήσουν παιδιά, την ελευθερία του σεξουαλικού προσανατολισμού, την υπεράσπιση του γυναικείου σώματος απέναντι σε κάθε απόπειρα παραβίασης της ελευθερίας του, την ελεύθερη προσφυγή στην αντισύλληψη και την έκτρωση.
Στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης, όπως τονίζεται στον κατάλογο της έκθεσης, οι νέες γυναίκες αγνοούν την αντισύλληψη και καταφεύγουν μαζικά σε παράνομες εκτρώσεις, ενώ εκπαιδεύονται να θεωρούν τη σεξουαλικότητά τους απόλυτα συνδεδεμένη με την αναπαραγωγική λειτουργία.
Οι φεμινίστριες θα διαμαρτυρηθούν για τον εξευτελισμό του γυναικείου σώματος στα καλλιστεία, θα διεκδικήσουν ελεύθερες και δωρεάν εκτρώσεις και θα απαιτήσουν την ουσιαστική καταδίκη των βιασμών, της σεξουαλικής παρενόχλησης, καθώς και όλων των μορφών της έμφυλης βίας.
Τις ποσοστώσεις, την εργασία κτλ: προς το τέλος της περιόδου, η σταθερή υποεκπροσώπηση των γυναικών στα κέντρα λήψης των αποφάσεων χαρακτηρίζεται από τις φεμινίστριες ως σοβαρό δημοκρατικό έλλειμμα.
Ετσι, προωθείται η κατοχύρωση της συμμετοχής των γυναικών μέσω της νομοθέτησης των ποσοστώσεων.
Παράλληλα, οι γυναικείες οργανώσεις στηρίζουν τις γυναικείες κινητοποιήσεις και συσπειρώσεις που εμφανίζονται στους χώρους δουλειάς.
Το 1989 ενεργοποιείται στη ΓΣΕΕ η Γραμματεία των Γυναικών από την αν. γεν. γραμματέα της Συνομοσπονδίας, Φωτεινή Σιάνου.
«Καλέσαμε όλες τις οργανώσεις γυναικών σε οποιαδήποτε όργανο της ΓΣΕΕ να συσπειρωθούν στη Γραμματεία Γυναικών και να αναδεικνύουμε όλα τα ζητήματα που άπτονται των εργαζόμενων γυναικών. Υστερα από λίγο καιρό πετύχαμε την υπογραφή της Εθνικής Συλλογικής Σύμβασης Εργασίας, που χαρακτηρίστηκε από τον Τύπο Εθνική Σύμβαση γένους θηλυκού, καθώς για πρώτη φορά προέβλεπε προστασία της μητρότητας, γονικές άδειες, εναρμόνιση οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής» σημειώνει στην «Εφ.Συν.» η κ. Σιάνου.
Και τώρα τι;
Με το Σύνταγμα του 1975 καθιερώνεται για πρώτη φορά η πλήρης ισότητα των φύλων.
Το φεμινιστικό κίνημα πέτυχε την αναμόρφωση του Οικογενειακού Δικαίου το 1983, το 1984 θα θεσπιστεί το νομοθετικό πλαίσιο για τους βιασμούς, ενώ την ίδια χρονιά ψηφίζεται ο νόμος 1414, με τον οποίο καθιερώνεται η ελεύθερη πρόσβαση των γυναικών σε όλους τους κλάδους και τις βαθμίδες απασχόλησης.
Το 1986 θα συγκατατεθεί το ελληνικό Κοινοβούλιο, έστω και με προϋποθέσεις, στο δικαίωμα των γυναικών στη διακοπή μιας ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης και θα νομιμοποιήσει τις εκτρώσεις.
Ακολουθεί ένας καταιγισμός νομοθετικών παρεμβάσεων έως το 1988-89 στην κατεύθυνση της ισότητας των δύο φύλων.
«Δεν είχαμε ιδέα ότι τότε γράφαμε ιστορία» σημειώνει σκεπτική η Μαρία Ρεπούση.
«Διακόσια έτη γυναικείου κινήματος και αγώνων για να αποδείξουν οι γυναίκες το αυτονόητο. Οτι δηλαδή είναι εξίσου ικανές και πολύτιμες με τους άνδρες. Τα εγκλήματα εις βάρος των γυναικών κατά τη διάρκεια της Ιστορίας είναι τρομακτικά και ακόμη συνεχίζονται» προσθέτει η κ. Σιάνου.
Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 το φεμινιστικό κίνημα καταλαγιάζει.
Τα αιτήματα όμως του φεμινισμού παραμένουν επίκαιρα. Ισως σήμερα περισσότερο από ποτέ.
«Η οικονομική και κοινωνική κρίση των τελευταίων επτά ετών έχει συμβάλει στο φαινόμενο έντασης της καταστρατήγησης των de jure δικαιωμάτων των γυναικών. Αυξάνονται η ενδοοικογενειακή βία, η έμφυλη βία, αμφισβητούνται στην πράξη τα εργασιακά δικαιώματα που αφορούν την κύηση και την ανατροφή των παιδιών, ενώ παράλληλα δεν έχει αναγνωριστεί η οικιακή εργασία και δεν εξασφαλίζεται η ισόρροπη συμμετοχή των γυναικών στα κέντρα λήψης αποφάσεων» τονίζει χαρακτηριστικά ο πρόεδρος της Βουλής, προλογίζοντας τον κατάλογο της έκθεσης.
Και καταλήγει: «Κανείς δεν πρέπει να επαναπαύεται στα κεκτημένα προηγούμενων γενεών, ιδιαίτερα στην εποχή μας που αυτά διακυβεύονται ξανά και επαναθίγονται αντί να είναι αυτονόητα εμπεδωμένα, τόσο κοινωνικά όσο και θεσμικά»
«Ο φεμινισμός στα χρόνια της μεταπολίτευσης, 1974-1990: ιδέες, συλλογικότητες, διεκδικήσεις»
Πού: Εκθεσιακός χώρος του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων, Βασιλίσσης Σοφίας 11 (είσοδος από Σέκερη), Αθήνα 106 71. Τηλ.: 210 3735249, 210 3735247
Διάρκεια έκθεσης: 31 Μαΐου – 17 Δεκεμβρίου 2017
Ωρες λειτουργίας: καθημερινά 9.00-16.00, Πέμπτη 9.00-20.00, Σαββατοκύριακο 10.00-15.00