Για την υποεκπροσώπηση των γυναικών στη βιομηχανία του κινηματογράφου
Της Ιωάννας Βακάλη
«Και εδώ είναι οι αποκλειστικά αντρικές υποψηφιότητες για το βραβείο σκηνοθεσίας» ήταν το εύστοχο λακωνικό σχόλιο της ηθοποιού Natalie Portman στην 75η απονομή των βραβείων Χρυσές Σφαίρες φέρνοντας στο προσκήνιο την απογοητευτική πραγματικότητα της υποεκπροσώπησης των γυναικών στα βραβεία και πυροδοτώντας σχόλια και απορίες των απανταχού αδαών «Mα αφού είναι λίγες οι γυναίκες σκηνοθέτιδες, πως είναι δυνατόν να παίρνουν και βραβεία;» .
Το θέμα είχε θίξει παλιότερα η φεμινίστρια θεωρητικός κινηματογράφου Laura Mulvey στο έργο της «Οπτικές και άλλες απολαύσεις» σημειώνοντας μεταξύ άλλων σε σχέση με τις πρώτες έρευνες της δεκαετίας του 70 για τη γυναικεία παρουσία στον κινηματογράφο (μέχρι τότε οι γυναίκες ήταν σχεδόν αόρατες) «αυτές οι πρώτες μέρες της έρευνας για τη θέση των γυναικών στην ιστορία του κινηματογράφου γρήγορα εδραίωσαν το γεγονός ότι οι γυναίκες είχαν αποκλειστεί από την παραγωγή και τη δημιουργία των ταινιών, πιθανότατα σε βαθμό ανάλογο με τη διαβόητη εκμετάλλευση τους ως σεξουαλικά αντικείμενα στην οθόνη».
Η υποεκπροσώπηση των γυναικών στη βιομηχανία του κινηματογράφου δεν είναι ένα τυχαίο γεγονός που προκύπτει από το χαμηλό ενδιαφέρον των γυναικών για τον κινηματογράφο, όπως άλλοι θα πουν και για την πολιτική. Αποτελεί το αποτέλεσμα μιας διαρκούς και στοχευμένης αποσιώπησης της γυναικείας φωνής στον κινηματογράφο όπως και σε όλους τους φορείς διαμόρφωσης της κυρίαρχης αντίληψης. Και αυτό πιστοποιείται πλέον από μία σειρά μελετών σε όλες τις προηγμένες χώρες που θέτουν ως εθνική επιδίωξη την ισότητα των ευκαιριών.
Στο πλέον πρόσφατο παράδειγμα, τον Δεκέμβριο του 2017 η UNESCO δημοσιοποίησε μια εξαιρετικά κατατοπιστική έρευνα συνολικής έκτασης 252 σελίδων με θέμα την αποτίμηση της εφαρμογής της Διεθνούς Σύμβασης για την Προστασία και την Προώθηση της Ποικιλομορφίας των Πολιτιστικών Εκφράσεων (2005) με τίτλο «(Ανα)Σχηματίζοντας τις Πολιτιστικές Πολιτικές: Προωθώντας τη δημιουργικότητα για την ανάπτυξη»
Το ένατο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην ισότητα των φύλων και εντάσσεται στον τέταρτο στόχο της Διεθνούς Σύμβασης του 2005 περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων και θεμελιωδών ελευθεριών στο χώρο του πολιτισμού. Τα στατιστικά στοιχεία είναι άκρως αποκαλυπτικά της κατάστασης σχετικά με την έμφυλη ανισότητα στην πολιτιστική δημιουργία διεθνώς. Συγκεκριμένα, μόλις μία στις πέντε κινηματογραφικές ταινίες στην Ευρώπη σκηνοθετείται από γυναίκα, ενώ μόλις το 16% των επιδοτούμενων κινηματογραφικών ταινιών στην Ευρώπη καταλήγει σε σκηνοθέτιδες και του υπόλοιπο 84% σε άντρες σκηνοθέτες. Το καθεστώς μερικής απασχόλησης, εξάλλου, είναι γένους θηλυκού και στον χώρο του πολιτισμού: 27,7% για τις γυναίκες έναντι 17,5% για τους άνδρες συναδέλφους τους. Τον Ιούλιο του 2017 ο δημόσιος φορέας ραδιοτηλεόρασης της Μεγάλης Βρετανίας (BBC) αποκάλυψε ότι μόλις το ένα τρίτο των 96 ατόμων με τις υψηλότερες χρηματικές απολαβές ήταν γένους θηλυκού.
Σε μελέτη που πραγματοποιήθηκε στην Αυστρία, σημειώνεται ότι παρόλο που γυναίκες συνιστούν περίπου το 40% των σπουδαστών κινηματογραφικών ακαδημιών, τελικά στη βιομηχανία του κινηματογράφου παραμένουν ελάχιστες. Οι γυναίκες αποτελούν μόλις το ένα τέταρτο του συνόλου των αυστριακών σκηνοθετών και σεναριογράφων, ενώ το ποσοστό τους στον τομέα της παραγωγής είναι ακόμη μικρότερο. Η ανάλυση της FC Gloria, ενός δικτύου γυναικών στην αυστριακή βιομηχανία κινηματογράφου και οπτικοακουστικών μέσων, σε σχέση με την κατανομή χρηματοδοτικών πόρων μεταξύ ανδρών και γυναικών σε τρεις καίριους τομείς της κινηματογράφου – σενάριο, σκηνοθεσία και παραγωγή- μεταξύ του 2011 και 2015, αποκάλυψε μία αδιαμφισβήτητη ασυμφωνία. Μόλις το 22% όλων των κρατικών επιχορηγήσεων για τον κινηματογράφο δόθηκε σε ταινίες γυναικών σκηνοθετριών, σεναριογράφων και παραγωγών. Η διαφορά ήταν ακόμη μεγαλύτερη για τις τηλεταινίες, όπου μόνο το 12% της χρηματοδότησης κατανεμήθηκαν σε παραγωγές όπου συμμετείχε γυναίκα σε μία τουλάχιστον από τις τρεις δημιουργικές θέσεις.
Και βεβαίως δεν είναι μόνο η Αυστρία που προβάλλει μέσω ερευνών την εθνική υποεκπροσώπηση των γυναικών σε δυναμικές κινηματογραφικές θέσεις. Πολλές ακόμη χώρες όπως η Βραζιλία, η Γερμανία, ο Καναδάς, η Γεωργία έχουν να επιδείξουν τη δική τους πραγματικότητα σε σχέση με την άνιση εκπροσώπηση των γυναικών στο χώρο του κινηματογράφου και της τηλεόρασης. Απίστευτη φωτεινή εξαίρεση αποτελεί η Σουηδία.
Ήταν το 2013 κατά τη διάρκεια της πεντηκοστής επετείου του Ινστιτούτου Σουηδικού Κινηματογράφου (SFI), όταν η Anna Serner, ανώτατο διοικητικό στέλεχος του Ινστιτούτου, ανακοίνωσε αυτό που έγινε γνωστό ως «Στόχος 50/50 μέχρι το 2020» στο Κινηματογραφικό Φεστιβάλ Καννών. Εντελώς αναπάντεχα, ο στόχος επιτεύχθηκε το 2015 κιόλας, κάνοντας τη Σουηδία την πρώτη χώρα στον κόσμο που κατάφερε φυλετική ισότητα στην κυβερνητική χρηματοδότηση ταινιών. Αυτή η αξιοσημείωτη κατάκτηση επιτεύχθηκε με συστηματική στρατηγική, σύμφωνα με την οποία αναγνωρίστηκαν και μελετήθηκαν οι πιο κοινές παρεξηγήσεις και παρανοήσεις που εκλογικεύουν τη φτωχή παρουσία των γυναικών στην βιομηχανία του κινηματογράφου, ειδικά σε δημιουργικούς ρόλους –κλειδιά, ενώ εκπονήθηκαν σχέδια δράσης στοχευμένα σε κάθε μία από αυτές τις παρεξηγήσεις.
Μεταξύ των πρωτοβουλιών που συμπεριλήφθηκαν στην στρατηγική ήταν και οι ακόλουθες: μια ηλεκτρονική σελίδα με το όνομα «Σκανδιναβές Γυναίκες στον Κινηματογράφο» με στόχο να ενισχύσει την ορατότητα των γυναικών που εργάζονται στον χώρο του κινηματογράφου, ένα πρόγραμμα καθοδήγησης γνωστό ως «Mοviement», το οποίο στοχεύει να βοηθήσει τις γυναίκες σκηνοθέτιδες να αναπτύξουν ηγετικές ικανότητες και στρατηγικές καριέρας, πλείστα ερευνητικά σχέδια τα οποία προάγουν την αποδοχή της ισότητας μεταξύ των νέων σκηνοθετών, γυναικών και ανδρών, καθώς και ενίσχυση του τρέχοντος ελέγχου των χρηματοδοτικών αποφάσεων.
Πιστεύοντας ακράδαντα ότι η στόχευση στην ισότητα των φύλων συνδυάζεται με την ποιότητα, η Serner επισημαίνει ότι οι ταινίες που χρηματοδοτούνται από την SFI προβάλλλονται στα διεθνή φεστιβάλ περισσότερο από ποτέ και επίσης κερδίζουν περισσότερα βραβεία. Και πολλές από αυτές τις ταινίες είναι από γυναίκες σκηνοθέτιδες. Πιστεύει πως όσο μεγαλύτερη ποικιλία φωνών που αφηγούνται ιστορίες στο σινεμά και όσο περισσότερο οι ταινίες καθρεπτίζουν την κοινωνία με όλες της τις ποικιλομορφίες τόσο περισσότερο ποιοτικό γίνεται το ίδιο το σινεμά. Δεν πιστεύει σε ποσοστώσεις ως λύση στη φυλετική ανισότητα. «Δεν κάνουμε ποσοστώσεις» υποστηρίζει, εξηγώντας πως το κριτήριο προτεραιότητας για τις χρηματοδοτικές αποφάσεις είναι πάντοτε η ποιότητα.
Ως μέρος της συνεχιζόμενης εργασίας για την προβολή της ισότητας των φύλων, το SFI ανακοίνωσε ένα καινούργιο σχέδιο δράσης τον Ιούλιο του 2016, τον Στόχο 2020: Η ισότητα των φύλων στην κινηματογραφική παραγωγή, μπροστά και πίσω από την κάμερα.
Επανερχόμενοι στην έρευνα της UNESCO, στο ίδιο κεφάλαιο της έρευνας, προτείνονται τέσσερις βασικοί άξονες για την αντιμετώπιση του χάσματος μεταξύ γυναικών και ανδρών στο χώρο του πολιτισμού: Η ένταξη της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές και δράσεις στον πολιτιστικό τομέα, η ποσοτική και ποιοτική αναβάθμιση της στατιστικής καταγραφής της συμμετοχής των δύο φύλων στο χώρο του πολιτισμού, η διασφάλιση της ισότιμης πρόσβασης ανδρών και γυναικών σε χρηματοδότηση, καθώς και σε λοιπές ευκαιρίες δημιουργίας, απασχόλησης και προβολής και τέλος η ουσιαστική υποστήριξη των γυναικών ως δημιουργών και παραγωγών σύγχρονων πολιτιστικών εκφράσεων.
Το παράδειγμα της Σουηδίας, άλλωστε, συνιστά την απόδειξη ότι είναι εύκολα εφικτός ο στόχος της ισοτιμίας, αρκεί να υπάρχει ειλικρινής θέληση και στοχευμένες προς αυτή την κατεύθυνση δράσεις.
Βιβλιογραφία και πηγές:
Mulvey L.(2004), Οπτικές και άλλες απολαύσεις, Παπαζήσης, Αθήνα
Koening Kurt B.,(1989) Women Directors, The Emergence of a New Cinema, Greenwood Publishing Group, New York
http://unesdoc.unesco.org/images/0026/002605/260592e.pdf
http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/films/news/natalie-portman-golden-globes-all-male-nominees-directors-oprah-video-a8147166.html