ΚΑΤΑ ΝΕΑΙΡΑΣ: ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΡΟΛΟΥΣ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ

Κανονικοποίηση των έμφυλων ρόλων στην κλασική Αθήνα και τιμωρία της παρέκκλισης, όπως παρουσιάζονται στους σωζόμενους δικανικούς λόγους

Γράφει η Άννα Κοντοθανάση, Νομικός

Διότι τις μεν εταίρες έχουμε για την ηδονή μας, τις παλλακίδες για την καθημερινή φροντίδα του σώματός μας, τις δε συζύγους για να κάνουν νόμιμα παιδιά και να φυλάσσουν πιστά τα σπίτια μας”.

Έτσι καταλήγει ο δικανικός λόγος του Απολλόδωρου (παλαιότερα θεωρείτο λόγος του Δημοσθένη) κατά Νεαίρας, σε μία δίκη που έχει σχέση με την παραβίαση του νόμου περί ξενίας (δηλαδή την παράνομη απόκτηση της ιδιότητας του Αθηναίου πολίτη ή της Αθηναίας αστής).

Ποια σχέση έχει η παραβίαση του νόμου περί ξενίας με τον εταιρισμό αλλά και άλλες παρεκκλίνουσες των χρηστών ηθών συμπεριφορές, θα προσπαθήσουμε να δούμε διεξοδικά μέσα από την ανάγνωση του κειμένου σε συνδυασμό με στοιχεία άλλων δικανικών λόγων σχετικών με την εν γένει κανονικοποίηση της έμφυλης συμπεριφοράς και των χρηστών ηθών1.

1. Απολλόδωρος, Κατά Νεαίρας2

Σύμφωνα με τον νόμο “Περί ξενίας” του 451 Π.Χ. που είχε εισηγηθεί ο ίδιος ο Περικλής:

Εάν ξένος συνοικεί με αστή Αθηναία με οποιοδήποτε τρόπο, να το καταγγείλει στους Θεσμοθέτες των Αθηναίων όποιος πολίτης θέλει. Εάν χάσει ο ξένος την δίκη, σαν σκλάβος να πουληθεί και η περιουσία του να δημευτεί, το ένα τρίτο της να πάρει μάλιστα ο πολίτης που στη δίκη νίκησε. Το ίδιο και αν μια ξένη συνοικεί με Αθηναίο πολίτη, θα συμβεί, και ο σύνοικός της θα δώσει στον διάδικο που νίκησε, χίλιες δραχμές”.

Η έννοια της συνοίκησης δίνεται στο δικανικό λόγο ως εξής:

Αυτό σημαίνει στον νόμο να συνοικεί κανείς: Να κάνει παιδιά με την ξένη και να γράφει τους γιους του στους καταλόγους των Αθηναίων πολιτών και τις κόρες του να δίνει, σαν να ήταν αστές Αθηναίες, σε Αθηναίους πολίτες”.

Ο σκοπός του νόμου, όπως είναι φανερό, ήταν να γεννώνται Αθηναίοι πολίτες και Αθηναίες αστές που να έχουν και τους δύο γονείς Αθηναίους (δίκαιο του αίματος).

Κατά το πραγματικό στοιχείο του δικανικού λόγου η Νέαιρα κατηγορείται ότι συνοίκησε, αν και ξένη, με Αθηναίο πολίτη ισχυριζόμενη ψευδώς ότι είναι Αθηναία και έτσι τα τέκνα της είναι Αθηναίοι και Αθηναίες, ενώ δεν το δικαιούνται.

Κατηγορείται επιπρόσθετα πως είναι δούλη και εταίρα και παντρεύτηκε Αθηναίο, παραβιάζοντας την φυσική τάξη των πραγμάτων, κατά την οποία οι δούλες και οι εταίρες δεν παντρεύονταν Αθηναίους. Από τον γάμο αυτό, τον οποίο ο νομοθέτης δεν χαρακτηρίζει γάμο, αλλά συνοίκηση, απέκτησε παράνομα και τα δικαιώματα της Αθηναίας αστής, ελάχιστα αλλά σημαντικά κατά τα ήθη της εποχής:

Ήταν λοιπόν εξαρχής δούλη και εταίρα… Με πλαστογραφία ο Στέφανος (ο άντρας της) την εμφάνισε αστή… και έτσι θυσίαζε παρά τον νόμο στα ιερά της πόλης… πήρε μέρος στα Διονύσια και απέδωσε στους θεούς τις τιμές τις πατροπαράδοτες, συμμετείχε σε όλα τα άγια και απόρρητα”.

Όπως παρατηρούμε, οι άνδρες ονομάζονταν πολίτες, ενώ οι γυναίκες αστές, καθώς οι τελευταίες, σε αντίθεση με τους άνδρες, δεν επιτρεπόταν να συμμετέχουν στην παραγωγή οικονομικών αγαθών και πολιτικής, αλλά μόνο στις λατρευτικές τελετές του άστεως.

Η Φρύνη στον Άρειο Πάγο, έργο τουJean-Léon Gérôme, 1861, Hamburg Kunsthalle…

Κατηγορείται λοιπόν η Νέαιρα και για το ότι παντρεύτηκε Αθηναίο ενώ ήταν δούλη και εταίρα, οι δε πραγματικοί ισχυρισμοί του Απολλόδωρου μας περιγράφουν μία συνήθη για την εποχή κατάσταση εταιρισμού, την πώληση μικρών κοριτσιών σε προαγωγούς.

Όπως λέει σε σχετικό απόσπασμα ο Απολλόδωρος στη δίκη της Νεαίρας:

Επτά μικρά κορίτσια αγόρασε και πήρε η Νικαρέτη, από νήπια. Η Νικαρέτη ήταν απελεύθερη του Ηλείου, γυναίκα του μάγειρά του, του Χαρίσιου και ήταν ικανή να εκπαιδεύσει εκείνα τα μικρά παιδιά ώστε να ασκήσουν την τέχνη (του εταιρισμού) και να πεισθούν να την κάνουν σαν να τη διάλεξαν. Τις ονόμαζε θυγατέρες της, ώστε να πληρώνουν πολύ μεγαλύτερες αμοιβές όσοι θα τις πλησίαζαν σαν να ήταν ελεύθερες. Όταν μεγάλωσαν και τα κορμιά τους μέστωσαν, τις εξέδωσε στην πορνεία και τις επτά …. και αυτήν εδώ τη Νέαιρα… Η Νέαιρα παρέμεινε δούλη της Νικαρέτης και μίσθωνε το σώμα της σε όποιον την ήθελε”.

Οι εταίρες, εφόσον δεν παντρεύονταν Αθηναίους, δεν διέπρατταν κάποιο νομικό παράπτωμα από μόνο τον εταιρισμό τους, αντίθετα όπως φαίνεται από την κατακλείδα του δικανικού λόγου, εξυπηρετούσαν τη διατήρηση του (συμβατικού, χωρίς έρωτα των προσώπων) γάμου μέσω της πληρωμένης ηδονής. Για τις αθηναίες αστές και τους αθηναίους πολίτες οι οποίοι προσέβαλλαν γενικότερα τη δημόσια αιδώ, πληροφορίες έχουμε από τον δικανικό λόγο του Αισχίνη, Κατά Τιμάρχου.

2. Αισχίνης, Κατά Τιμάρχου

Ο Αισχίνης κατηγορεί για λογαριασμό του πελάτη του τον Τίμαρχο ως “κίναιδο” (ότι προσβάλλει τη δημόσια αιδώ), πράγμα που κατά τη Σολώνεια νομοθεσία επιφέρει για τους άντρες τη στέρηση της ιδιότητας του αθηναίου πολίτη και όλων των δικαιωμάτων που απορρέουν από αυτή.

Ο ορισμός του τι είναι “κίναιδος” δεν δίνεται στον ίδιο τον νόμο, προκύπτει από τα εκάστοτε ήθη της εποχής. Στο απόσπασμα που ακολουθεί, ο Αισχίνης προσπαθεί να αντικρούσει εκ των προτέρων την επιχειρηματολογία που πιστεύει πως θα προβάλουν ο Τίμαρχος και οι μάρτυρές του, δίνοντάς μας στοιχεία για την έννοια του “κίναιδου” άντρα στην εποχή του.

“… Θα επιχειρήσει να αναφερθεί στους ευεργέτες σας, τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα και τη μεταξύ τους πίστη και πώς αυτή συνέφερε την πόλη. Δεν θα παραλείψει, όπως μου λένε, να αναφερθεί στου Ομήρου τα ποιήματα και τα ηρωικά ονόματα, αλλά και τη φιλία μεταξύ Πατρόκλου και Αχιλλέα θα υμνήσει ως έρωτα και την ομορφιά, που θεωρείται ευλογία αν συνδυάζεται με σωφροσύνη θα υμνήσει… Θα πει ακόμη “εγώ ούτε αποστρέφομαι τον δίκαιο έρωτα, ούτε έχω πάει με όλους όσοι θεωρούνται όμορφοι, ούτε και αρνούμαι πως έχω γίνει λόγος να φιλονεικούν άντρες για μένα. Θεωρώ πως το να αγαπάς ως εραστής τους όμορφους και σώφρονες ανθρώπους δείχνει φιλάνθρωπη και ευγνώμονα ψυχή, όμως το να κάνεις ασέλγειες για χρήματα μισθώνοντας το κορμί σου βρίσκω πως είναι έργο άξεστου και απαίδευτου άντρα.. Το να ερωτεύεσαι χωρίς διαφθορά θεωρώ πως είναι ωραίο, όμως το να εκδίδεται κανείς για χρήματα είναι αισχρό”.

Από τα εξ αντιθέσεως στοιχεία που παραθέτει ο Αισχίνης για το τι δεν είναι πρόκληση της δημόσιας αιδούς, προκύπτει πως η ερωτική φιλία δύο αντρών θεωρείται φυσική και μάλιστα “όταν υπάρχει σεβασμός και σωφροσύνη”, θεωρείται πως προάγει την πόλη, όπως προκύπτει από τα παραδείγματα του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα αλλά και τα παλαιότερα, του Πατρόκλου με τον Αχιλλέα.

Ζωγραφικό έργο Άρειος Πάγος, κλασική Αθήνα

Τότε μόνο δεν προάγονται τα συμφέροντα της πόλης και προσβάλλονται τα χρηστά ήθη, όταν κάποιος αθηναίος πολίτης προσφέρει τον εαυτό του σε αόριστο αριθμό αντρών για χρήματα ή χωρίς σωφροσύνη και φιλία (ως προς το τι είναι σωφροσύνη και φιλία, στοιχεία μπορούμε να αντλήσουμε τόσο από το Συμπόσιο του Πλάτωνα όσο και από τα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη, καθώς και από τη διακωμώδηση των ενδεδυμένων με γυναικεία ρούχα ανδρών στις κωμωδίες του Αριστοφάνη). Στην περίπτωση αυτή η προσβολή των ηθών ανήκει στην δημόσια σφαίρα και επάγεται τον πολιτικό θάνατο του άντρα, δηλαδή τη στέρηση όλων των δικαιωμάτων που έχει σαν ελεύθερος αθηναίος πολίτης.

Στο απόσπασμα που ακολουθεί, ο Αισχίνης μας δίνει εν παρόδω στοιχεία και για τις αθηναίες γυναίκες που θεωρείται πως προσβάλλουν την οικιακή ή τη δημόσια αιδώ, έχοντας διακορευτεί ή διαπράττοντας μοιχεία αντίστοιχα:

«Ένας άντρας από τους αθηναίους πολίτες που η κόρη του είχε διακορευτεί πριν από τον γάμο, τη φυλάκισε σε ένα έρημο σπίτι μαζί με το άλογό της για να τη σκοτώσει. Ο τόπος αυτός λέγεται ακόμη “του αλόγου και της κόρης”. Ο δε Σόλων προέβλεπε για την ευκοσμία των γυναικών: “Τη γυναίκα που θα βρεθεί πως διέπραξε μοιχεία δεν πρέπει να την αφήνουν να φορά ωραία ρούχα και κοσμήματα, ούτε να μπαίνει στα ιερά, ώστε να μη διαφθείρει τις αναμάρτητες άλλες γυναίκες. Όμως, αν μπει στα ιερά και φορά ωραία ρούχα και κοσμήματα, έχει όποιος θέλει το δικαίωμα να της σκίσει τα ρούχα και να της βγάλει τα κοσμήματα και να τη χτυπήσει, ακόμα και να τη σκοτώσει ή να την αφήσει ανάπηρη, να ατιμάσει μία τέτοια γυναίκα και να της κάνει τον βίο αβίωτο”. Και ορίζει ακόμη ο Σόλων την υποχρέωση να μηνύουμε τους/τις προαγωγούς, αν μάλιστα χάσουν τον δικαστικό αγώνα να τιμωρηθούν με θάνατο».

Παρατηρούμε πως κατ’ αρχήν η τιμωρία της κόρης ή της συζύγου είναι ζήτημα ιδιωτικό, τότε δε γίνεται δημόσιο, όταν η γυναίκα ασκήσει τα περιορισμένα δικαιώματά της ως αθηναίας αστής ή με οποιοδήποτε τρόπο βγει στον δημόσιο χώρο και έτσι προκαλέσει τα χρηστά ήθη και έθιμα.

Αυτά αναφέρονται από τον Αισχίνη για να καταδείξει πως τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες πρέπει να τιμωρούνται παραδειγματικά (με πολιτικό θάνατο οι μεν, πραγματικό οι δε) από την πολιτεία όταν προσβάλλουν τη δημόσια αιδώ, όταν δηλαδή δρουν ενάντια στις έμφυλες νόρμες στον δημόσιο χώρο.

Παρατηρούμε επιπρόσθετα πως η αθηναϊκη ηθική των κλασικών χρόνων φαίνεται να είναι, σε σχέση με την μονοθεϊστική (ιουδαιοχριστιανική αλλά και την ισλαμική) ηθική, πολύ πιο ελεύθερη όσον αφορά το ζήτημα της ανδρικής ομοφυλοφιλίας μεταξύ ελευθέρων πολιτών, αυτό όμως που δεν πρέπει να μας διαφεύγει είναι πως και η ομοφυλοφιλία αυτή φαίνεται κανονικοποιημένη, δηλαδή υπόκειται στον περιορισμό της ευπρέπειας και σωφροσύνης καθώς και στην υποχρέωση των ανδρών να παντρεύονται για να δώσουν στην πόλη γνήσιους αθηναίους πολίτες.

3. Αντιφών ο Ραμνούσιος, Κατά Μητρυιάς κατηγορία φαρμακείας

Αφορά την κατηγορία της μητριάς του μηνυτή ότι υπήρξε η ηθική αυτουργός της δηλητηρίασης του συζύγου της και πατέρα του, που έλαβε χώρα σε ένα συμπόσιο.

Φυσική αυτουργός της ανθρωποκτονίας (με θύματα τον πατέρα του μηνυτή και τον οικοδεσπότη, που ονομαζόταν Φιλόνεως) φέρεται πως υπήρξε η παλλακίδα (δούλα) του Φιλόνεω, η οποία πριν πεθάνει από βασανιστήρια στον τροχό ομολόγησε και κατονόμασε την μητριά ως ηθική αυτουργό.

Όπως προκύπτει από το κατηγορητήριο του μηνυτή, ο Φιλόνεως είχε παλλακίδα την δούλα του, αλλά σκόπευε να τη δώσει σε πορνείο. Εκείνη έκανε παρέα με τη μητριά του μηνυτή, η οποία κατηγορείται πως έπεισε την παλλακίδα να δηλητηριάσει και τους δύο άνδρες για να σωθούν από αυτούς που κατά τα λεγόμενά της τις αδικούσαν.

Η θέση της παλλακίδας μας δίνεται εδώ με μελανά χρώματα: δεν έχει ούτε τα περιορισμένα δικαιώματα της αθηναίας αστής, ανήκει σαν αντικείμενο με αξία χρήσης αλλά και πώλησης στον ιδιοκτήτη της, βασανίζεται σωματικά (κάτι που απαγορευόταν να γίνεται στους Αθηναίους και τις Αθηναίες) για να ομολογήσει και να δώσει μαρτυρία συνενόχων, στο πλαίσιο μάλιστα μιας κανονικότητας που επέβαλε τον βασανισμό των δούλων καθώς θεωρούνταν a priori ψεύτες και πως μόνο με βασανισμό θα έδιναν αξιόπιστη μαρτυρία.

Όσο για την σύζυγο, δεν ξέρουμε βέβαια αν μία μαρτυρία που αποσπάσθηκε με βασανιστήρια αντιστοιχεί στην πραγματικότητα, μπορούμε όμως να αναφέρουμε πως δεν είχε κατά πάσα πιθανότητα στην πράξη δυνατότητα διαζυγίου λόγω κακής συμπεριφοράς του συζύγου της. Είτε γιατί δεν σώζονται σχετικά έγγραφα, είτε γιατί αποτελούσε εξαίρεση στον κανόνα, η μοναδική μαρτυρία που έχουμε για αίτηση διαζυγίου λόγω κακοποίησης και παραμέλησης αφορά αίτηση που κατέθεσε η σύζυγος του Αλκιβιάδη αλλά δεν κατέστη δυνατό να παραμείνει και να αρχίσει η δίκη, καθώς εκείνος την πήρε σηκωτή και την απομάκρυνε από το δικαστήριο, χωρίς κανείς να τον εμποδίσει.

4. Δημοσθένης, Κατά Κόνωνος

Στις παραγράφους 1-13 μας δίνονται πληροφορίες για τον πιο συνηθισμένο τρόπο απόκτησης της αντρικής ταυτότητας: την επίσκεψη στις εταίρες.

Αναφέρεται ότι οι νέοι άνδρες συνήθιζαν το βράδυ να επισκέπτονται τις εταίρες και να πίνουν. Παράλληλα, σχημάτιζαν αντίπαλες ομάδες, τους “ιδιφάλλους” και τους “αυτοληκύθους”, που βρίζονταν και χτυπιόνταν μεταξύ τους, συνήθως για την διεκδίκηση κάποιας εταίρας.

Συμπερασματικές σκέψεις

Από τα πιο πάνω γραπτά κείμενα προκύπτουν θεωρούμε τα εξής:

Οι έμφυλοι ρόλοι στην Αθήνα των κλασικών χρόνων απέρρεαν από -αλλά και υπόκειντο σε αυτήν- την ανάγκη ελέγχου των μέσων παραγωγής πλούτου και πολιτικής. Ειδικά όπως προκύπτει από τα κείμενα, στόχος της κανονικοποίησης των έμφυλων ρόλων ήταν η μέσω του γάμου παραγωγήγνήσιων απογόνων, πολιτών στρατεύσιμων και ικανών να αναλάβουν δημόσια αξιώματα και λειτουργήματα. Στο πλαίσιο αυτής της στοχοθεσίας οι σχέσεις μεταξύ των ανδρών και των γυναικών δεν ήταν καθόλου ελεύθερες ούτε αυθόρμητες. Δεν αναφέρεται σε κανένα από τα δημόσια  αυτά κείμενα που παρατέθηκαν αλλά και στην πλειονότητα άλλων (τουλάχιστον αυτών που σώζονται) ο έρωτας μεταξύ ανδρών και γυναικών, με εξαίρεση τη γνωστή ρήση του χορού στη Σοφόκλεια Αντιγόνη.

Ερωτική σκηνή σε οινοχόη του 430 π.Χ.

Οι γυναίκες χρησιμεύουν στο πατριαρχικό σύμπαν για όσα αναφέρει ο Απολλόδωρος: Ηδονή, φροντίδα του σώματος, τεκνοποιία γνήσιων τέκνων και φροντίδα του οίκου. Ακόμη και σε αυτό οι ρόλοι είναι δοσμένοι: Οι ξένες φροντίζουν για την ηδονή και τη φροντίδα του σώματος, οι αθηναίες αστές φροντίζουν τη γνησιότητα των απογόνων και τη φύλαξη του οίκου. Και αυτό για να μην χαλάσει η αυθεντικότητα του αίματος, να μην αναμιχθούν μέσω της παρόρμησης του έρωτα το αίμα των ξένων με το αίμα των αθηναίων αστών και πολιτών. Για να μην δοθούν περισσότερα πολιτικά αλλά και οικονομικά δικαιώματα από όσα μπορούσε να ελέγξει η άρχουσα ελίτ των ανδρών.

Ό,τι δεν μπορούσε να χωρέσει στη στοχοθεσία, όταν δεν εξοντωνόταν εντελώς (βλ. μοιχαλίδες και διακορευμένες),αποβαλλόταν στον χώρο του ξένου, του ανθρώπου χωρίς/ ή με περιορισμένα ατομικά -πολιτικά δικαιώματα, άρα εν πολλοίς στον χώρο του υποτελούς.

Στο χώρο αυτό του ξένου ανήκαν εξ ορισμού οι δούλοι-ες και οι παλλακίδες, οι εταίρες, οι άνδρες που δεν κρατούσαν προσχήματα στην ομοφυλόφιλη συμπεριφορά τους, κάθε ένας που δεν ταίριαζε στην πατριαρχική νόρμα.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1 Τα αποσπάσματα από τους δικανικούς λόγους του άρθρου παρουσιάζονται σε μετάφραση της συντάκτριας του άρθρου. Παρατίθενται στο αρχαίο κείμενο στο βιβλίο “Αρχαία ελληνικά κείμενα της κλασικής περιόδου- Α. Ρητορικοί λόγοι” του Αμφιλόχιου Παπαθωμά, εκδ. Traversa Charta, Αθήνα 2017.

2 Χρήσιμα στοιχεία και πληροφορίες για τον δικανικό αυτό λόγο μας έδωσε ο κ. Αλέξανδρος Παπαναστασίου, τον οποίο και ευχαριστούμε.