Η “Σιωπηλή Άνοιξη” της οικολόγου Ρέιτσελ Κάρσον

Γράφει η Αναστασία Γκολιομύτη

Το κείμενο που ακολουθεί, ήταν η βάση της ομιλίας της Αναστασίας Γκολιομύτη στο φεμινιστικό κάμπινγκ του Μωβ, στις 7 Σεπτεμβρίου. Η εκδήλωση ήταν αφιερωμένη στην οικολογία και ακολούθησε παρουσίαση του αγώνα της γυναικείας ομάδας «Βρυσούλες» εναντίον των εξορύξεων υδρογονανθράκων και της διέλευσης των αγωγών από τη χώρα. Αυτό το δεύτερο μέρος της ομιλίας, θα το δημοσιεύσουμε σύντομα. Σ.Β.

«Η ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ ΝΑ ΥΠΟΜΕΝΟΥΜΕ ΜΑΣ ΔΙΝΕΙ ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΝΑ ΞΕΡΟΥΜΕ»

Αφορμή γι αυτό το κείμενο στάθηκε, το βιβλίο της Ρέιτσελ Κάρσον, Σιωπηλή Άνοιξη, (Silent Spring) το 1962 και αφορά στη διατάραξη της σχέσης ανθρώπου-φύσης.

Η Ρέιτσελ Κάρσον (Rachel Louise Carson, 27 Μαΐου 1907 – 14 Απριλίου 1964) ήταν Αμερικανίδα θαλάσσια βιολόγος, περιβαλλοντολόγος και συγγραφέας. Ξεκίνησε την καριέρα της στο κρατικό  Γραφείο Αλιευμάτων των Ηνωμένων Πολιτειών, ενώ έγινε συγγραφέας πλήρους απασχόλησης τη δεκαετία του 1950. Το βιβλίο που εξέδωσε το 1951, Η Θάλασσα Γύρω Μας (The Sea Around Us) κέρδισε το Εθνικό Βραβείο Βιβλίου των ΗΠΑ ως αναγνώριση για τη χαρισματική γραφή της. Το επόμενο βιβλίο της, Η Άκρη της Θάλασσας  (The Edge of the Sea) και η επανέκδοση του πρώτου της βιβλίου, Κάτω από το Θαλάσσιο Άνεμο  (Under the Sea Wind), έγιναν επίσης μπεστ-σέλλερ.

Το βιβλίο της Σιωπηλή Άνοιξη (Silent Spring) έγειρε ανησυχίες για το περιβάλλον σε μεγάλη μερίδα της αμερικανικής κοινωνίας και οδήγησε στην αλλαγή της εθνικής πολιτικής των ΗΠΑ για τη χρήση εντομοκτόνων που περιλάμβανε την απαγόρευση του DDT και άλλων εντομοκτόνων, ενώ αποτέλεσε έμπνευση για το περιβαλλοντικό κίνημα που οδήγησε στη δημιουργία της Υπηρεσίας Προστασίας Περιβάλλοντος των ΗΠΑ. [1]

Είναι μια εκλαϊκευμένη επιστημονική μελέτη  με πολλές παραμέτρους, με σκοπό  την αφύπνιση του κόσμου απέναντι στην ήδη συντελεσθείσα περιβαλλοντική καταστροφή, που είχε αρχίσει με την ανάπτυξη της βιομηχανίας των χημικών κατά τη διάρκεια του Β παγκοσμίου πολέμου και συνεχιζόταν με αμείωτο ρυθμό, αναπτυσσόμενη παράλληλα με την εξορυκτική βιομηχανία των υδρογονανθράκων και των γαιανθράκων που προϋπήρχε. Τα θύματά της φυτά, έντομα, ζώα, πουλιά και άνθρωποι αυξάνονταν ήδη από τότε με γεωμετρική πρόοδο. Η λέξη οικολογία είναι πανταχού παρούσα στο βιβλίο, γεγονός που δείχνει ότι θεωρούσε τον εαυτό της επιστήμονα της οικολογίας.

Γιατί το βιβλίο αυτό που γράφτηκε πριν 60χρόνια να μας απασχολήσει σήμερα; Γιατί διαβάζοντάς το διαπιστώνεις ότι δεν έχουν αλλάξει και πολύ τα πράγματα από τότε και υπάρχουν ευθείες αναλογίες με τον τρόπο που αντιμετωπίζεται σήμερα στη χώρα μας η περίπτωση της εξορυκτικής λαίλαπας. Γιατί πολλά από αυτά τα συνθετικά εντομοκτόνα που κυκλοφορούν ακόμα, αν και βελτιωμένα, έχουν σχέση με τα υποπροϊόντα του πετρελαίου, συνεχίζουν να μολύνουν με παρόμοιο τρόπο τα οικοσυστήματα και τα βρίσκουμε ακόμα και στην οδοντόκρεμα.[2]

Πολύ πρόσφατα ένας καρκινοπαθής δικαιώθηκε στο δικαστήριο όπου προσέφυγε εναντίον της BAYER από τη χρήση του ζιζανιοκτόνου ROUNTUP. Είναι προϊόν ευρείας χρήσης της Monsanto που την εξαγόρασε η BAYER. Περίπου 12000 προσφυγές εκκρεμούν στα δικαστήρια για το συγκεκριμένο ζιζανιοκτόνο.[3]

Τέλος είναι απαραίτητο συμπλήρωμα στη γνώση μας για το πώς επιδρούμε στο περιβάλλον και τι μπορούμε να κάνουμε για να ελαττώσουμε το περιβαλλοντικό μας αποτύπωμα.

H επιβεβλημένη αλλαγή ενεργειακού και καταναλωτικού μοντέλου περνάει, εκτός από τις εξορύξεις, από τη διαχείριση των απορριμμάτων, τη χρήση της πυρηνικής ενέργειας αλλά και από την αλόγιστη χρήση των πανταχού παρόντων χημικών στην καθημερινότητά μας, τροφές, συσκευασίες, καλλυντικά, είδη προσωπικής υγιεινής, οικιακά καθαριστικά κλπ. Οι άξονες αυτοί καθορίζουν την ποιότητα της ζωής μας, της δικής μας και των άλλων έμβιων όντων.

Από τη δεκαετία του ΄40 η στρατιωτική και πολιτική εξουσία έχει αρχίσει μια εντατικοποιημένη προσπάθεια να υποτάξει τη φύση στις ανάγκες της με αποτέλεσμα την πλήρη διατάραξη των σχέσεών του ανθρώπου μαζί της. Ένα εργαλείο για την επίτευξη αυτού του στόχου ήταν και η εφεύρεση και χρήση των χημικών παλαιότερων και νέων, σε ευρεία κλίμακα. Τα χημικά απελευθερώνουν δηλητηριώδη αέρια στην ατμόσφαιρα, μολύνουν το έδαφος, τα επιφανειακά και, ακόμη χειρότερα, τα υπόγεια ύδατα, συμπληρώνοντας έτσι το καταστροφικό παζλ της δηλητηρίασης της αλυσίδας της τροφής και της ζωής.

Η Σιωπηλή Άνοιξη χωρίζεται σε 17 κεφάλαια, που το καθένα βασίζεται σε επιστημονικές μετρήσεις και παρατηρήσεις της ίδιας της Ρέιτσελ Κάρσον και συναδέλφων της βιολόγων, εντομολόγων και γιατρών. Το κεντρικό θέμα του βιβλίου είναι η μόλυνση του αέρα, της γης, των ποταμών, των λιμνών και της θάλασσας, από τη συστηματική χρήση των χημικών για την αντιμετώπιση των κουνουπιών, των τρωκτικών, των βλαβερών εντόμων και των ζιζανίων στη γεωργία και τη δασοπονία που ονομάστηκαν μάστιγες από τον άνθρωπο. Αυτή η περιβαλλοντική καταστροφή, κατά τη συγγραφέα, είναι μη αναστρέψιμη. Έχει παγκόσμιο χαρακτήρα και οι συνέπειές της έχουν σαν αποτέλεσμα την υποβάθμιση της ποιότητας ζωής, τις ασθένειες και το θάνατο των έμβιων όντων.

Η μεγάλη ταχύτητα με την οποία εξελίσσεται η τεχνολογία έδωσε νέα όπλα στον πόλεμο των χημικών κατά της φύσης, ακολουθώντας το βίαιο και απερίσκεπτο ρυθμό του ανθρώπου κι όχι τον αργό ρυθμό της φύσης. Αυτά τα χημικά δεν έπρεπε να ονομάζονται εντομοκτόνα αλλά βιοκτόνα αναφέρει η συγγραφέας.σελ.17

Τα περισσότερα από αυτά ανήκουν στις οργανικές ενώσεις, βασίζονται δηλαδή στο μόριο του άνθρακα, αλλά συνυπάρχουν και με τις παλαιότερες ανόργανες ενώσεις όπως το αρσενικό που χρησιμοποιείται ακόμη – αν και με όχι με την ίδια ένταση- παρά την αποδεδειγμένη και εκτεταμένη ρύπανση του υδροφόρου ορίζοντα που προκαλεί.[4]

Κάποια αυτούσια αποσπάσματα από το βιβλίο παραθέτονται πιο κάτω με το σκεπτικό ότι περιγράφουν γεγονότα που βιώνουμε και σήμερα. Υπάρχει και μια προφητική διάθεση που πλέον μετά από τόσα χρόνια έχει γίνει βεβαιότητα (Βιοτεχνολογία).

«Οι ουσίες αυτές έχουν απίστευτα μεγάλες δυνατότητες να προκαλέσουν βλάβες, ουσίες που συσσωρεύονται στους ιστούς των φυτών και των ζώων κι ακόμα εισχωρούν στα κύτταρα αναπαραγωγής κι έτσι διαταράσσουν ή μεταβάλλουν το ίδιο το κληρονομικό υλικό απ όπου εξαρτάται και το μέλλον μας. Ορισμένοι «υποψήφιοι» αρχιτέκτονες του μέλλοντός μας, περιμένουν την ώρα που θα είναι δυνατόν να μεταβάλλουνε τα ανθρώπινα κύτταρα αναπαραγωγής, όπως τους αρέσει. Αλλά δεν είναι απίθανο να συμβαίνει ήδη κάτι τέτοιο χωρίς να το ξέρουμε, γιατί ορισμένες χημικές ουσίες όπως είναι η ραδιενέργεια, προκαλούν μεταλλάξεις των γονιδίων». σελ17

«Τώρα έχουμε στη διάθεσή μας πολλές από τις απαραίτητες γνώσεις , αλλά δεν τις χρησιμοποιούμε. Στα πανεπιστήμιά μας εκπαιδεύουμε οικολόγους και τους προσλαμβάνουμε κιόλας στις κυβερνητικές υπηρεσίες, αλλά σπάνια ακούμε τη γνώμη τους. Αφήνουμε τη χημική βροχή του θανάτου να πέφτει, σαν να μην έχουμε άλλη λύση, ενώ στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλές λύσεις και η εφευρετικότητα μας θα ανακάλυπτε ακόμα περισσότερες αν της δινόταν η ευκαιρία» σελ 21

«Ποιος θα ήθελε να ζει σε έναν κόσμο που είναι σχεδόν μοιραίος για τη ζωή του; Κι όμως είμαστε υποχρεωμένοι να ζούμε σε έναν τέτοιον κόσμο. Η εκστρατεία που γίνεται για να δημιουργηθεί ένας αποστειρωμένος, από χημική άποψη κόσμος, που δεν διαθέτει έντομα, φαίνεται πως έχει δημιουργήσει ένα φανατικό ζήλο σε πολλούς ειδικούς και στις περισσότερες υπηρεσίες ελέγχου. Απ όλες τις μεριές υπάρχουν αποδείξεις ότι εκείνοι που αναλαμβάνουν την επιχείρηση “ψεκασμός”, ασκούν μια ανελέητη εξουσία. «Οι εντομολόγοι-ρυθμιστές παίζουν το ρόλο του εισαγγελέα, του δικαστή και των ενόρκων, του εκτιμητή και του εισπράκτορα των φόρων και του σερίφη ακόμα, για να ενισχύσουν τις ίδιες τις εντολές τους.» είπε ο εντομολόγος Νήλυ Τέρνερ, από το Κοννέκτικατ. “Οι πολιτείες, καθώς και οι ομοσπονδιακές υπηρεσίες δεν μπορούν να ελέγξουν ούτε τις πιο σκανδαλώδεις καταχρήσεις εξουσίας». σελ22

«Υποβάλλουμε τεράστιους αριθμούς ανθρώπων στη δοκιμασία να έρχονται σε επαφή με τα δηλητήρια αυτά, χωρίς να πάρουμε τη συγκατάθεσή τους και συχνά χωρίς ούτε να το ξέρουν. Ζούμε στην εποχή των «ειδικών» που ο καθένας τους εξετάζει μονάχα το δικό του πρόβλημα χωρίς να συνειδητοποιεί, χωρίς να βλέπει, το ευρύτερο πλαίσιο του προβλήματος αυτού. Στην εποχή μας επίσης, κυριαρχεί η βιομηχανία, στην οποία σπάνια αμφισβητείται το δικαίωμα να κερδίσει έστω κι ένα παραπανίσιο δολάριο με κάθε τρόπο. Όταν η κοινή γνώμη διαμαρτύρεται, γιατί αντιμετωπίζει κάποια φανερή ένδειξη καταστρεπτικών συνεπειών της εφαρμογής των εντομοκτόνων, της χρυσώνουν απλώς το χάπι με ψεύτικες εξηγήσεις. Είναι απόλυτη ανάγκη να σταματήσουν αυτές οι ψεύτικες διαβεβαιώσεις, αυτή η προσπάθεια να καταπιούμε τόσο επικίνδυνα πράγματα. Είναι το ίδιο το κοινό που υποχρεώνεται να αναλάβει κινδύνους που δημιουργούν οι ελεγκτές των εντόμων. Το ίδιο το κοινό, επομένως, πρέπει να αποφασίσει αν επιθυμεί να συνεχίσει να βαδίζει στον ίδιο δρόμο, κι αυτό θα μπορέσει να το κάνει μόνο όταν θα γνωρίζει τα γεγονότα με κάθε λεπτομέρεια. Όπως είπε ο Ζαν Ροστάν, “Η υποχρέωση να υπομένουμε, μας δίνει το δικαίωμα να ξέρουμε” ».σελ.22-23

«Αν πρόκειται να ζήσουμε τόσο κοντά με αυτές τις χημικές ουσίες- να τις τρώμε, να τις πίνουμε, να μπαίνουν μέσα στο μεδούλι μας- τότε είναι καλύτερα να ξέρουμε πώς είναι φτιαγμένες και τι δύναμη έχουν». σελ. 26

Εδώ θα μπορούσαμε να κάνουμε μια αντιπαραβολή με τον κόσμο των εξορύξεων. Οι αναλογίες είναι προφανείς αν και έχουν περάσει περίπου εξήντα χρόνια. Είναι και ένα έμμεσο πλην σαφές σχόλιο στον καπιταλισμό.

Υπάρχουν και αναφορές στην Ελλάδα της δεκαετίας του ’50 αναφορικά με το DDT.

«Το πρώτο κουνούπι της ελονοσίας που παρουσίασε ανθεκτικότητα στο Ντι Ντι Τι ήταν ένα είδος κουνουπιού του γένους Ανωφελές στην Ελλάδα. Άρχισαν εκτεταμένοι ψεκασμοί το 1946 και στην αρχή είχαν επιτυχία. Το 1949 όμως οι παρατηρητές πρόσεξαν ότι τα ενήλικα κουνούπια μαζεύονταν σε μεγάλους αριθμούς κάτω από τις γέφυρες των δρόμων, παρ όλο που είχαν εξαφανιστεί απ΄ τα σπίτια και τους στάβλους που είχαν ψεκαστεί ….Λίγους μήνες αργότερα τα κουνούπια άρχισαν και πάλι να μπαίνουν στα σπίτια, όπου τα έβρισκαν να κάθονται πάνω σε τοίχους που είχαν ψεκαστεί. Αυτός ήταν ένας κακός οιωνός για την εξαιρετικά σοβαρή κατάσταση που έχει προκύψει σήμερα». σελ. 300

Το DDT δεν ήταν ένα συνηθισμένο εντομοκτόνο, έγινε ευρεία και αλόγιστη χρήση του, όχι μόνο στη φύση από αέρος για την αντιμετώπιση της ελονοσίας, αλλά και κατευθείαν στο ανθρώπινο σώμα, με αποτέλεσμα να μολύνει κυριολεκτικά τα πάντα στο πέρασμά του. Ανιχνεύθηκε στο ανθρώπινο μητρικό γάλα αλλά και στο γάλα πολικών αρκούδων! Απαγορεύτηκε από αρκετές δυτικές χώρες ξεκινώντας από το 1969, όμως η χρήση του συνεχιζόταν μέχρι πρόσφατα σε αρκετές χώρες της Λατινικής Αμερικής και της Αφρικής.[5]

Είναι γνωστό το τραγούδι που σατιρίζει τη χρήση του και τραγουδιέται από τους Χειμερινούς Κολυμβητές. Είναι συγχρόνως και η πιο πετυχημένη κοινωνική κριτική στο γνωστό δηλητήριο.[5]

Στην Ελλάδα την ανεπιτυχή χρήση του κατά της ελονοσίας, ακολούθησε η λήψη κινίνου από τους πληθυσμούς των περιοχών που επλήγησαν.

Η συγγραφέας δεν αρκείται να καταγγείλει και να περιγράψει τα προβλήματα από την αλόγιστη χρήση των χημικών. Στα τελευταία κεφάλαια προτείνει οικολογικές λύσεις στην αντιμετώπιση των εντόμων.

Η Σιωπηλή Άνοιξη έχει προκαλέσει έναν έντονο αντίλογο και όταν πρωτοδημοσιεύτηκε, όπως ήταν αναμενόμενο, αλλά ακόμα και σήμερα, από το πανίσχυρο λόμπι της χημικής βιομηχανίας.[6] Η Ρέιτσελ Κάρσον έκανε έναν μοναχικό κοινωνικό αγώνα, κλήθηκε να μιλήσει σε επιτροπή του Κογκρέσου για τα αποτελέσματα της έρευνάς της και αντιμετώπισε με σθένος τη συντονισμένη προπαγάνδα από τη χημική βιομηχανία κι αυτό από μόνο του δίνει μεγαλύτερη αξία στο βιβλίο της. Μοιράστηκε με τον κόσμο τις γνώσεις της για να ενεργοποιήσει την κοινωνία των πολιτών.

Επιχειρήθηκε μια ενδεικτική παρουσίαση του βιβλίου. Μόνο η ανάγνωσή του μπορεί να δώσει σαφή γνώση για το τι διαπραγματεύεται. Συμπερασματικά, η συγγραφέας χωρίς να αναφέρει τη λέξη αειφορία (δε γνωρίζω αν στην αγγλική αναφέρεται, κάποιες φορές οι μεταφράσεις δεν είναι ακριβείς), στην ουσία η έννοιά της περιτρέχει όλο το βιβλίο. Μια αειφορία που δεν έχει σκοπό τη διαιώνιση της μεγιστοποίησης της ανάπτυξης σε όλες τις εκφάνσεις της οικονομίας και της ζωής, αλλά της συγκατοίκησης με όλα τα υπόλοιπα όντα του πλανήτη με σχέσεις λογικού συμβιβασμού. σελ.332

Η έννοια της κλιματικής αλλαγής δεν αναφέρεται στο βιβλίο, δεν είχε γίνει ακόμα αντιληπτή από τη συγγραφέα, που αν δεν είχε φύγει πρόωρα, πιθανόν το επόμενο βιβλίο της να αναφερόταν σε αυτήν.

Η αλλαγή του κλίματος προϋπήρχε της κλιματικής αλλαγής – δεν είναι σίγουρο αν είναι χρήσιμος αυτός ο διαχωρισμός- το κλίμα θα συνεχίσει να αλλάζει ακόμα και αν περιοριστούν στο ελάχιστο οι εκπομπές ρύπων από τη βιομηχανία και τις άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες, όχι όμως με τους ίδιους ρυθμούς.

Ένα τυχαίο γεγονός εξαφάνισε τους δεινόσαυρους. Υπάρχουν διεργασίες στη φύση που δεν είναι ούτε προβλέψιμες, ούτε αντιμετωπίσιμες.

Είναι όμως παράλογο να σπαταλάς τόσα χρήματα για να την καταστρέφεις και πολύ περισσότερα για να ψάχνεις ζωή στους άλλους πλανήτες. Και το κυριότερο, να μη δίνεις λογαριασμό στους πολίτες, οι οποίοι είναι αυτοί που θα τον πληρώσουν στο τέλος.

ΠΗΓΕΣ

Σιωπηλή Άνοιξη : Ρέιτσελ Κάρσον, Kάκτος 1981
[1] https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A1%CE%AD%CE%B9%CF%84%CF%83%CE%B5%CE%BB_%CE%9A%CE%AC%CF%81%CF%83%CE%BF%CE%BD

[2]

Ποια συστατικά περιέχουν οι οδοντόκρεμες και πόσο… ακίνδυνα είναι

[3]

Το Roundup «καίει» την Bayer – Αποζημίωση «μαμούθ» σε 70χρονο καρκινοπαθή

[4]
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%81%CF%83%CE%B5%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C_(%CF%87%CE%B7%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CF%8C_%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%B9%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%BF)

[5]
http://lolanaenaallo.blogspot.com/2013/02/blog-post_19.html
Για την ιστορία να πούμε ότι το τραγούδι αυτό πρωτοτραγουδήθηκε από την Λευκαδίτικη κομπανία Αγιομαυρίτικη Παρέα σε μουσική και στίχους Βασίλη Γάντζια και περιλαμβάνεται στο δίσκο της «Σουλάτσο στο Ιόνιο».

[6]
http://www.kathimerini.gr/460128/article/epikairothta/kosmos/o-polemos-kata-ths-siwphlhs-anoi3hs