Το αρσενικό και το θηλυκό στο βυζαντινό μυθιστόρημα

Ο ΚΗΠΟΣ της Ειρήνης Σολομωνίδη

Προλογίζει η Μάρω Κώνστα 


Ο Έρωτας είναι η φύση μας.
Η φύση ανδρών και γυναικών. 
Ενέπνευσε και εμπνέει, τη ζωή, την ποίηση, την λογοτεχνία. 
Ο έρωτας αναμφισβήτητα, είναι για όλους και όλες, το οξυγόνο και η φλόγα της ζωής.
 Οι ρόλοι και η ερωτική συμπεριφορά που αποδέχτηκαν και απέδωσαν, οι κοινωνίες, στη γυναίκα και στον άντρα διαφέρουν.

Ο άντρας είναι ο κυνηγός, ο πολεμιστής που ζει ελεύθερος στην άγρια φύση. 
Η γυναίκα είναι το θήραμα που ζει περιορισμένη στον κήπο, στην εξημερωμένη φύση. 
Οι ρόλοι στην πατριαρχία είναι διακριτοί.

Η κυρία Ειρήνη Σολομωνίδη, επικεφαλής βιβλιοθηκάριος της Γενναδείου Βιβλιοθήκης έδωσε στο Μωβ, αποσπάσματα από την ομιλία της για το Αρσενικό και το Θηλυκό στοιχείο στο Βυζαντινό Ιπποτικό μυθιστόρημα της Παλαιολόγειας εποχής. 
Μιας εποχής, της οποίας η λογοτεχνία δεν είναι ευρέως γνωστή. Την ευχαριστούμε θερμά.

“Έκφρασις πανεξαίρετος του κήπου”: 
Κήποι στο βυζαντινό μυθιστόρημα

Η παρουσίαση αποτελείται από μια σειρά παρατηρήσεων και επισημάνσεων, πάνω στον κήπο και το ρόλο του στα βυζαντινά μυθιστορήματα της Παλαιολόγειας εποχής. Σαν σημείο εκκίνησης έχει μια προηγούμενη μελέτη μου σχετικά με ένα από αυτά τα μυθιστόρηματα, την ‘‘Διήγησις του Αχιλλέως, ή Αχιλληίς’’. Είναι απόσπασμα έρευνας πάνω στον κόσμο του θηλυκού και τον κόσμο του αρσενικού, όπως εμφανίζονται στα βυζαντινά μυθιστορήματα της εποχής (14ος – 15ος, αιώνας), αλλά και στο προγενέστερο έπος του Διγενή Ακρίτη.

Σκοπός της έρευνας είναι να περιγράψει, να εντοπίσει και να καθορίσει τα όρια και τα σημεία συνάντησης των δύο διαφορετικών αυτών κόσμων και συνδέεται άρρηκτα με την συμβολική σημασία των στοιχείων της φύσης, ή τις έννοιες που αντανακλούν την αντίθεση ανάμεσα στα δύο φύλα, αρσενικό-θηλυκό. Η έρευνα επικεντρώνεται στα μυθιστορήματα της Παλαιολόγειας εποχής, με παράλληλες όμως αναφορές στο έπος του Διγενή, στα μυθιστορήματα της Κομνήνειας εποχής, αλλά και στα μυθιστορήματα της Ελληνιστικής εποχής.

Τα μυθιστορήματα της εποχής των Παλαιολόγων, τα οποία έχουν χαρακτηρισθεί «ιπποτικά», αντανακλούν την εποχή μετά τις Σταυροφορίες, που σηματοδότησαν επιρροές στον βυζαντινό πολιτισμό, συνεπώς στην βυζαντινή λογοτεχνία. Οι επιρροές αφορούν, αφενός στην εισαγωγή δυτικών εθίμων, και αφετέρου στην παρουσία μοτίβων και λογοτεχνικών θεμάτων.

Στα μυθιστορήματα είναι εμφανής η συνάντηση δύο πολιτισμών, του «βυζαντινού-ελληνικού» και του δυτικού. Η ενδυμασία όπως περιγράφεται, η ιδανική ομορφιά, αρσενική ή θηλυκή, η περιγραφή της οποίας, συνοδεύεται από τον χαρακτηρισμό «κουρτέσης» ή «κουρτέσα», ή ακόμα η εκπαίδευση στις πολεμικές τέχνες και τα πολεμικά παιχνίδια, όπως η «τζόστρα» και το «τουρνουά» ή «τορνεμές», είναι ίσως κάτι παραπάνω από λογοτεχνικά μοτίβα. Αποτελούν τις ενδείξεις εισαγωγής στον Βυζαντινό κόσμο δυτικών εθίμων και πολιτισμικών στοιχείων.

Με την 4η Σταυροφορία το 1204, ως γνωστόν, η Κωνσταντινούπολη κατακτάται από τους Φράγκους. Το 1261 ανακαταλαμβάνεται από τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο. Η Δυναστεία των Παλαιολόγων παραμένει στην εξουσία μέχρι το 1453, χρονολογία πτώσης της Κωνσταντινούπολης στους Οθωμανούς. Είναι μια ταραγμένη περίοδος, που χαρακτηρίζεται από εξωτερικές και εσωτερικές συγκρούσεις, συρρίκνωση των εδαφών της Αυτοκρατορίας, αλλά και από πνευματική και καλλιτεχνική άνθηση.

Η Παλαιολόγεια Αναγέννηση

Στα μυθιστορήματα βρίσκουμε δύο διαφορετικούς κόσμους. που σε ένα πρώτο επίπεδο εκφράζονται μέσα από την φύση. Η άγρια απερίφρακτη φύση είναι κομμάτι του αρσενικού κόσμου, χωρίς σύνορα όπου κυριαρχούν ο πόλεμος, τα άγρια ζώα, η άγρια βλάστηση και το κυνήγι. Η κλειστή εξημερωμένη φύση αντιστοιχεί σε έναν κόσμο θηλυκό, κλεισμένο σε ένα κάστρο, όπου βασιλεύει η ομορφιά, σε έναν κόσμο παραδείσου, ο χαρακτήρας του οποίου τονίζεται συνήθως από την περιγραφή του κήπου της κόρης. Οι δύο αυτοί κόσμοι, τόσο απαραίτητοι και συμπληρωματικοί ο ένας για τον άλλον, εφ’ όσον ο ένας εμπεριέχει τον άλλον, βρίσκονται συγχρόνως σε έντονη αντίθεση.

Συχνά φαίνεται ότι ο κήπος είναι φτιαγμένος για την τέρψη του άντρα, κάτι που εκφράζεται με την παρομοίωση του άντρα-εραστή με κηπουρό. 
Για παράδειγμα στο μυθιστόρημα Καλλίμαχος και Χρυσορρόη η πρωταγωνίστρια ταυτίζεται με το ρόδο, «ρόδου χάριν είχεν», που μαραίνεται από τον πόνο και τα δάκρυα, «ως εν τω θέρει ψύγεται πολλάκις και το ρόδον», ή ακόμα και με τον ίδιο τον κήπο. Ο Καλλίμαχος ταυτίζεται με τον κηπουρό, αφού φτάνοντας στον κήπο βλέπει ότι:
«Μόνον ουκ είχεν κηπουρόν ο τηλικούτος κήπος
και το πολύ της ηδονής ελαττωμένον είχε 
εκ του μη φαίνεσθαι τινα παρά του κήπου τότε», 
ενώ μετά τον έρωτα μεταξύ τους είναι:
 «..των χαρίτων κηπουρός, της καλλονής δραγάτης 
Και τρυγητής των ηδονών της ασυγκρίτου κόρης».

Στα μυθιστορήματα υπάρχουν σύμβολα που τονίζουν τη διάκριση αρσενικού θηλυκού. Η προετοιμασία για την ερωτική κατάκτηση της κόρης από τον Διγενή Ακρίτη παρομοιάζεται με προετοιμασία για μάχη ή για κυνήγι:
«στράτωρα, πρωτοστάτορα και πρώτε των στρατόρων, 
Απόστρωσε τον μαύρον μου και στρώσε μου τον γρίβαν….
Ότι εις ανάγκην φοβερήν και εις αρπαγήν υπάγω»
 Ή ακόμα, λέει στη μητέρα του:
 «να έλθουν τα κυνήγια μου και τότε να τα ίδης».

Το γεράκι, ή αλλιώς φάλκων, ο αετός, ο δράκων και ο λέων, ταυτίζονται με τον άνδρα κυνηγό, ενώ η πέρδικα ή η περιστέρα, δηλαδή το θήραμα, με την κοπέλα. O έρωτας ταυτίζεται με τον πόλεμο και ο νέος είναι ο πολεμιστής που κατακτά την κοπέλα κυριεύοντας και εισβάλλοντας στο κάστρο και στον κήπο της, μιας και το κλειστό αυτό σύμπαν, είναι σύμβολο της καρδιάς της, αλλά και της ίδιας.

Στην Αχιλληίδα, ένα από τα μυθιστορήματα ο πρωταγωνιστής Αχιλλέας 
«….ετριγύριζεν απόξωθεν του τείχου»… “
και λέει: 
«εγώ να δώσω χάρισμαν εδώ να με θυμούνται. 
Το απελατίκιν έσυρεν το ερωτικόν του εκείνο 
Ετίναξεν το χέριν του, κρούει το εις το τείχος
Και επάνω κάτω εράγισεν της κόρης το κουβούκλιν».

Ο κήπος λοιπόν είναι ένας χώρος θηλυκός με τα ίδια περίπου συστατικά στοιχεία σε όλα τα βυζαντινά μυθιστορήματα:
 Είναι περίφρακτος, έχει εξημερωμένα φυτά και ζώα, νερό, στέρνες και πολλές φορές απομιμήσεις δένδρων, όπως η χρυσή πλάτανος ή απομιμήσεις ζώων όπως είναι τα «αυτόματα» χρυσά πουλάκια. Πάντα τονίζεται η τέρψη των αισθήσεων, συχνότερα όμως τριών: της ακοής της όρασης και της όσφρησης.
 Είναι μια φύση εξημερωμένη, κλειστή που βρίσκεται σε αντίθεση με την εξωτερική άγρια φύση όπου συχνά αναφέρεται η παρουσία άγριων ζώων όπως οι «λέοντες» ή «τα αρκούδια». 
Είναι ο κλειστός, προστατευμένος χώρος όπου κατοικεί η κόρη και οι βάγιες της και όπου κυριαρχεί η ηρεμία της ομιλίας και των κινήσεων σε αντίθεση με την δράση, τον πόλεμο και το κυνήγι που κυριαρχούν στην έξω ανοικτή φύση. 
Ο κήπος αντικατοπτρίζει την ομορφιά της κόρης ή ακόμα ταυτίζεται με την ίδια την κόρη και ο νέος με το κηπουρό του.

Επίσης η κόρη ταυτίζεται με λουλούδι, το βασικότερο συστατικό στοιχείο του κήπου, κυρίως με τριαντάφυλλο. 
Ο περιφραγμένος κήπος, «hortus conclusus» φαίνεται να συμβολίζει την αγνότητα της κόρης ή η άμυνα της την οποίαν θα κατανικήσει ο κατακτητής νέος.
Με εξαίρεση τον Διγενή Ακρίτη όπου ο κήπος παίρνει μορφή «ησυχαστηρίου», οι «εκφράσεις» του κήπου δημιουργούν μια αίσθηση σκηνικού στο οποίο θα διαδραματισθεί η ερωτική πράξη, πυρήνας του ερωτικού μυθιστορήματος, δίνοντας έτσι στον κήπο την ουσιαστική σημασία του που είναι άλλη από απλό λογοτεχνικό μοτίβο.

Είναι τόπος όπου η κόρη γίνεται γυναίκα και το άνθος καρπός. 
Είναι λοιπόν χώρος μύησης στον έρωτα σε μια διήγηση που έχει σαν κινητήρια δύναμη πλοκής τον Έρωτα που είναι κυρίαρχη κοσμική δύναμη. Ο πραγματικός «αυθέντης» του κήπου είναι ο Έρωτας όπως το υποδηλώνουν οι τοιχογραφίες που τον απεικονίζουν στον τοίχο και η εμφάνιση του στην διάρκεια της πλοκής με μορφή βασιλιά, ρήγα, δυνάστη, παιδιού ή ακόμα και φάλκωνα, που καθορίζει το μέλλον των πρωταγωνιστών.

Το μέλλον που εμπεριέχει την ένωση τους στον κήπο…

Ολόκληρη η ομιλία της Ειρήνης Σολομωνίδη στο αναγνωστήριο της Γενναδείου Βιβλιοθήκης στις 26/5/ 2016 είναι διαθέσιμη εδώ: