– Μαρία Ταμιωλάκη, Παιδίατρος- Εντατικολόγος
τ. Διευθ/ρια ΕΣΥ ΜΕΘ παίδων
– Αλεξάνδρα Μακρή Μαιευτήρας- Γυναικολόγος
Επιστημονική Συνεργάτις “ΙΑΣΩ”
Ο όρος πανδημία (παν και δήμος) αφορά με υγειονομικούς όρους το ξέσπασμα μιάς νόσου, λοιμώδους συνήθως αιτιολογίας, με προοδευτικά αυξανόμενα κρούσματα σε παγκόσμιο επίπεδο. Η ανθρωπότητα γνώρισε πολλές πανδημίες στην ιστορία της, με περισσότερο γνωστές αυτή του λοιμού (πιθανά από τυφοειδή πυρετό) στην Αρχαία Αθήνα, την μαύρη πανώλη και την επιδημία χολέρας στον μεσαίωνα, την Ισπανική γρίππη το 1919, ενώ στο τέλος του 20ου αιώνα την πανδημία του HIV- AIDS το 1981 και την πανδη-μία της γρίπης Η1Ν1 το 2009. Οι νεκροί μετρώνται σε εκατομμύρια.
Σήμερα είμαστε αντιμέτωπες και αντιμέτωποι με την πρώτη πανδημία του 21ου αιώνα, που για ορισμένους επιστήμονες θα είναι ο αιώνας των επαναλαμβανόμενων πανδημιών, μια δυστοπική προοπτική για το μέλλον μας. Ένας νέος κορωνοϊός, από την “οικογένεια¨ των ήδη γνωστών στην επιστημονική κοινότητα κορωνοϊών, με χαμηλή όμως μέχρι σήμερα νοσογόνο δράση, εμφανίζεται αρχικά τον Δεκέμβριο του 2019 στην πόλη Ουχάν της επαρχίας Χουμπέι της Κίνας, εξ ού και του δίνεται αρχικά η ονομασία “κορωνοϊός της Ουχάν”.
Η νόσος που προκαλεί, ανήκει στην ευρύτερη κατηγορία των λεγόμενων ζωονόσων, νοσημάτων δηλαδή που μεταδίδονται από τα ζώα στον άνθρωπο μέσω ενδιάμεσου ξενιστή, επίσης κάποιο ζώο. Τα μέχρι τώρα αναγνωρισμένα δεδομένα θεωρούν ότι προέρχεται από τη νυχτερίδα με ενδιάμεσο ξενιστή τον παγκολίνο. Να σημειωθεί ότι στη συγκεκριμένη πόλη της Κίνας ανθούν τα παζάρια άγριων ζώων που οι πολίτες της καταναλώνουν ως μέρος της καθημερινής τους διατροφής αλλά και στο πλαίσιο θεραπειών της παραδοσιακής κινέζικης ιατρικής.
Στη συνέχεια και με δεδομένη την παγκόσμια διασπορά του, ο ΠΟΥ, τον ονομάζει SARS -Cov 2 (Severe Acute Respiratory Syndrom από τον νέο κορωνοϊό) και τη νόσο που προκαλεί, Covid -19. Μετά την πρώτη αμηχανία, η Κίνα αναγκάζεται να πάρει δρακόντεια μέτρα περιορισμού του πληθυσμού της συγκεκριμένης επαρχίας, αλλά και γενικότερα τον Γενάρη του 2020. Γρήγορα η νόσος -που για πολλούς στην Ευρώπη και την Αμερική δεν αποτελούσε ιδιαίτερη απειλή, αφού την υποβάθμιζαν στο επίπεδο της κοινής εποχικής γρίπης- εξαπλώθηκε στην Νοτιοανατολική και την Κεντρική Ασία και στη συνέχεια βέβαια και στην Ευρώπη, την Αμερική αλλά και την Αφρική και την Αυστραλία, έτσι ώστε σε διάστημα μερικών εβδομάδων έως σήμερα, κρούσματα να αναφέρονται σε 213 χώρες του πλανήτη, δείγμα κι αυτό της παγκοσμιοποιημένης αλλά και τεχνολογικά υπερπροηγμένης εποχής μας.
Στις 11/3 ο ΠΟΥ κήρυξε επίσημα την υφήλιο σε κατάσταση πανδημίας Covid-19, καλώντας τα κράτη να πάρουν επείγοντα μέτρα προφύλαξης της υγείας των πληθυσμών τους, ενισχύοντας τα δημόσια συστήματα υγείας και προστατεύοντας ιδιαίτερα τις πιο ευάλωτες ομάδες – ηλικιωμένους και χρόνια πάσχοντες, αλλά και τους υγειονομικούς, προτρέποντας παράλληλα τις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες να συνεργαστούν για τη δημιουργία καινοτόμων θεραπειών, φαρμάκων αλλά και εμβολίων.
Η νόσος είναι νέα για την επιστημονική κοινότητα, η ανοσία του πληθυσμού είναι μηδενική ενώ και η λοιμογόνος δράση του νέου κορωνοϊού αποδεικνύεται εντονότερη από ό,τι αρχικά υπολογιζόταν. Οι απαντήσεις στα πολλά ερωτήματα που προκύπτουν, δίνονται με την κρίση να διαρκεί, χωρίς τα απαραίτητα μεθοδολογικά εργαλεία της εμπεριστατωμένης έρευνας. Τα περισσότερα θα απαντηθούν πολύ καιρό μετά.
Με τα περισσότερα δεδομένα και τις πρώτες δημοσιευμένες μελέτες να προέρχονται κυρίως από την Κίνα, όπου η επιδημία φαίνεται να έκλεισε τον – πρώτο(?)- κλινικό κύκλο της, η νόσος φαίνεται να παρουσιάζει πολλαπλάσια νοσηρότητα από την εποχική γρίπη, με μεταδοτικότητα 1 (νοσούντα ή φορέα) προς 1,5 -2,5 υγιείς, όταν η γρίπη εμφανίζει μεταδοτικότητα 1 πρός 1,3. Η θνητότητα κατά μέσο όρο είναι περίπου στο 2% , δηλαδή υπερδεκαπλάσια της γρίπης που εμφανίζει θνητότητα 0,1%, αυξάνεται με την ηλικία και φθάνει μέχρι το 15-20%. Η θνητότητα στις ΜΕΘ φθάνει μέχρι και το 40%. Η αρχική ήπια λοίμωξη του αναπνευστικού που προκαλεί ο ιός -από 2 έως και 14 ημέρες μετά την επαφή με κρούσμα συμπτωματικό ή μή- μπορεί να εξελιχθεί σε βαριά πνευμονία και οξεία αναπνευστική ανεπάρκεια, με επείγουσα την ανάγκη για νοσηλεία σε ΜΕΘ, ενώ στην πιο βαριά της μορφή προσβάλλει ακόμα το μυοκάρδιο, το ΚΝΣ, την πήξη του αίματος, το ήπαρ και τα νεφρά, οδηγώντας σε πολυοργανική ανεπάρκεια και το θάνατο. Tο ένα μετά το άλλο, τα κράτη αναγκάζονται να βάλουν φρένο σε κάθε δραστηριότητα εκτός από αυτήν που σχετίζεται με την προστασία και διατήρηση της ανθρώπινης ζωής.
Η νόσος δεν φείδεται γεωγραφικών, κλιματικών, οικονομικών και κοινωνικών περιοχών τόσο στα αστικά κέντρα όσο και στην ύπαιθρο. Χωρίς περιοριστικά -τύπου καραντίνας- μέτρα, η εκθετική αύξηση των κρουσμάτων που χαρακτηρίζει την πανδημία, οδηγεί στην αθρόα προσέλευση ασθενών, σε σύντομο χρονικό διάστημα, στις υγειονομικές δομές εξαντλώντας τες. Το πρόβλημα θα έπαιρνε δραματικές διαστάσεις – στα καθ’ ημάς αλλά και όχι μόνο – στις Μονάδες Εντατικής Θεραπείας που, αποδυναμωμένες από τα προγράμματα πολλών χρόνων λιτότητας θα ήταν αδύνατον να ανταπεξέλθουν.
Στην Ελλάδα, ενώ υπολογίζεται ότι χρειαζόμαστε περίπου 3000 κλίνες ΜΕΘ, κατ’ αναλογία νοσοκομειακών κλινών και πληθυσμού, πριν από την πανδημία λειτουργούσαν περίπου 550, αυξήθηκαν, αναγκαστικά, στη συνέχεια, μέχρι τις 900 περίπου, πάντως με μή μόνιμου χαρακτήρα μέτρα όσον αφορά το έμψυχο δυναμικό τους, τους γιατρούς δηλαδή και τους νοσηλευτές και νοσηλεύτριες, που είναι και το καθοριστικό. Η δε ενίσχυση του μηχανολογικού τους εξοπλισμού προήλθε σχεδόν αποκλειστικά από δωρεές.
Αυτή η πρωτοφανών διαστάσεων υγειονομική κρίση που ζούμε τις τελευταίες βδομάδες, αλλάζοντας ουσιαστικά τις προτεραιότητες των κοινωνιών μας αλλά και των υποκειμένων τους -όλων εμάς- αναδεικνύει παράλληλα και επώδυνα τις παθογένειες του “πολιτισμένου” και “δημοκρατικά” δομημένου δυτικού κόσμου μας. Οι φτωχοί, οι άστεγοι, οι άνεργοι, οι μειονότητες, εθνοτικές, φυλετικές και άλλες, οι ηλικιωμένοι, οι πρόσφυγες, που βρίσκονταν από πριν σε δεινή θέση, βλέπουν τώρα να απειλείται η ίδια η ζωή τους. Τα όποια μέτρα παίρνονται ή θα παρθούν από τις κυβερνήσεις στοχεύουν μεν στους ίδιους, αλλά πιο πολύ στοχεύουν στην απασφάλιση της υγειονομικής βόμβας που απειλεί την υπόλοιπη κοινωνία, είναι αβέβαιο κατά πόσον θα είναι μόνιμου χαρακτήρα, ή όταν περάσει η πανδημία θα ατονήσουν, αφήνοντας τους ανθρώπους στην ίδια λήθη και απαξίωση.
Μακάρι, αλλά ο καθένας και η καθεμία νομίζω μπορεί να βγάλει τα συμπεράσματα με βάση τον τρόπο που διαχειρίστηκε το καπιταλιστικό σύστημα προηγούμενες κρίσεις απέναντι στους ανθρώπους. Στις κοινωνικές ομάδες που πλήττονται απτά και καθαρά από αυτή την κρίση -και με αρκετά θύματα ανάμεσα τους- είναι βέβαια ο κλάδος των υγειονομικών του δημόσιου συστήματος υγείας, που αποδεκατισμένο και συκοφαντημένο τα τελευταία δέκα περίπου χρόνια, με μια πολύ δειλή προσπάθεια ανάκαμψης τα λίγα τελευταία, αγκομαχά τώρα να καλύψει τις τρέχουσες ανάγκες της πανδημίας, παράλληλα με τις υπόλοιπες πάγιες, αλλά και την επιδημία της εποχικής γρίπης που τρέχει στο ίδιο χρονικό διάστημα.
Από την νέα λοίμωξη νοσούν λιγότερο και με μηδενικά σχεδόν ποσοστά θνησιμότητας τα παιδιά και οι έφηβοι, ενώ και οι έγκυες γυναίκες θετικές στον ιό, δεν τον μεταδίδουν στη διάρκεια της κύησης. Δεν φαίνεται επίσης να μεταδίδεται με τον θηλασμό γι αυτό και ο ΠΟΥ συνιστά τα νεογνά αυτά, με προφυλάξεις της μητέρας, μάσκα και πλύσιμο χεριών δηλαδή, να θηλάζουν κανονικά, υπολογίζοντας τα τεράστια οφέλη του μητρικού γάλακτος για την ανάπτυξη τους.
Επίσης, οι γυναίκες φαίνεται να νοσούν μεν εξίσου με τους άνδρες, αλλά πολύ ηπιότερα και επομένως με μικρότερη θνητότητα. Οι υποθέσεις των επιστημόνων στρέφονται προς το κάπνισμα, τον τρόπο ζωής και τις διαφορετικές συνήθειες που παρουσιάζουν τα δύο φύλα, αλλά και τις πιθανές διαφορές στην ανοσολογική τους απάντηση. Είναι παρατήρηση υπό μελέτη, γιατί δεν εκδηλώνεται ανάλογο στη γρίπη ή τις άλλες ιογενείς βαριές λοιμώξεις
Τα δεδομένα στη χώρα μας, κατά φύλο, μέχρι και την 11/4 φαίνονται στον παρακάτω πίνακα:
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν, όμως, οι κοινωνικές επιπτώσεις της πανδημίας και του υποχρεωτικού εγκλεισμού, στο γυναικείο πληθυσμό. Στο πολύ έγκριτο ιατρικό περιοδικό Lancet δημοσιεύτηκε τον Μάρτιο του 2020 σχετικό άρθρο από ομάδα επιστημονισών που συγρότησαν το the Gender and COVID-19 Working Group ( COVID-19: the gendered impacts of the outbreak, Lancet v.395,10227,p:846-848, March 14,2020) . Σε αυτό επισημαίνονται οι ελειπείς μέριμνες για την ιδιαίτερη επίδραση που έχει η πανδημία αλλά και ο εγκλεισμός στην υγεία των γυναικών, σωματική και ψυχική, με ιδιαίτερη μνεία να γίνεται στο υγειονομικό προσωπικό, αλλά και σε άλλες μεγάλες ομάδες γυναικών που εξακολουθούν να εργάζονται κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες, όπως είναι οι οικιακές βοηθοί, οι εγαζόμενες στα supermarkets, κλπ. Και βέβαια στηλιτεύεται, για άλλη μια φορά, η ελειπής παρουσία γυναικών, σε παγκόσμια κλίμακα, στα κέντρα λήψης των αποφάσεων για την πανδημία. Νομίζω πως το θέμα θα έχει πολλές συνέχειες.
Ούτως ή άλλως ο ιός είναι νέος για την ανθρωπότητα και η νόσηση από αυτόν είναι ακόμα στο στάδιο της μελέτης από τους επιστήμονες ενώ και οι όποιες θεραπείες, αλλά και το εμβόλιο που θα υψώσει ασπίδα προστασίας στην κοινότητα, βρίσκονται ακόμα σε πρώιμα στάδια της έρευνας και της εφαρμογής. Πρωτόκολλα θεραπείας ασθενών, βαρέως πασχόντων, κυρίως σε ΜΕΘ, με πνευμονία, με παλιά αλλά και νεότερα φάρμακα βρίσκονται σε εξέλιξη. Όπως σε εξέλιξη, χωρίς καθολική εφαρμογή, βρίσκονται και τα τεστ ανίχνευσης των ατόμων με κτηθείσα ανοσία είτε από νόσηση είτε από φορεία. Αυτά τα τεστ ίσως αποτελέσουν και το μέσον για την σταδιακή άρση της καραντίνας, την επανακοινωνικοποίησή μας και την επανεκκίνηση της οικονομίας σε συνθήκες ασφάλειας.
Έτσι, σήμερα η απαίτηση για υποστήριξη του υπέρτατου αγαθού που είναι η ζωή, βάζει τις κυβερνήσεις προ των ευθυνών τους για προγράμματα και στόχους που όλο το προηγούμενο διάστημα είχαν σε συνεχή υποτίμηση. Το μοντέλο οικονομίας που ευνοεί τα κέρδη και περιθωριοποιεί τον άνθρωπο, προάγει την άκριτη ανάπτυξη απέναντι στην οικολογική ισορροπία του πλανήτη, μπήκε σε απτή δοκιμασία και αμφισβήτηση. Ο επιστημονικός λόγος που τις τελευταίες βδομάδες βγήκε στο προσκήνιο της δημόσιας ζωής και έγινε κυρίαρχος για να πει τα αυτονόητα για την ζωή μας, πρέπει να συνεχίσει το ρόλο του και όταν η θύελλα αυτή θα έχει κοπάσει, οργανώνοντας τις άμυνές μας για επόμενους παρόμοιους ή άλλους κινδύνους. Τώρα πρέπει να υποστηριχθεί το δημόσιο απέναντι στο ιδιωτικό, το εμείς απέναντι στο εγώ αλλά γι αυτό θα χρειαστεί λίγο παραπάνω σπρώξιμο από όλες και όλους μας.