Η επικινδυνότητα της έννοιας της γονικής αποξένωσης-συλλογικό κείμενο

Συλλογικό κείμενο επιστημόνων και οργανισμών δικαιωμάτων προς τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για την επικινδυνότητα της έννοιας της γονικής αποξένωσης

Μετάφραση: Μανωλέσου Δανάη

Αλιεύει η Δήμητρα Σιαηλή

Η συζήτηση που έχει ανοίξει με αφορμή την αλλαγή του οικογενειακού δικαίου που θέλει να περάσει η κυβέρνηση ΝΔ φέρνει στο προσκήνιο και την έννοια της γονικής αποξένωσης. Η έννοια αυτή, στην οποία αρχικά αναφέρονταν ως κλινικό ‘σύνδρομο’, ενώ στη συνέχεια λόγω έλλειψης επιστημονικής βάσης η λέξη σύνδρομο αφαιρέθηκε, χρησιμοποιείται ως βάση για την επιχειρηματολογία της επιβολής της υποχρεωτικής συνεπιμέλειας. Αναδημοσιεύουμε, σε περιληπτική απόδοση του αγγλικού(1), το κείμενο που υπέγραψαν 352 ακαδημαϊκοί σε θέματα Οικογενειακού Δικαίου, επιστήμονες Ενδοοικογενειακής βίας, ερευνητικά Ινστιτούτα, επιστήμονες σε θέματα Παιδικής Αναπτυξιολογίας και Παιδικής Κακοποίησης, Δίκτυα Δικαιωμάτων των Παιδιών και άλλοι οργανισμοί, καθώς και 764 προσωπικότητες, και το οποίο απευθύνεται προς τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για την μη συμπερίληψη της θεωρίας της «γονικής αποξένωσης» ή του «συνδρόμου γονικής αποξένωσης»(2) στην 11η Διεθνή Κατηγοριοποίηση Ασθενειών, τον Ιούλιο του 2019.

[1] Για την συντομία του κειμένου έχουμε αφαιρέσει τις πολυάριθμες και εκτενείς αναφορές σε επιστημονικές μελέτες που έχει το αρχικό κείμενο, έτσι για τα πλήρη στοιχεία καθώς και τις υπογραφές, θα πρέπει κανείς να ανατρέξει στο αρχικό κείμενο, εδώ: http://www.learningtoendabuse.ca/docs/WHO-September-24-2019.pdf

[2] Το κείμενο εξηγεί: «Το Σύνδρομο Γονικής Αποξένωσης (ΣΓΑ) είναι μια αμφιλεγόμενη έννοια η οποία συγκροτήθηκε από τον παιδοψυχίατρο Richard A Gardner και είχε ως αποτέλεσμα πολλά δικαστήρια να αφαιρέσουν την επιμέλεια πολλών παιδιών από μητέρες. Η έννοια διαψεύσθηκε πλήρως για λόγους διακρίσεων λόγω φύλου, παιδικής κακοποίησης και έλλειψης επιστημονικής βάσης στα μέσα της δεκαετίας του 1980. Στη συνέχεια, έπεσε σε αχρηστία. Η ίδια έννοια επανήλθε στη μέση της δεκαετίας του 2000 σαν αποτέλεσμα συνεντεύξεων του ιατρού Amy J. L. Baker στις Η.Π.Α. με σαράντα ενήλικες που ανταποκρίθηκαν σε μια διαφήμιση και ισχυριζόταν ότι υπέστησαν αποξένωση από κάποιον γονιό ως παιδιά. Η οφθαλμοφανής ορολογία ενάντια στις γυναίκες και στα παιδιά που υπήρχε στη δουλειά του Garner είχε αφαιρεθεί (ωστόσο διακρίσεις λόγω φύλου και υποτίμηση των απόψεων των παιδιών παρέμειναν) ενώ η λέξη ‘σύνδρομο’ παραλείφθηκε, υποθέτουμε ώστε να αποφευχθεί η ανάγκη για επιστημονική απόδειξη της ψυχολογικής πάθησης. Παρά την αναξιόπιστη επιχειρηματολογία, η έννοια διαδόθηκε γρήγορα και εφαρμόζεται δικαστικά σε διάφορα μέρη ανά τον κόσμο.»

Οι βασικοί λόγοι για τους οποίους οι υπογράφουσες και οι υπογράφοντες θεωρούν την έννοια επικίνδυνη είναι οι εξής:

1. Η έννοια της γονικής αποξένωσης δεν υποστηρίζεται από αξιόπιστη επιστημονική έρευνα πάνω σε παιδιά. «Η γονική αποξένωση, ενώ υπολείπεται ενιαίου κλινικού ή επιστημονικού ορισμού, αναφέρεται σε γενικές γραμμές στην εικασία ότι ο φόβος ενός παιδιού ή η απόρριψη του προς ένα γονέα (τυπικά του γονέα που δεν έχει την επιμέλεια) προκαλείται από την κακοπροαίρετη επιρροή του προτιμώμενου γονέα (τυπικά αυτού που έχει τη επιμέλεια). Η εικασία της αποξένωσης βασίζεται σε δύο προβληματικές υποθέσεις: (i) ότι τα παιδιά κατά κανόνα δεν φοβούνται ή δεν αντιστέκονται σε έναν γονέα χωρίς την χειραγώγηση από τον άλλο γονέα, και (ii) ότι η εχθρότητα ενός παιδιού ή ο φόβος του απέναντι σε έναν γονέα προκαλείται αποκλειστικά από την επιρροή του προτιμώμενου γονέα ανεξαρτήτως των εμπειριών του παιδιού.

Υπάρχουν μηδαμινές επιστημονικές αποδείξεις που να υποστηρίζουν τις δύο αυτές υποθέσεις, ενώ και οι δύο προέρχονται από το ΣΓΑ (PAS – Parental Alienation Syndrome), το οποίο καταρρίφθηκε απερίφραστα από επιστημονικές και επαγγελματικές αρχές.»

Ειδικότερα, από πλήθος ερευνητών γίνεται κριτική πάνω στην θεωρία της γονικής αποξένωσης για μελέτες με κακή αντιπροσωπευτικότητα δειγμάτων, μικρά δειγματοληπτικά μεγέθη, απουσία ερευνών σε βάθος χρόνου και κυρίως για την απουσία ομάδων ελέγχου (control groups) για την διερεύνηση και τον αποκλεισμό εναλλακτικών αιτιών για την επεξήγηση της αντίστασης ενός παιδιού στην επαφή με τον γονέα.

2. Υπάρχουν πολλοί άλλοι παράγοντες, επιστημονικά αποδεδειγμένοι που μπορούν να εξηγήσουν καλύτερα την άρνηση ενός παιδιού να έρχεται σε επαφή με έναν γονέα, όπως η έλλειψη γονικής στοργής, η άσκηση βίας από τον γονέα ή από τους συγγενείς του, ή η σύγκρουση μεταξύ των δύο γονέων. Το κείμενο επίσης περιγράφει ότι η θεωρία της σύγκρουσης των γονέων είναι επαρκής για να εξηγήσει τις συμπεριφορές δυσφήμισης του ενός γονέα από τον άλλο: η θεωρία αυτή δεν είναι πότε μόνο από τη μία πλευρά (δλδ από την πλευρά των πατεράδων, όπως συμβαίνει στην εφαρμογή της «γονικής αποξένωσης»), και δεν είναι και γραμμική. Σύμφωνα με τις σχετικές έρευνες, το αποτέλεσμα της δυσφήμισης είχε συνήθως σαν αποτέλεσμα τη βλάβη της σχέσης του παιδιού με τον γονέα που ενεπλάκη στη δυσφήμιση.

Όπως αναφέρεται στο κείμενο: «Οι υποστηρικτές της γονικής αποξένωσης μας ζητούν να αγνοήσουμε τις παραπάνω εύλογες αιτιολογήσεις έναντι της υιοθέτησης μια απλοποιητικής, μονοδιάστατης, καταχρηστικής οπτικής της σχέσης γονέα-παιδιού η οποία αγνοεί την πλειοψηφία των επιστημονικά εμπεριστατωμένων παραγόντων της σχέσης γονιού-παιδιού».

3. Οι θεραπείες που εφαρμόζονται ως αντιμετώπιση της ‘γονικής αποξένωσης’ κάνουν κακό σε ένα σημαντικό αριθμό παιδιών και άρα δεν μπορούν να επιβληθούν ως καθολικές. Οι θεραπείες αυτές τυπικά προτείνουν ότι τα παιδιά πρέπει να απομακρυνθούν από τον προτιμώμενο γονέα και να μην έχουν επαφή καμία μαζί του, όσο θα υφίστανται την ‘θεραπεία επανένωσης’ για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα, έτσι ώστε να αποκατασταθεί η σχέση με τον γονέα που το παιδί είχε απορρίψει. Πολλοί είναι οι ερευνητές που υποστηρίζουν ότι οι θεραπείες αυτές είναι βλαπτικές για το παιδί, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις κακοποίησης ή ενδοοικογενειακής βίας. Συγκεκριμένα:

«Ενώ τα προγράμματα επανένωσης μπορεί να βοηθήσουν κάποιες περιπτώσεις παιδιών, για παράδειγμα όταν ο γονέας που προβεί σε ενδοοικογενειακή βία έχει υποβιβάσει τη σχέση του παιδιού με τον κακοποιημένο γονέα ώστε να διατηρήσει έναν καταναγκαστικό έλεγχο πάνω στην οικογένεια (ένα συχνό φαινόμενο στις περιπτώσεις βίας στο σπίτι), στην πραγματικότητα γνωρίζουμε πολύ λίγα για τις βραχυπρόθεσμες ή μακρόχρονες επιπτώσεις στα παιδιά, αρνητικές ή θετικές, της θεραπείας επανένωσης. […] Ανεπίσημες αναφορές αρχίζουν και δημοσιεύονται από παιδιά αρκετά μεγάλα ώστε να σχολιάσουν τις εμπειρίες τους από προγράμματα επανένωσης χωρίς τον κίνδυνο να λογοκριθούν ή να τους αποδοθεί κάποιο πειθαρχικό. Αυτά τα παιδιά αναφέρουν ότι αναγκάστηκαν να παρακολουθήσουν αυτά τα προγράμματα, ότι απειλήθηκαν και εκφοβήθηκαν, ότι έχασαν επαφή με τον προτιμώμενο γονέα, τα αδέρφια και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας, ότι εκτέθηκαν σε ρητορική υπέρ του πατέρα και κατά της μητέρας, ότι δεν άκουγαν την άποψη τους και ότι η γνώμη τους δεν γινόταν σεβαστή, και ότι δεν είχαν προστασία από γονική κακοποίηση. Αν και τα περισσότερα από αυτά τα στοιχεία από τα παιδιά αυτά είναι ανεπίσημα και αφορούν ξεχωριστές περιπτώσεις, ώστε να μπορεί να υποθέσει κανείς ότι άλλα παιδιά είχαν θετικές εμπειρίες, οι μαρτυρίες αυτές δείχνουν ότι χρήζουν προσοχής. Χρειάζεται να μάθουμε πολλά παραπάνω για τις συνθήκες σύμφωνα με τις οποίες τα παιδιά βοηθιούνται ή βλάπτονται από αυτά τα προγράμματα. Μέχρι οι επιπτώσεις της θεραπείας επανένωσης να επαληθευθούν από μακροχρόνια επιστημονική έρευνα, τα τρέχοντα στοιχεία δεν δύνανται να υποστηρίξουν την επιβολή των προγραμμάτων επανένωσης από δικαστήρια.

4. Οι ισχυρισμοί ‘γονικής αποξένωσης’ στο δικαστήριο απομακρύνουν την εστίαση της προσοχής του δικαστικού σώματος από ζητήματα ασφάλειας της ακεραιότητας των παιδιών και ζητήματα ενδοοικογενειακής βίας. Ειδικότερα:

«Η ανάλυση καταθέσεων από ‘ειδικούς’ της γονικής αποξένωσης σε δίκες οικογενειακού δικαίου στον Καναδά αποκαλύπτει ότι οι ‘ειδικοί’ αυτοί συμβουλεύουν τα δικαστήρια να αγνοήσουν τις απόψεις των παιδιών, στοιχεία της ευημερίας του παιδιού όσο αυτό είναι στην επιμέλεια του προτιμώμενου γονέα, στοιχεία κακής επιμέλειας από την πλευρά αυτού που ισχυρίζεται ότι αποξενώθηκε και στοιχεία από θεραπευτές των παιδιών, για χάρη του να υιοθετήσουν τη θεωρία της γονικής αποξένωσης και να αρνηθούν την επαφή των παιδιών με τον προτιμώμενο γονιό ώστε να αποκαταστήσουν ή να δημιουργήσουν τη σχέση με τον γονιό που απορρίπτουν. Υπάρχουν δικαστικά δεδομένα στις Η.Π.Α. και τον Καναδά που αναφέρουν ότι παιδιά απομακρύνονται με τη βία μέσω αστυνομικών δυνάμεων από τα σπίτια των γονιών που προτιμούν και που έχουν την επιμέλεια, μερικές φορές επαναλαμβανόμενα, ώστε να μεταφερθούν στους γονείς που τα παιδιά έχουν απορρίψει ή που φοβούνται.

Πολλοί είναι οι ερευνητές και οι ερευνήτριες που καταγράφουν τις περιπτώσεις αγνόησης της ενδοοικογενειακής βίας για χάριν της υιοθέτησης της γονικής αποξένωσης. Χαρακτηριστικά:

«Οι Joyanna Silberg et al. ανέλυσαν δικαστικές υποθέσεις στην Αμερική όπου υπήρχαν κατηγορίες ενδοοικογενειακής βίας και παιδικής κακοποίησης και οι οποίες αρχικά θεωρήθηκαν ψευδείς (ως αποτέλεσμα λανθασμένου σκεπτικισμού του δικαστηρίου και/ή ως αποτέλεσμα των ισχυρισμών αποξένωσης), αλλά για τις οποίες στην πορεία προέκυψαν αδιάψευστα στοιχεία που αποδείκνυαν την κακοποίηση και κατέληξαν στο να επιστραφούν τα παιδιά στον αρχικό γονέα. Οι συγγραφείς αναφέρουν ότι όταν τα παιδιά μεταφέρθηκαν στους κακοποιητές γονείς η κακοποίηση συνεχίστηκε και ότι το 1/3 των παιδιών επιχείρησε να αυτοκτονήσει. Όταν τα δικαστήρια στη συνέχεια αποδέχθηκαν την κακοποίηση και αποφάσισαν να επιστρέψουν τα παιδιά στους αρχικούς γονείς, τα παιδιά είχαν ήδη περάσει κατά μέσο όρο τρία χρόνια υπό την επιμέλεια κακοποιητικών γονέων. Όλο και περισσότεροι ειδικοί σε πολλές χώρες καταγράφουν τους προβληματισμούς τους σχετικά με την ευημερία των παιδιών και τη σχέση τους με κακοποιητές γονείς σε περιπτώσεις εφαρμογής της γονικής αποξένωσης.»

5. Η φίμωση των περιπτώσεων ενδοοικογενειακής βίας καθώς και η μη επίδειξη σεβασμού στις απόψεις των παιδιών έχει σημαντικό βλαπτικό αντίκτυπο στα παιδιά:

«Γνωρίζουμε από ένα συνεπές σώμα έρευνας που καλύπτει δεκαετίες ότι η ενδοοικογενειακή βία προκαλεί άμεσες και επιστημονικά αποδεδειγμένες βλάβες στο παιδί. Η βία δεν είναι απαραίτητο να είναι άμεσα ορατή για να προκαλέσει βλάβη στο παιδί. Κάποια από αυτά τα παιδιά βιώνουν μακροχρόνιες κρίσεις φόβου και συναισθηματικές ή ακόμα και αναπτυξιακές βλάβες. Τα δεδομένα για την άμεση βλάβη στα παιδιά από βία που απευθύνεται σε αυτόν που έχει την επιμέλεια τους είναι συνεπή ανά τις διαφορετικές επιστημονικές μεθόδους (ποιοτικές και ποσοτικές) και ακόμα και ανά τους διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους (κοινωνικές επιστήμες, ιατρική, ψυχιατρική, παιδική αναπτυξιολογία, νευροβιολογία). Η έρευνα επίσης αποδεικνύει ότι η άσκηση βίας ενάντια σε μητέρες συνήθως συνυπάρχει με την κακοποίηση απέναντι και στα παιδιά, καθώς και ότι τα παιδιά που τελικά φτάνουν να καταθέσουν την ύπαρξη βίας είναι λίγα. Η διεθνής έρευνα σχετικά με τα μοτίβα γονικών δεξιοτήτων μετά το χωρισμό δείχνει ότι ο γονιός που εφαρμόζει κακή γονική μέριμνα, όπως εξευτελιστικές συμπεριφορές, συμπεριφορές παρακολούθησης, απομόνωσης, εξουθενωτικής σωματικής πειθαρχίας και καταναγκαστικού ελέγχου, συνεχίζει και συχνά γίνεται χειρότερη μετά τον χωρισμό, όταν πια ο κακοποιημένος γονέας δεν είναι πια ικανός να προστατέψει το παιδί – δηλαδή μετά τον χωρισμό των δύο ενηλίκων, όταν ο γονέας με την κακή μέριμνα έχει πλέον πρόσβαση στα παιδιά χωρίς επίβλεψη. […]

Στρέφοντας την προσοχή μας στη γνώμη των παιδιών, βρίσκουμε ότι τα παιδιά λένε στους ερευνητές να ζητήσουν από τα δικαστήρια να ακούσουν με μεγαλύτερο σεβασμό τις απόψεις τους για την επαφή με γονείς που είναι κακοποιητικοί ή βίαιοι (κάποια θέλουν την επαφή, κάποια όχι) και να δώσουν μεγαλύτερη προσοχή στις ανησυχίες τους σχετικά με την ασφάλεια των ίδιων και των αδερφιών τους. Τα παιδιά λένε επίσης στους ερευνητές να ζητήσουν από τα δικαστήρια να φέρουν τους κακοποιητές γονείς προ των ευθυνών τους για τις βλάβες οι οποίες έχουν προκληθεί στην οικογένεια και να διαβεβαιώσουν ότι οι γονείς αυτοί θα απολογηθούν και θα επανορθώσουν προτού επιμείνουν για τα δικαιώματα τους στην επιμέλεια.»

Ακολουθεί η λίστα των επιστημόνων και των ιδρυμάτων που συνυπογράφουν το αρχικό κείμενο και ζητούν την αφαίρεση οποιασδήποτε αναφοράς στην έννοια της γονικής αποξένωσης στην λίστα ασθενειών (ICD-11) του ΠΟΥ. Ο σύνδεσμος πιο πάνω.

Αρχική φωτό: Φεμινιστική διαμαρτυρία στην Ισπανία, ενάντια στο σύνδρομο γονεϊκής αποξένωσης. Το πανό γράφει “PAS (σσ. Parental Alienation Syndrome), το τέλειο εργαλείο του πατριαρχικού συστήματος. Το τέλειο όπλο για να σιγήσουν οι γυναίκες και τα παιδιά.”