Γράφει η Μαρία Ταμιωλάκη
Παιδίατρος Εντατικολόγος
τ. Διευθ/ρια ΜΕΘ ΕΣΥ
Το εξαιρετικό και τεκμηριωμένο κείμενο που ακολουθεί, είναι η ομιλία της υπογράφουσας κατά τη συνάντηση μελών του Μωβ στις 7 Φεβρουαρίου. Προηγούμενα κείμενα της ίδιας, κατά την πρώτη φάση της πανδημίας και κατά τη δεύτερη, δημοσιευμένα στο Μωβ.
Στις 11/3/20 θα συμπληρωθεί ένας χρόνος από την κήρυξη της πανδημίας του COVID – 2 (Coronavirus, κορωνοιός) από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), δηλαδή την εξάπλωση της λοίμωξης από τον νέο κορωναϊό σε παγκόσμια κλίμακα ( >200 χώρες) με ταχείς ρυθμούς, απειλώντας χωρίς διακρίσεις το σύνολο του παγκόσμιου πληθυσμού. Τα πρώτα κρούσματα εμφανίστηκαν, όπως γνωρίζομε, στην πόλη Γουχάν της Κίνας ήδη από τον Δεκέμβρη του 2019, ίσως και νωρίτερα.
Αυτή είναι η πρώτη πανδημία του 21ου αιώνα, η ανθρωπότητα όμως έχει αντιμετωπίσει πολλές φορές ανάλογο κίνδυνο. Από την αρχαιότητα είναι γνωστός ο λοιμός των Αθηνών (είδος τυφοειδούς πυρετού) που αποδεκάτισε τα 2/3 του τότε πληθυσμού, στη συνέχεια οι πιο γνωστές ήταν η μαύρη πανώλη κατά το μεσαίωνα, η Ισπανική Γρίππη στις αρχές του 20ου αιώνα με 50 εκ. θύματα παγκοσμίως, ενώ οι πιό πρόσφατες είναι του COVID -1 το 2003 και η πανδημία της γρίππης Η1Ν1 το 2009 με 550.000 θανάτους, που ήταν και η φονικότερη των τελευταίων ετών.
Αρχικά ο κίνδυνος από τον νέο κορωναϊό δεν εκτιμήθηκε σωστά, με την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα αλλά και τους διεθνείς οργανισμούς να αντιδρούν με καθυστέρηση (“πρόκειται για απλή γριπούλα”).
Όπως όλες και όλοι γνωρίζομε, αποδείχθηκε στη συνέχεια πως ήταν πολύ βαρύτερη από τα προβλεπόμενα. Στην βαριά της μορφή προκαλεί πνευμονία, που σε σημαντικό ποσοστό μπορεί να χρειαστεί νοσηλεία σε ΜΕΘ και μηχανική υποστήριξη της αναπνοής, ενώ μπορεί να προσβληθούν όλα τα συστήματα του ανθρώπινου οργανισμού (πολυοργανική ανεπάρκεια).
Η θνητότητά της είναι κυμαινόμενη – ανάλογα με την ηλικία και κυρίως τα υποκείμενα νοσήματα του πάσχοντος, ενώ ποικίλλει πολύ από χώρα σε χώρα με διαφορετικά υγειονομικά συστήματα, κυρίως όσον αφορά την οργάνωση της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας. Υπολογίζεται σε 2-5%, πολλαπλάσια δηλαδή από εκείνη της γρίπης, που κυμαίνεται περίπου στο 0,5%, ενώ στη ΜΕΘ υπερβαίνει το 50% των εισαγωγών. Αλλά είναι και ταχύτερα μεταδιδόμενη, όταν 1 φορέας ή νοσών την μεταδίδει σε 2-5 υγιή άτομα (χωρίς μέτρα προστασίας), ενώ στη γρίπη, 1 φορέας μεταδίδει σε 1,5 έως 2, κι αυτός είναι ο δείκτης που καθορίζει και την επικινδυνότητα μιας πανδημίας.
Ο ΠΟΥ έχει ανακοινώσει μέχρι τις 12/02/2021 107.252.265 κρούσματα και 2.355.339 θανάτους από τον COVID-2 σε 223 χώρες. Για να καταλάβουμε τη διαφορά, οι θάνατοι από τη γρίπη παγκοσμίως κυμαίνονται ετησίως σε 500-600 χιλιάδες, ενώ στην Ελλάδα η τελευταία επιδημία γρίπης για την οποία έχουμε πλήρη στοιχεία είναι η περίοδος 2019-20, όπου έχουν καταγραφεί 116 θάνατοι .
Καταλαβαίνομε λοιπόν πως αντιμετωπίζουμε τη μεγαλύτερη υγειονομική κρίση της πρόσφατης ιστορίας.
Κατά την έναρξη της πανδημίας (1ο κύμα), η επιστημονική κοινότητα βρέθηκε σε αμηχανία, λόγω έλλειψης βασικών γνώσεων για το είδος και τη μορφή της νέας νόσου και τις ειδικές θεραπείες, ενώ και ο πληθυσμός ήταν με μηδενική ανοσία απέναντι στον νέο κορωναϊό.
Η άμεση αρχική αντιμετώπιση, αν και καθυστερημένη, ήταν ο κοινωνικός απομονωτισμός πασχόντων αλλά και υγιών- η γνωστή μας καραντίνα (lockdown) – αλλά και μια υποτυπώδης προσπάθεια ενίσχυσης των δημοσίων συστημάτων υγείας, που υπέφεραν από την επιβολή μακροχρόνιων προγραμμάτων νεοφιλελεύθερης λιτότητας, ειδικά στα καθ’ ημάς. Έτσι, μέχρι το τέλος της άνοιξης του 2020 το πρώτο κύμα της πανδημίας φάνηκε να αντιμετωπίζεται με σχετική επιτυχία (χαμηλός αναλογικά με τον κίνδυνο αριθμός θανάτων) και η κυβέρνηση να παίρνει τα εύσημα της επιτυχούς διαχείρισης της κρίσης.
Στη συνέχεια, και από τον Οκτώβρη του 2020, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το 2ο κύμα της πανδημίας, που αποδεικνύεται, όπως και οι περισσότεροι από τους ειδικούς είχαν προβλέψει, περισσότερο επιθετικό. Οι θάνατοι μέχρι τώρα φτάνουν τους 6000, όταν μέχρι τις 30/9/20 ήταν 392. Στην κορύφωση του δεύτερου κύματος (Νοέμβρης 2020) καταγράφαμε περίπου 100 θανάτους/ημέρα (από τις χειρότερες “επιδόσεις” στην Ευρώπη), νούμερα που προκαλούν τρόμο και φρίκη και καταρρίπτουν το επιχείρημα για επιτυχή αντιμετώπιση της πανδημίας. Στα αίτια για αυτό το πιο φονικό κύμα της πανδημίας θα πρέπει να υπολογίσομε την εποχή, που συμπίπτει με την έναρξη πιο χαμηλών θερμοκρασιών, αλλά κυρίως την αδράνεια και ολιγωρία, στα όρια της εγκληματικής αμέλειας, για τη λήψη των απαραίτητων προληπτικών μέτρων κατά το διάστημα ύφεσης της πανδημίας (καλοκαίρι). Έτσι, προχωρήσαμε σε “άνοιγμα” του τουρισμού χωρίς περιορισμούς και αφήσαμε χωρίς προστασία τον πληθυσμό εκεί που δημιουργούνται οι μεγαλύτερες εστίες υπερμετάδοσης του κορωναϊού, όπως είναι τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς, τα σχολεία, οι τόποι δουλειάς, κ.α. ενώ και για τις θρησκευτικές τελετές υπήρξε δισταγμός στον περιορισμό τους.
Το βασικό μέσον αντιμετώπισης της πανδημίας και κατά το 2ο κύμα, και παρά την καταχτημένη εμπειρία για την νόσο και τους διάφορους τρόπους διασποράς της στην κοινότητα, τις προόδους σε θεραπείες και μεθόδους ανίχνευσης (γρήγορα τέστ ανίχνευσης αντιγόνων και αντισωμάτων) ήταν και πάλι η προσφυγή στο καθολικό lockdown, το έσχατο μέσον, δηλαδή, αντιμετώπισης και αυτό που αποτελεί ουσιαστικά “ομολογία” αποτυχίας ελέγχου της πανδημίας στην κοινότητα.
Οι κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις έχουν όμως πια αρχίσει να βαραίνουν πολύ την κοινωνία, ενώ το μέγεθος και τη σοβαρότητα στο σύνολο τους, μάλλον θα τις βιώνουμε για πολύ καιρό μετά το τέλος της πανδημίας.
Τι δεν έγινε και τι θα μπορούσε να είχε γίνει στην Ελλάδα αλλά και στις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές χώρες:
Οι περισσότεροι επιδημιολόγοι επισημαίνουν πως δεν υπήρξε σε καμία φάση της πανδημίας σοβαρός επιδημιολογικός σχεδιασμός, με στόχο την παρακολούθηση της “συμπεριφοράς” και της κινητικότητας του ιού στην κοινότητα. Οι πανδημίες ελέγχονται στην κοινότητα.
Τον ακρογωνιαίο λίθο αποτελεί η στοχευμένη ιχνηλάτηση για τον εντοπισμό νοσούντων και φορέων στην κοινότητα και η ειδική μέριμνα για την προστασία των ευάλωτων (καλύτερον το προλαμβάνειν)
Προς τούτο είναι απαραίτητες οι παρακάτω προυποθέσεις :
– 1. Χρειάζεται ένα αναπτυγμένο εθνικό δίκτυο πρωτοβάθμιας φροντίδας και η θέσπιση του ηλεκτρονικού ιστορικού των ασθενών, ώστε να εντοπίζονται οι ευάλωτοι (ηλικωμένοι, χρονίως πάσχοντες κ.λπ.)
– 2. Χρειάζεται ένας μηχανισμός υγειονομικής επιτήρησης ειδικός για τον COVID -2 (ο υπάρχων ΕΟΔΥ, δηλαδή, αλλά με άλλη δομή και στελέχωση, με κλιμάκια σε κάθε περιφέρεια, στελεχωμένα με εξειδικευμένους στην πανδημία γιατρούς και νοσηλεύτριες, νοσηλευτές).
Το αποτέλεσμα θα ήταν ο εντοπισμός, σχεδόν με μαθηματική ακρίβεια, νοσούντων και φορέων καθώς και αυτών που κινδυνεύουν για βαριά νόσο ή και θάνατο (υπάρχουν σχετικά κριτήρια), θα τους νοσηλεύαμε στο σπίτι (με ιατρική παρακολούθηση) ή σε ειδικά τμήματα COVID και όχι στα γενικά νοσοκομεία. Η συνύπαρξη των ασθενών COVID με εκείνους των υπολοίπων νοσημάτων βοήθησε στην εξάπλωση της πανδημίας και σε εκείνους που πήγαιναν για άλλο λόγο στο νοσοκομείο και συνέβαλε στο να νοσήσει μεγάλος αριθμός υγειονομικών, οι οποίοι το μετέδιδαν περαιτέρω στο υπόλοιπο νοσοκομείο, αλλά και στο σπίτι.
Αντ’ αυτού επιλέχτηκε η “νοσοκομειοκεντρική” αντιμετώπιση, που μετέτρεψε τα νοσοκομεία μας σε νοσοκομεία “της μιας νόσου”, με οπωσδήποτε λειψή αντιμετώπιση των υπολοίπων νοσημάτων, την αναβολή προγραμματισμένων χειρουργείων και εργαστηριακών εξετάσεων, σε βαθμό που οι ειδικοί να φοβούνται για τις επιπτώσεις που μπορούμε να δούμε στο επόμενο διάστημα, ακόμα και στο ίδιο το προσδόκιμο της ζωής.
Εδώ αξίζει να αντιπαραβάλομε το παράδειγμα της – μικρής – Κούβας, η οποία με καλά δομημένο υγειονομικό σύστημα όλων των βαθμίδων- φυσικά δωρεάν για όλες και όλους- όπως και με την πολιτική που εφάρμοσε στην τουριστική της βιομηχανία, τόσο ζωτικής σημασίας για τη δοκιμαζόμενη από το εμπάργκο οικονομία της, όταν “εκλεισε” για επτά μήνες τα σύνορά της προκειμένου να προστατεύσει τον πληθυσμό της. Έτσι η Κούβα με πληθυσμό περίπου όσο και η Ελλάδα έχει συνολικά, μόνο 250 νεκρούς.
Οι θεραπείες και τα εμβόλια
Σήμερα, και ενώ υπολογίζεται ότι, μόνο για τον COVID – 2, περισσότερα από 80.000 άρθρα έχουν δημοσιευθεί σε έγκυρα ιατρικά περιοδικά, αριθμός ρεκόρ για ένα και μόνο νόσημα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα, γνωρίζομε πλέον αρκετά για τα φάρμακα που μπορούν να αντιμετωπίσουν την νόσο στα διάφορα στάδια της, με το ζητούμενο να παραμένει η δωρεάν παροχή τους σε όλες και όλους.
Τα εμβόλια κατά του COVID-2 αποτέλεσαν επίσης ένα μικρό ιατρικό θαύμα της εποχής μας και το ζητούμενο εδώ είναι η απελευθέρωση της “πατέντας”, για να αντιμετωπιστεί η τεράστια ζήτηση τους, όταν υπολογίζεται πως για το “χτίσιμο” της ανοσίας της κοινότητας και την απαλλαγή της ανθρωπότητας από την πανδημία θα χρειαστεί να εμβολιαστεί περίπου το 40 με 50% του πληθυσμού της γής! Πρέπει επίσης να αντιμετωπιστεί ο λεγόμενος εθνικισμός των εμβολίων, όπου όποιος πληρώνει περισσότερο εξασφαλίζει την ικανοποιητική κάλυψη του πληθυσμού του (πχ Ισραήλ). Από την έλλειψή του υποφέρουν φυσικά οι πιο φτωχές χώρες με το σχετικό πρόγραμμα του ΠΟΥ (COVAX) να αντιμετωπίζει προβλήματα χρηματοδότησης. Στην χώρα μας απουσιάζει εντυπωσιακά κάθε συζήτηση για εμβολιαστική κάλυψη των ρομά, των μεταναστριών και μεταναστών, των φυλακισμένων, των άστεγων, των χρηστών κλπ.
Παράλληλα δεν έχει ανακοινωθεί τίποτα για τον μηχανισμό της φαρμακο- επαγρύπνησης, απαραίτητο για δύο χρόνια σε όλους εκείνους και εκείνες που εμβολιάστηκαν για την παρακολούθηση πιθανόν όψιμων παρενεργειών, καθώς και για τα ιατρεία παρακολούθησης ασθενών σε ανάρρωση από τον COVID-2, που φαίνεται, σε κάποιο ποσοστό, να εμφανίζουν χρόνια προβλήματα υγείας, διαδικασίες που θα έπρεπε να αναλάβουν κατ’ εξοχήν οι πρωτοβάθμιες δομές υγείας.
Οι οικονομικές και κοινωνιές επιπτώσεις από την πανδημία
Ο κορωναϊός μπορεί να προσβάλλει όλες τις ηλικίες, τις φυλές και τα φύλα, οι κοινωνικές και οι οικονομικές επιπτώσεις από την πανδημία δεν είναι όμως για όλους ίδιες.
Η πανδημία του κορωναϊού – πρώτη στον αιώνα μας αλλά πιθανά και όχι μοναδική – λειτούργησε σαν μεγενθυτικός φακός στις ήδη υπαρκτές αδυναμίες και ανισότητες του συστήματος. Όσο αυτή παρατείνεται θίγονται περισσότερο οι φτωχές και φτωχοί, οι μειονότητες, οι άνεργοι που παράλληλα με την οικονομική και κοινωνική τους υποβάθμιση αντιμετωπίζουν και την απειλή της ίδιας τους της ζωής.
Όσον αφορά στα δύο φύλα, οι γυναίκες θίγονται περισσότερο, λόγω της επισφάλειας στη θέση τους στην αγορά εργασίας, την αύξηση της απλήρωτης εργασίας στο σπίτι, και στην κάθε είδους φροντίδα (παιδιά, ηλικιωμένοι κλπ ). Επίσης δυσμενέστερα είναι τα στοιχεία που αφορούν στα κρούσματα της ενδοοικογενειακής βίας που αυξάνονται σημαντικά στην διάρκεια της καραντίνας.
Δικαιολογημένα ή και αδικαιολόγητα και καταχρηστικά, παρατηρούμε να θίγονται οι ατομικές ελευθερίες και τα δικαιώματα των πολιτών. Τα παραδείγματα αφθονούν και στην χώρα μας. Το Συμβούλιο της Ευρώπης προτρέπει τις Ευρωπαϊκές χώρες να προστατέψουν τους πολίτες τους από την καταπάτηση τους, κατά τη διάρκεια εφαρμογής των μέτρων για την καταπολέμηση της πανδημίας (“Τα ανθρώπινα δικαιώματα πιο πολύτιμα από ποτέ, σε περιόδους κρίσης”)
Τέλος, σοβαρά ηθικά και πολιτικά ζητήματα τίθενται σε σχέση με την ένταση που παίρνει ή θα πάρει στο μέλλον η ψηφιακή παρακολούθηση των πολιτών και η εφαρμογή και ο έλεγχός της από τα κράτη και τις κοινωνίες.
Όπως σε κάθε οικονομική κρίση του συγκεκριμένου μοντέλου των κοινωνιών μας, ζητούμενο είναι το ποιος θα είναι λιγότερο χαμένος από αυτήν, το ίδιο συμβαίνει και με την τωρινή μείζονα υγειονομική κρίση.
Έτσι, παρατηρούμε ότι παρά την πρωτοφανή, για καιρό ειρήνης, μείωση του παγκόσμιου ΑΕΠ, οι δισεκατομμυριούχοι είδαν τις περιουσίες τους να αυξάνουν κατά 3,9 τρις μέχρι το τέλος του 2020. Τα κέρδη ιδιωτικών κολοσσών όπως η Amazon, η Google κ.λπ. πολλαπλασιάστηκαν, την ίδια στιγμή που οι εθνικές οικονομίες των χωρών βουλιάζουν στην ύφεση (7,5% Ευρωζώνη), χρεώνοντας με δυσθεώρητα ποσά από δανεισμό τους λαούς τους και τις γενιές που έπονται. Κλάδοι ολόκληροι της οικονομίας απειλούνται με αφανισμό, με πρωτοφανή για την νεότερη ιστορία της ανθρωπότητας ταχύτητα, και οι εργαζόμενες και εργαζόμενοι σε αυτούς οδηγούνται κατά χιλιάδες στην ανεργία και την φτώχεια. Με το πρόσχημα της πανδημίας, τα ήδη κουτσουρεμένα εργασιακά δικαιώματα πλήττονται περαιτέρω και οι ελαστικές μορφές εργασίας τείνουν να γίνουν πια ο κανόνας.
Είναι ενθαρρυντικό που χώρες με μεγάλη οικονομική δύναμη, όχι πάντως στην ΕΕ, σχεδιάζουν να εφαρμόσουν μέτρα μόνιμου ή και μη μόνιμου χαρακτήρα, αύξησης της φορολόγησης του πλούτου. Η Αργεντινή είναι η πρώτη που το θεσπίζει στην πράξη, σαν έκτακτη συμβολή στην χρηματοδότηση των τεράστιων κρατικών αναγκών που προκαλεί η πανδημία.
Επίσης παγκόσμια καμπάνια έχει ξεκινήσει για το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα σε άτομα ή νοικοκυριά, για την απάλυνση των επιπτώσεων της πανδημίας.
Η κατάσταση του υγειονομικού μας συστήματος
Η κακή κατάσταση του υγειονομικού μας συστήματος μετά από μιά 10ετία σκληρής λιτότητας και δημοσιονομικών περιορισμών, ανάγκασε την κυβέρνηση να ανοίξει τη στρόφιγγα των δημόσιων δαπανών για την Υγεία, με μέτρα όμως μη μόνιμου χαρακτήρα, με την μορφή κυρίως έκτακτων παροχών αλλά και με προσφυγή στην φιλανθρωπία. Είναι χαρακτηριστικό, πως οι δαπάνες για την υγεία στον κρατικό προϋπολογισμό για το 2021 είναι μειωμένες κατά 600 εκ. ευρώ .
Οι κλίνες ΜΕΘ στην χώρα μας ήταν 5,5 /100.000 κατοίκους, πριν από την υγειονομική κρίση, με τον μέσο όρο της Ευρώπη να είναι 11,5. Υπάρχει μια “δημιουργική” ασάφεια για το πόσες είναι μετά την έναρξη της πανδημίας, τη στελέχωση τους με μόνιμο προσωπικό ή όχι, αν είναι αμιγώς ΜΕΘ ή βρίσκονται προσωρινά ανεπτυγμένες σε θαλάμους, χειρουργεία κλπ, όπως και αν θα παραμείνουν ενεργείς μετά από την λήξη της πανδημίας για τις ανάγκες του λαού.
Έγιναν ελάχιστες προσλήψεις μόνιμου ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού. Δεν πάρθηκε απολύτως κανένα μέτρο για την πρωτοβάθμια περίθαλψη, κάτι που αποτελεί εγκληματική αμέλεια για πιθανή επόμενη πανδημία. Αντίθετα η πολιτεία, ακόμα και αυτές τις τεράστιες εμβολιαστικές ανάγκες του πληθυσμού, τις φορτώνει στις πλάτες του ήδη εξαντλημένου προσωπικού των νοσοκομείων.
Τα αιτήματα των υγειονομικών – αιτήματα όλου του λαού
– Διαφύλαξη ως κόρη οφθαλμού του δημόσιου και δωρεάν χαρακτήρα της περίθαλψης (μετά την εξαγγελία υλοποίησης του ΣΔΙΤ- Σύμπραξη Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα)
– Ουσιαστική ανάπτυξη της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας με γενναία χρηματοδήτηση και θέσπιση του ηλεκτρονικού ιστορικού
– Αύξηση των δαπανών για την Υγεία στον Κρατικό Προϋπολογισμό, προσλήψεις μόνιμου υγειονομικού προσωπικού και ένταξη τους στα βαρέα και ανθυγιεινά
– Στήριξη των ειδικών αναγκών των γυναικών υγειονομικών (βρεφονηπιακοί σταθμοί, άδειες ειδικού σκοπού κ.λπ. σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα)
– Να αναδειχτεί ο βαρύς φόρος αίματος που πλήρωσαν στην πανδημία οι πολίτες της 3ης και της 4ης ηλικίας, που ενώ νοσούν σε ποσοστό 17% αποτελούν το 80% των θανάτων μέχρι σήμερα. Όταν νοσούν βρίσκονται σε απομόνωση από την οικογένεια και τους αγαπημένους τους, ενώ πολλοί αντιμετώπισαν και την αποθράσυνση του συστήματος, με την πολιτική της “φυσικής” επιλογής που εφάρμοσαν κάποια κράτη. Να αναδειχτεί επίσης, το πρόβλημα της ανυπαρξίας δημόσιων δομών για αυτή την κατηγορία του πληθυσμού, που έχει σαν τελικό αποτέλεσμα την επιβάρυνση των οικογενειών και ειδικά των γυναικών, που αναλαμβάνουν και τον επιπλέον αυτό ρόλο. Ανάλογη στήριξη χρειάζονται και οι δομές ατόμων ΑΜΕΑ που έχουν πληγεί σοβαρά από τα προγράμματα λιτότητας και βρίσκονται ακόμα πιό ευάλωτοι εν μέσω πανδημίας.
– Να δημιουργηθεί ένας ουσιαστικός ΕΟΔΥ, με τα χαρακτηριστικά που προαναφέρθηκαν
Όλα τα παραπάνω πιστεύω πως πρέπει να αποτελέσουν τη ραχοκοκκαλιά των εργατικών αλλά και των γυναικείων διεκδικήσεων, γιατί είναι δίκαια, τοποθετούν το δημόσιο συμφέρον πάνω από τα πολλά και ποικίλα ιδιωτικά συμφέροντα που ακόμα και σε αυτή την συγκυρία οσμίζονται υπερκέρδη, αλλά και γιατί αποτελούν το διακύβευμα, τόσο σε πολύ πιθανή παρόμοια επόμενη κρίση, όσο για το ίδιο το μοντέλο ανάπτυξης της κοινωνίας και του περιβάλλοντος στο οποίο θέλουμε να ζούμε.
ΠΗΓΕΣ
¥ WHO – Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας
¥ ΕΟΔΥ
¥ Συμβούλιο της Ευρώπης
¥ Μη κυβερνητική Οργάνωση OXFAM