Από 
Άννα Φαρδή , 
Γιάννη Καντέα-Παπαδόπουλο , 
Μαρία Κρύου –
Αλιεύει η Αλεξία Τσούνη
Οι αποκαλύψεις της Σοφίας Μπεκατώρου για την σεξουαλική κακοποίηση που υπέστη συμπαρέσυραν έναν καταιγισμό καταγγελιών για σεξουαλική, σωματική, λεκτική και ψυχολογική βία και παρενόχληση, εκμετάλλευση των θέσεων εξουσίας και έμφυλες διακρίσεις. Φαίνεται να βρισκόμαστε μόνο στην αρχή της χιονοστιβάδας στην οποία εξελίσσεται το λεγόμενο ελληνικό #MeToo, τέσσερα χρόνια αργότερα από το αμερικάνικο και σίγουρα πολύ αργότερα από τον καιρό που θα έπρεπε να έχουν λυθεί όλες αυτές οι παραβιαστικές συμπεριφορές.
Ενώ το σοκ των αποκαλύψεων δεν είναι τόσο μεγάλο για τις περισσότερες γυναίκες που έχουν βρεθεί σε έναν επαγγελματικό (ή οποιονδήποτε άλλο) χώρο, οι καταγγελίες πέρα από τη διάρρηξη του φόβου της σιωπής και την δημιουργία ελπίδας για εκδίκαση μίας σειράς υποθέσεων, ανασύρουν ερωτήματα σχετικά με την επόμενη μέρα. Ειδικά στους καλλιτεχνικούς χώρους αλλά και στον ακαδημαϊκό, όπου οι σχέσεις εξουσίας είναι ιδιαίτερα έντονες και η επαγγελματική ανασφάλεια ακόμα πιο τεταμένη, η προστασία των πιο αδύναμων (επαγγελματικά ή φυλετικά) ατόμων αποδεικνύεται ένας γρίφος που οι διάφορες οργανώσεις έχουν προσπαθήσει να λύσουν στο παρελθόν με μικρή επιτυχία.
Οι εξελίξεις όμως των τελευταίων δύο εβδομάδων δίνουν σε σωματεία και επιτροπές την ώθηση να αναλάβουν ξανά συντονισμένη δράση για να λύσουν τα ζητήματα ασφάλειας και εκπροσώπησης, καθώς και να θεσπίσουν ένα νέο πλαίσιο κανόνων που θα διέπει όλα τα επαγγελματικά στάδια, από τη διδασκαλία της δεοντολογίας μέχρι τις οντισιόν και από τον ορισμό των παραβιαστικών συμπεριφορών μέχρι την καταγγελία και την ποινή που επισύρουν.
Στον καλλιτεχνικό αλλά και στον ακαδημαϊκό χώρο, όπου οι σχέσεις εξουσίας είναι ιδιαίτερα έντονες και η επαγγελματική ανασφάλεια ακόμα πιο τεταμένη, η προστασία των πιο αδύναμων (επαγγελματικά ή φυλετικά) ατόμων αποδεικνύεται ένας γρίφος που οι διάφορες οργανώσεις έχουν προσπαθήσει να λύσουν στο παρελθόν με μικρή επιτυχία.
Φυσικά, μόνα τους τα σωματεία δεν μπορούν να αλλάξουν ριζωμένες αντιλήψεις χρόνων ούτε να επωμιστούν τα προβλήματα που προκαλεί πολλές φορές το ανεπαρκές νομικό πλαίσιο, η οικονομική ανασφάλεια και η επιλεκτική ενασχόληση με τα ζητήματα αυτά, που φαίνεται να αποκτούν πραγματική διάσταση μόνο όσο κρατούν τα δεκαπέντε πρώτα λεπτά της δημοσιότητας. Ωστόσο, η δράση τους είναι ένα πρώτο βήμα για τη σύσταση ακόμα περισσότερων ελεγκτικών μεσών και μεσών ευαισθητοποίησης (όπως έγινε πρόσφατα με τη μη κερδοσκοπική οργάνωση WOM.A), αλλά και για την προώθηση των αλλαγών που ευελπιστούμε να γίνουν σταδιακά αναπόσπαστο μέρος του κοινωνικού λόγου. Μέχρι στιγμής, η σημαντικότερη πολιτειακή κίνηση έγινε από το Υπουργείο Πολιτισμού σε συνεννόηση με το ΣΕΗ και τους θεατρικούς παραγωγούς, το οποίο ανακοίνωσε πως μπαίνει στην προσπάθεια θέσπισης ενός Κώδικα Δεοντολογίας, που θα ελέγχει τις ανάρμοστες συμπεριφορές στους κρατικούς καλλιτεχνικούς φορείς και τις εκπαιδευτικές δομές.
Μιλήσαμε με τον Άρη Λάσκο, του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών, τη Ρέα Βαλντέν, των WIFTGR – Women in Television and Film και τη Δήμητρα Κογκίδου, της Επιτροπής Ισότητας των Φύλων ΑΠΘ για τις δράσεις των οργανισμών τους, τις νέες κινήσεις για την ανατροπή του συστήματος της παρενόχλησης και τους περιορισμούς και τα προβλήματα που εντοπίζουν.
«Οι ηθοποιοί μένουν μόνοι, αβοήθητοι και ματαιωμένοι»
Ο Μάικλ Φρέϊν με τη διάθεση να σατιρίσει τη ζωή στο θέατρο έγραψε μια απίστευτη φάρσα, «Το σώσε», έναν ύμνο στο λάθος που συμβαίνει στο θέατρο και παρουσιάζει τα παρασκήνια ως το χώρο όπου όλα τα σκοτεινά ένστικτα αναδύονται και κάθε προσπάθεια εκλογίκευσης ακυρώνεται. Το σώσε συμβαίνει και το τελευταίο διάστημα στο ελληνικό θέατρο μετά τις συνεχόμενες καταγγελίες ηθοποιών για παρενόχληση και κακοποίηση αποκαλύπτοντας το πόσο ανοχύρωτοι είναι θεσμικά οι ηθοποιοί και πόσο ανυπεράσπιστες νιώθουν, κυρίως, οι γυναίκες στη διεκδίκηση μιας θέσης εργασίας.
Άμεση δράση έχει αναλάβει το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών μέσα από συντονισμένες κινήσεις που έχουν ξεκινήσει με τη δημιουργία Πειθαρχικού Συμβουλίου και όχι μόνο. Μιλήσαμε με τον Γεν. Γραμματέα του σωματείου, σκηνοθέτη και νομικό, Άρη Λάσκο και το πρώτο πράγματα που τον ρωτήσαμε αφορά το πρώτο μεγάλο βήμα που έκανε το ΣΕΗ για τη νομική προστασία των ηθοποιών: «Το Σωματείο οφείλει να ενδυναμώνεται από τα μέλη του. Αυτά το ισχυροποιούν, το καθιστούν συνομιλητή, το ενδυναμώνουν. Άρα, πρώτα και κύρια η συμμετοχή και η ενεργός εμπλοκή των μελών του με αυτό είναι το πρώτο μεγάλο βήμα του Σωματείου. Κάτι που ήδη έχει γίνει από τις τελευταίες εκλογές του Ιουλίου, αλλά και τη συνεχιζόμενη από τότε εγγραφή νέων μελών. Αυτή η αθρόα συμμετοχή είναι που μας έδωσε τη δύναμη, άμεσα, σε αυτήν την χρονική συγκυρία να επανενεργοποιήσουμε το Πειθαρχικό Συμβούλιο, το οποίο δεν είναι και δεν υποκαθιστά το δικαστήριο, αλλά επιλύει τις διαφορές μεταξύ των μελών του Σωματείου στη βάση της αντισυναδελφικής συμπεριφοράς. Οφείλω να επισημάνω ότι η βαρύτερη ποινή που το Πειθαρχικό προβλέπει, είναι η διαγραφή ενός μέλους, η οποία όμως πρώτα πρέπει να επικυρωθεί από τη Γενική Συνέλευση του Σωματείου. Και καταστατικά δηλαδή αν το δούμε, όλος ο κλάδος μαζί, όλοι οι συνάδελφοι, συναποφασίζουμε εμείς οι ίδιοι το πλαίσιο, το ποιος είναι συνάδελφός μας και ποιος όχι, ποια είναι η δέουσα συμπεριφορά. Και είναι αυτό το επόμενο βήμα που πρέπει να κάνουμε».
Πέρα από τις δράσεις του στο εσωτερικό του κλάδου, μπορεί το Σωματείο να στηρίξει εμπράκτως τα μέλη του που επιθυμούν να προχωρήσουν τις καταγγελίες δικαστικά; «Όσον αφορά την νομική προστασία, εκτός της εργατολόγου – νομικής σύμβουλου που ήδη διαθέτει, το Σωματείο ανοίγει μια νέα συνεργασία με ομάδα δικηγόρων ειδικευμένων σε περιστατικά βίας ή προσβολής αξιοπρέπειας, που θα αναλάβουν ειδικά τις όποιες περιπτώσεις ανακύψουν», μας αναφέρει. «Πάντα στο πλαίσιο ενός νομικού πλαισίου, που οπωσδήποτε χρειάζεται μια αναθεώρηση όσον αφορά τους χρόνους παραγραφής ή την βαρύτητα παρενοχλήσεων σε εργασιακό περιβάλλον, μεταξύ άλλων».
«Το Σωματείο οφείλει να ενδυναμώνεται από τα μέλη του. Αυτά το ισχυροποιούν, το καθιστούν συνομιλητή, το ενδυναμώνουν. Άρα, πρώτα και κύρια η συμμετοχή και η ενεργός εμπλοκή των μελών του με αυτό είναι το πρώτο μεγάλο βήμα του Σωματείου».
Το νομικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκδικάζονται υποθέσεις κακοποίησης ή παρενόχλησης είναι από τα μεγαλύτερα ζητήματα που πρέπει να έρθουν στο τραπέζι από την ίδια την Πολιτεία. Ενδεικτικά, αναφέρουμε πως ο Ποινικός Κώδικας τροποποιήθηκε μόλις το 2018 για να συμπεριλαμβάνει την απουσία συναίνεσης του θύματος στα στοιχεία του εγκλήματος του βιασμού, έπειτα από τη Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη και την Καταπολέμηση της Βίας κατά των Γυναικών και της Ενδοοικογενειακής Βίας, ευρύτερα γνωστή ως Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης.
Τα φαινόμενα ξεκινούν ήδη από τις οντισιόν
Παλιότερα, ένας γνωστός σκηνοθέτης μου μετέφερε την εμπειρία του από τις σκηνοθεσίες του στον Καναδά και επεσήμανε την ύπαρξη θεσμοθετημένων κανόνων, όχι κρατικών αλλά σωματειακών, καθώς και το διευρυμένο ρόλο του ατζέντη, ο οποίος έχει σημαντικό ρόλο στις όποιες συμφωνίες καλείται να κλείσει ένας καλλιτέχνης.
Το ΣΕΗ έχει ήδη ορίσει το πώς πρέπει να κινηθούν οι καλλιτέχνες γυναίκες και άντρες: «Αυτό που ζητάμε από όλες τις ακροάσεις, είναι η δημοσίευση καταρχάς των καλλιτεχνικών συντελεστών. Οφείλει να γνωρίζει ο κάθε υποψήφιος για ποιο έργο γίνεται η ακρόαση και με ποιους καλείται να συνεργαστεί. Έτσι, πέραν του αυτονόητου δικαιώματος καλλιτεχνικής επιλογής του κάθε ηθοποιού, μπορούμε από πριν να διασφαλίσουμε πχ. τι απαιτήσεις έχει το κάθε έργο και να ξέρουμε τι από αυτά που μας ζητούνται θα μπορούσε να είναι εκτός πλαισίου (πχ σεξουαλικές σκηνές για έργο που δεν έχει τέτοιες ή ότι άλλο).
«Αυτό που ζητάμε από όλες τις ακροάσεις, είναι η δημοσίευση καταρχάς των καλλιτεχνικών συντελεστών. Οφείλει να γνωρίζει ο κάθε υποψήφιος για ποιο έργο γίνεται η ακρόαση και με ποιους καλείται να συνεργαστεί».
Από εκεί και πέρα, η οντισιόν είναι μέρος μιας εργασίας και ως τέτοια πρέπει να αντιμετωπίζεται, όπως άλλωστε και όποιες παραβατικές συμπεριφορές εκδηλωθούν μέσα σε αυτήν. Με κεντρικό ζήτημα της σχέσης εξουσίας που δημιουργείται μέσα σε έναν άνθρωπο που αναζητά εργασία και τον πιθανά μελλοντικό εργοδότη του. Η νομική ευθύνη λοιπόν είναι ακριβώς η ίδια που θα βάραινε πχ έναν διευθυντή μιας επιχείρησης στη διαδικασία της συνέντευξης ενός εργαζόμενου ή οτιδήποτε άλλο. Οι ηθοποιοί μπορούν (και τους καλούμε για αυτό) να προστατευθούν από το Σωματείο τους. Είμαστε κάθε μέρα εκεί, και οι εκλεγμένοι σύμβουλοι του Διοικητικού και οι γραμματείς και η νομική μας σύμβουλος και υπόλοιποι συνάδελφοι και δεχόμαστε κάθε παράπονο ή καταγγελία καθενός και καθεμιάς ηθοποιού για να το λύσουμε με όποιο μέσο διαθέτουμε. Και τώρα, επιπλέον, δημιουργούμε ένα ακόμα πλαίσιο προστασίας σε συνεργασία και δικτύωση με όλα αυτά που σας προανέφερα».
Επιπλέον, το Σωματείο βρίσκεται σε επικοινωνία με την FIA (Παγκόσμια Ομοσπονδία Ηθοποιών) για να συγχρονίσουν το ρόλο τους με εκείνο τον αντίστοιχων σωματείων και μέχρι στιγμής έχει συναντήσει πολύ πιο ισχυρές οργανώσεις (χρειάζεται κανείς να είναι μέλος τους για να εργάζεται στο θέατρο ή την οθόνη, όλα τα συμβόλαια περνούν από έλεγχο των Σωματείων, υπάρχουν λίστες «κακών» εργοδοτών κ.ά.) και συχνά κώδικες δεοντολογίας, είτε θεσπισμένοι μεταξύ σωματείου και του εκάστοτε θεάτρου, είτε προσαρτημένοι στο κείμενο της συλλογικής σύμβασης. Όλα αυτά βρίσκονται υπό επεξεργασία από τα μέλη του ΣΕΗ παράλληλα με την προσπάθεια υπογραφής συλλογικής σύμβασης στο ελεύθερο θέατρο.
Οι ευθύνες της Πολιτείας δεν είναι μόνο νομικές αλλά και οικονομικές
Η κατάργηση της συλλογικής σύμβασης στο ελεύθερο θέατρο το 2012 υπήρξε πλήγμα για τον χώρο και η πανδημία υπήρξε η αφορμή για να ξανανοίξει η συζήτηση για το πόσο έμεινε ανοιχτό το πεδίο εκμετάλλευσης για τους ηθοποιούς, χωρίς θεσμοθετημένη εργασιακή ασφάλεια. «Η βία και η κακοποίηση απαντούν ως φαινόμενα σε όλους τους κλάδους, δυστυχώς όμως, το θέατρο είναι μια εποχική δουλειά – καλούμαστε να αναζητήσουμε εργασία έως και 3 φορές τον χρόνο – και δουλειά συνόλου: η ευθύνη δεν είναι μόνο απέναντι στον εαυτό σου, αλλά σε ένα σύνολο τουλάχιστον δέκα ανθρώπων, όλη την ομάδα με την οποία συνεργάζεσαι» μας είπε ο Άρης Λάσκος. «Προσθέστε τώρα σε αυτό και όλα τα φαινόμενα εργοδοτικής ασυδοσίας: απλήρωτες πρόβες, αμοιβή με ποσοστά στο τέλος της παράστασης, μη υπογραφή συμφωνητικών, απουσία συλλογικών συμβάσεων κ.ά. Ο κύκλος της εξάρτησης βαραίνει και έτσι, αναπόφευκτα, οι ηθοποιοί κινδυνεύουν περισσότερο να εμπλακούν σε τέτοιες κακοποιητικές καταστάσεις, να υποχωρήσουν και να μη μιλήσουν».
«Προσθέστε τώρα σε αυτό και όλα τα φαινόμενα εργοδοτικής ασυδοσίας: απλήρωτες πρόβες, αμοιβή με ποσοστά στο τέλος της παράστασης, μη υπογραφή συμφωνητικών, απουσία συλλογικών συμβάσεων κ.ά. Ο κύκλος της εξάρτησης βαραίνει και έτσι, αναπόφευκτα, οι ηθοποιοί κινδυνεύουν περισσότερο να εμπλακούν σε τέτοιες κακοποιητικές καταστάσεις, να υποχωρήσουν και να μη μιλήσουν».
Η πρωτοβουλία «Support Art Workers» που σημαίνει «Υποστηρίζω τους Εργαζόμενους της Τέχνης» και σωματεία όπως το Θέαμα-Ακρόαμα συνεχίζουν να διαμαρτύρονται με διαδηλώσεις και επιστολές για την επιτακτική ανάγκη υπογραφής συλλογικών συμβάσεων. «Οι ηθοποιοί μένουν μόνοι, αβοήθητοι και ματαιωμένοι», συνεχίζει ο Λάσκος. «Γιατί από την ανοχή τους ή μη, εξαρτώνται τελικά σε μεγάλο βαθμό η επιβίωσή τους, το μέλλον τους στο θέατρο, η ύπαρξή τους. Γι’ αυτό και μια συλλογική σύμβαση, που καθορίζει μισθό, ημέρες και ωράριο εργασίας, υποχρεώσεις και δικαιώματα του εργαζόμενου, αλλά αντίστοιχα και του εργοδότη, είναι απαραίτητο “όπλο” ενάντια σε αυτά τα φαινόμενα».
«Δεν υπάρχει γυναίκα που να μην έχει εμπειρία σεξουαλικής παρενόχλησης»
Ο κινηματογράφος δεν έχει μείνει στο «απυρόβλητο» των καταγγελιών σχετικών με την σεξουαλική κακοποίηση ή παρενόχληση, με πρόσφατες αναφορές να δίνουν μια ένδειξη της έκτασης και του βάθους που έχουν αυτά τα φαινόμενα στο χώρο της τέχνης. Επομένως θεωρήσαμε αναγκαίο να έρθουμε σε επαφή με τη Ρέα Βαλντέν, θεωρητικό κινηματογράφου και πρόεδρο του WIFT GR (Women in Film and Television Greece – Γυναίκες στον Κινηματογράφο και στην Τηλεόραση Ελλάδας). Πρόκειται για το δίκτυο που από το 1973 έχει αναπτυχθεί σε 40 τοπικές οργανώσεις ανά την υφήλιο, αριθμώντας συνολικά πάνω από 13.000 μέλη, στοχεύοντας μεταξύ άλλων στην προώθηση και υποστήριξη των γυναικών που παράγουν καλλιτεχνικό έργο στο σινεμά και τη μικρή οθόνη.
Αναπόφευκτα το πρώτο που ζητήσαμε από την κ. Βαλντέν ήταν να μας δώσει μια απτή εικόνα των υφιστάμενων συνθηκών. «Νομίζω ότι δεν υπάρχει γυναίκα που να μην έχει εμπειρία σεξουαλικής παρενόχλησης, στον εργασιακό χώρο ή αλλού, στον οπτικοακουστικό χώρο, όπως και σε κάθε άλλο. Και σε κάθε περίπτωση, όλες και όλοι έχουμε υπάρξει μάρτυρες τέτοιων περιστατικών. Στις συναντήσεις του WIFT GR έχουμε ανταλλάξει ιστορίες τραυματικών εμπειριών, που αφορούν όλα τα επαγγέλματα του χώρου, από τις τεχνικούς ως τις σκηνοθέτριες», ξεκαθαρίζει ευθύς αμέσως. Η οργάνωση, βέβαια, υπάρχει και για να παρέχει στήριξη: «Ως WIFT GR, θα θέλαμε να ενημερώσουμε τις συναδέρφους ότι ο πρώτος καταστατικός στόχος του σωματείου είναι “η δημιουργία ίσων ευκαιριών καριέρας για τις γυναίκες που εργάζονται στο χώρο του κινηματογράφου και της τηλεόρασης, σύμφωνα με τις αρχές της ισότητας των φύλων και της ίσης μεταχείρισης” και ότι, αν το επιθυμούν, είμαστε εδώ για να τις υποστηρίξουμε. Είμαστε εδώ. Είμαστε όλες μαζί».
«Ως WIFT GR, θα θέλαμε να ενημερώσουμε τις συναδέρφους ότι ο πρώτος καταστατικός στόχος του σωματείου είναι “η δημιουργία ίσων ευκαιριών καριέρας για τις γυναίκες που εργάζονται στο χώρο του κινηματογράφου και της τηλεόρασης, σύμφωνα με τις αρχές της ισότητας των φύλων και της ίσης μεταχείρισης” και ότι, αν το επιθυμούν, είμαστε εδώ για να τις υποστηρίξουμε. Είμαστε εδώ. Είμαστε όλες μαζί».
Προτού όμως φτάσουν τα πράγματα σε ακραίο σημείο, ποια είναι η νομοθεσία που προστατεύει τα υποκείμενα από επικίνδυνες συμπεριφορές; «Το νομικό πλαίσιο που ισχύει στις πρόβες και στα γυρίσματα είναι η εθνική νομοθεσία, όπως και σε κάθε άλλο επαγγελματικό χώρο. Όπως θα γνωρίζετε, οι σχετικοί νόμοι είναι ο Ν. 3896/2010 “Εφαρμογή της αρχής των ίσων ευκαιριών και της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών σε θέματα εργασίας και απασχόλησης” και ο Ν. 4604/2019 “Προώθηση της ουσιαστικής ισότητας των φύλων, πρόληψη και καταπολέμηση της έμφυλης βίας”. Κάποιες νύξεις για τον οπτικοακουστικό χώρο ειδικά περιλαμβάνει η σύσταση που υιοθετήθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης το 2017 “Για την ισότητα των φύλων στον οπτικοακουστικό χώρο”. Η συζήτηση είναι ανοιχτή. Πέραν όμως από τη βελτίωση των νόμων, κρίσιμο ζήτημα είναι η εφαρμογή των νόμων, και η αλλαγή των κοινωνικών πρακτικών».
Εκτός από τη νομοθεσία, υπάρχουν και άλλες διέξοδοι μας εξηγεί η κ. Βαλντέν: «Υπάρχουν δομές, κρατικές και μη, που παρέχουν καθοδήγηση, καθώς και νομική ή/και ψυχολογική υποστήριξη. Υπάρχει η 24ωρη τηλεφωνική γραμμή SOS 15900 για τη βία κατά των γυναικών και τα συμβουλευτικά κέντρα της Γενικής Γραμματείας Ισότητας. Υπάρχουν οι φεμινιστικές οργανώσεις και συλλογικότητες, όπως το Κέντρο Γυναικείων Μελετών και Ερευνών “Διοτίμα” και το Σωματείο Γυναικείων Δικαιωμάτων “Το Μωβ”. Ανάλογα με τον επαγγελματικό χώρο, υπάρχουν προφανώς οι αντίστοιχες συνδικαλιστικές οργανώσεις, οι οποίες όμως δυστυχώς δεν είναι βέβαιο ότι θα δείξουν αλληλεγγύη. Σε κάποιους χώρους, όπως τα πανεπιστήμια, υπάρχουν επιτροπές ισότητας των φύλων. Και βέβαια, υπάρχει ο Συνήγορος του Πολίτη».
Ο ρόλος της διδασκαλίας δεοντολογίας
Παράλληλα έχει ανακύψει στο δημόσιο διάλογο η πρόταση για διδασκαλία δεοντολογίας στις σχολές κινηματογράφου και υποκριτικής, έτσι ώστε να αποτραπεί η διαιώνιση τραυματικών συμπεριφορών. Είναι άραγε μία λύση; Θα μπορούσε να εφαρμοστεί; «Οπωσδήποτε πρέπει. Αλλά δεν είναι απλό. Γιατί ποιοι και ποιες θα διδάξουν; Είναι οι συνειδήσεις και οι πρακτικές των ίδιων των δασκάλων, οι δικές μας δηλαδή (καθώς και εγώ διδάσκω), που πρέπει πρώτα να αλλάξουν – ή έστω συγχρόνως. Η δεοντολογία δεν πρέπει να προσεγγίζεται απλώς ως σύστημα εξωτερικών κανόνων, αλλά να ενσωματώνεται στη δημιουργική και στην εκπαιδευτική πρακτική. Και είναι πολλά που πρέπει να αλλάξουν».
«Η δεοντολογία δεν πρέπει να προσεγγίζεται απλώς ως σύστημα εξωτερικών κανόνων, αλλά να ενσωματώνεται στη δημιουργική και στην εκπαιδευτική πρακτική. Και είναι πολλά που πρέπει να αλλάξουν».
Τι μπορούμε να κάνουμε λοιπόν; «Δεν υπάρχει μια συνταγή για να σας τη δώσω. Τα φαινόμενα αυτά εδράζονται στις δομικές ανισότητες που χαρακτηρίζουν τις κοινωνίες μας – πρώτα από όλα αυτή του φύλου, αλλά όχι μόνο. Είναι σωστό να θέτουμε το στόχο της μηδενικής ανοχής, είναι εφικτός. Αλλά δεν αρκεί. Πρέπει να πάμε βαθύτερα. Πρακτικά μιλώντας, τρεις είναι οι στοχεύσεις μιας προσπάθειας αλλαγής: οι θεσμοί, οι πρακτικές και οι συνειδήσεις. Μην ξεχνάμε τη σημασία των συνειδήσεων. Πρέπει να σκεφτούμε, πάνω στον εαυτό μας πρώτα από όλα, τις δικές μας αντιλήψεις και πρακτικές, κι επίσης να σκεφτούμε διαλογικά μαζί με άλλες και άλλους, να ακούσουμε, να μοιραστούμε, να σχηματίσουμε μαζί τις συνειδήσεις μας, και να βρούμε τον τρόπο να αλλάξουμε. Η ελληνική κοινωνία δεν έχει σκεφτεί αρκετά πάνω στα ζητήματα του σεξισμού γενικά, όχι μόνο της παρενόχλησης. Είναι ευκαιρία να το κάνει τώρα. Να δώσει το λόγο στα θύματα και να ανοίξει τα μάτια και τα αυτιά της, και να αναλάβει τις ευθύνες της. Είναι ευκαιρία».
«Όσο πιο χαμηλά είσαι στην ιεραρχία, τόσο υπάρχει μεγαλύτερος φόβος για να σπάσεις το φράγμα της σιωπής»
Το ζήτημα των παρενοχλητικών και παραβιαστικών πρακτικών στον ακαδημαϊκό χώρο δεν εξαντλείται στις ιδιωτικές αίθουσες των καλλιτεχνικών ιδρυμάτων, αλλά παραμένει ένα από τα μεγάλα αγκάθια στους διαδρόμους, τα αμφιθέατρα και τα γραφεία όλων των Πανεπιστημίων της χώρας. Στην πρώτη γραμμή βρίσκεται το ΑΠΘ, το οποίο δέχτηκε πάνω από 100 καταγγελίες φοιτητριών για παρενοχλήσεις. Οι θέσεις εξουσίας που αναπτύσσονται σε έναν ανδροκρατούμενο χώρο, όπως είναι ο ακαδημαϊκός, είναι ιδιαίτερα ισχυρές, καθιστώντας ακόμα πιο δύσκολο να σπάσει ο κανόνας της σιωπής, όμως μας εξηγεί η Δήμητρα Κογκίδου, καθηγήτρια του πανεπιστημίου και Πρόεδρος της Επιτροπής Ισότητας των Φύλων.
«Είναι δύσκολη η αλλαγή στην κουλτούρα ενός ανδροκρατούμενου οργανισμού και η δημιουργία κλίματος μη ανεκτικού στην παρενόχληση και στις έμφυλες διακρίσεις. Για να γίνουν περισσότερο κατανοητές οι δυσκολίες αυτού του εγχειρήματος αναφέρω ότι πρόκειται για ένα θεσμικό πλαίσιο στο οποίο υπάρχει ανδρική κυριαρχία, έχει δηλαδή ένα “έμφυλο καθεστώς” – χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τα “έμφυλα καθεστώτα” δεν υπόκεινται σε αλλαγές – υπάρχει μικρότερο ποσοστό γυναικών στο διδακτικό προσωπικό γενικά και ειδικότερα στις υψηλές βαθμίδες της ακαδημαϊκής ιεραρχίας, ενώ ταυτόχρονα υπάρχει υποεκπροσώπηση των γυναικών στις θέσεις ηγεσίας». «Τα ΑΕΙ, ως εργασιακοί /μαθησιακοί χώροι, είναι χώροι με έντονη ιεραρχία και σχέσεις εξουσίας που ορισμένες φορές μπορεί να οδηγήσουν σε κατάχρηση αυτής, είναι αναμενόμενο να πλήττονται οι πιο ευάλωτες ομάδες, όπως ο φοιτητικός πληθυσμός και κυρίως οι φοιτήτριες καθώς και οι γυναίκες εργαζόμενες, ιδιαίτερα αυτές στις πιο επισφαλείς θέσεις εργασίας», συνεχίζει. «Όσο πιο χαμηλά είσαι στην ιεραρχία, τόσο υπάρχει μεγαλύτερος φόβος για να σπάσεις το φράγμα της σιωπής. Στην περίπτωση που οι σχέσεις εξάρτησης και εξουσίας είναι ιδιαίτερα ενισχυμένες, τα θύματα είναι ακόμα πιο εκτεθειμένα, είναι πιο δύσκολο να αντιδράσουν εξαιτίας του φόβου εκδίκησης από το θύτη, είναι πιο δύσκολο να ακουστούν και πιο εύκολο να επαναθυματοποιηθούν όταν σπάσουν τη σιωπή, ιδιαίτερα αν δεν υπάρχουν οι κατάλληλεςδομές που θα στηρίξουν ουσιαστικά».
Νέα μέτρα μπαίνουν σε ισχύ
Το ΑΠΘ, ωστόσο, έχει μπει νωρίτερα από τα υπόλοιπα πανεπιστήμια στην προσπάθεια ενίσχυσης της ισότητας των φύλων και την πρόληψη και καταπολέμηση της έμφυλης βίας. Μαζί με το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, ήταν τα πρώτα που σύστησαν Επιτροπή Ισότητας των Φύλων, πριν γίνουν υποχρεωτικές από το 2019 για τα περισσότερα ΑΕΙ.
«Η συγκρότηση Επιτροπών Ισότητας των Φύλων στα ΑΕΙ προβλέπεται από τον νόμο 4589, άρθρο 33 (ΦΕΚ – 29 Ιανουαρίου 2019), είναι εννεαμελής και αποτελείται από έξι (6) μέλη ΔΕΠ, ένα (1) μέλος ΕΕΠ. Στις αρμοδιότητες των Επιτροπών Ισότητας των Φύλων (Ε.Ι.Φ.), σύμφωνα με το νόμο υπ΄αρ. 4589 του 2019, είναι η παροχή υπηρεσιών διαμεσολάβησης σε περιπτώσεις καταγγελιών για διακριτική μεταχείριση ή παρενοχλητική συμπεριφορά και η παροχή συνδρομής προς θύματα διακρίσεων όταν καταγγέλλουν διακριτική μεταχείριση» μας εξηγεί η κα. Κογκίδου. «Αναφέρει μάλιστα ότι με τον εσωτερικό Κανονισμό του Α.Ε.Ι. ρυθμίζονται ειδικότερα τα θέματα υποστήριξης των θυμάτων διακριτικής μεταχείρισης από την Επιτροπή- το Πάντειο Πανεπιστήμιο έκανε πρόσφατα αναμόρφωση του εσωτερικού του κανονισμού και έτσι η Επιτροπή Ισότητας των Φύλων απέκτησε αυτή τη δικαιοδοσία».
Όπως μας επισημαίνει, αντίστοιχες υπηρεσίες υπάρχουν εδώ και δεκαετίες στα μεγάλα πανεπιστήμια διεθνώς, καθώς και συγκεκριμένες πολιτικές «για την πρόληψη και αντιμετώπιση της παρενόχλησης στην οποία θα ενταχθούν τα προγράμματα ευαισθητοποίησης, η θέσπιση διαδικασιών αναφοράς και των κυρώσεων, καθώς η υποστήριξη των θυμάτων». Στο ΑΠΘ γίνονται προσπάθειες από το 2012, με την Κοσμητεία της Παιδαγωγικής Σχολής στις επάλξεις και την ίδια ως Κοσμητόρισσα, να συσταθεί μία ειδική δομή που θα λειτουργεί ως ανεξάρτητη αρχή καθώς και θα συνταχτεί μία «Γραπτή Οδηγία/ Κώδικας Πρακτικής».
«Ο πρύτανης του ΑΠΘ ζήτησε την παρέμβαση της Δικαιοσύνης με γραπτή αναφορά προς την Εισαγγελία Θεσσαλονίκης και στη συνέχεια κατατέθηκαν όλα τα στοιχεία που έφτασαν στις πρυτανικές Αρχές για τις υποθέσεις που διερευνώνται, καθώς και ό,τι υπήρξε διαχρονικά ως ιστορικό διερεύνησης από το Πανεπιστήμιο (σε βάθος 15ετίας)».
«Έλεγα τότε, ότι η σύσταση ειδικής δομής σε ένα χώρο εκπαίδευσης /εργασίας –όπως θα γίνει πλέον άμεσα στο ΑΠΘ- ‘’διαπαιδαγωγεί’’ το νεανικό φοιτητικό πληθυσμό, αλλά και το προσωπικό όλων των κατηγοριών, στην πρόληψη, στην αναγνώριση των περιστατικών που ενδέχεται να συνιστούν παρενόχληση, καθώς και στην αναφορά τους έτσι ώστε να αλλάξει αυτή η ‘’πρακτική της σιωπής’’. Επίσης, γενικότερα συμβάλει ώστε η παρενόχληση να μη κανονικοποιείται ως μέρος της ακαδημαϊκής κουλτούρας. Θα μπορούσε από τότε το ΑΠΘ να πρωτοπορήσει και να αποτελέσει παράδειγμα καλής πρακτικής και για άλλους φορείς. Έχω, λοιπόν, έναν παραπάνω λόγο να χαίρομαι γιατί αυτά δρομολογούνται πλέον στο ΑΠΘ, πιο γρήγορα από τα άλλα ΑΕΙ, μετά τις πρόσφατες καταγγελίες».
Οι προσπάθειες αυτές μέχρι σήμερα παρέμεναν άκαρπες, όμως η δημόσια καταγγελία της Σοφίας Μπεκατώρου βοήθησε την δημοσιοποιήση παρενοχλητικών συμπεριφορών, με το Πανεπιστήμιο να λαμβάνει επιτέλους άμεση δράση. «Ο πρύτανης του ΑΠΘ ζήτησε την παρέμβαση της Δικαιοσύνης με γραπτή αναφορά προς την Εισαγγελία Θεσσαλονίκης και στη συνέχεια κατατέθηκαν όλα τα στοιχεία που έφτασαν στις πρυτανικές Αρχές για τις υποθέσεις που διερευνώνται, καθώς και ό,τι υπήρξε διαχρονικά ως ιστορικό διερεύνησης από το Πανεπιστήμιο (σε βάθος 15ετίας)».
Αναγκαίος ο ορισμός παραβατικών συμπεριφορών και το πεδίο δράσης
Οι ενέργειες του Πανεπιστημίου δε σταματούν εκεί, όπως μας αναφέρει η κα. Κογκίδου, αφού η μηδενική ανοχή γίνεται πλέον ο κανόνας, με μια προσπάθεια εγκαθίδρυσης απόλυτης ασφάλειας για τις φοιτήτριες/φοιτητές και εργαζόμενες/εργαζόμενους που θέλουν να αναφέρουν περιστατικά καθώς και ορισμού του τι συνιστά πραγματικά παραβατική συμπεριφορά. Παρατηρείται άλλωστε συχνά πως τα όρια είναι θολά στη διάκριση των παρενοχλητικών συμπεριφορών, εμποδίζοντας τους εμπλεκόμενους να τα αναγνωρίσουν και να τα αντιμετωπίσουν. «Το ΑΠΘ μετά τις πρόσφατες καταγγελίες για σεξουαλική παρενόχληση αποφάσισε να δώσει άμεσα και έμπρακτα το μήνυμα της ΜΗΔΕΝΙΚΗΣ ΑΝΟΧΗΣ. Σε συνάντηση των Πρυτανικών Αρχών με την Επιτροπή Ισότητας των Φύλων στις 25/1/2021 αποφασίστηκε ότι το ΑΠΘ θα κινήσει όλες αυτές τις διαδικασίες που απαιτούνται σε θεσμικό επίπεδογια να υπάρξει ένα πλαίσιο κανόνων και για την ίδρυση μιας αρμόδιας δομής -ενταγμένης σε ένα Γραφείο Ισότητας των Φύλων- για την διαχείριση περιστατικών σεξουαλικής παρενόχλησης και άλλων μορφών έμφυλης βίας και διακρίσεων εξαιτίας του φύλου, του σεξουαλικού προσανατολισμού, της ταυτότητας ή /και έκφρασης φύλου, σε συνδυασμό και με άλλα χαρακτηριστικά».
Τι θα περιλαμβάνει όμως αυτή η δομή;«Στη δομή αυτή θα ενταχθούν τα προγράμματα ευαισθητοποίησης, η θέσπιση διαδικασιών αναφοράς και των κυρώσεων, καθώς η υποστήριξη των θυμάτων. Θα καλύπτει όλα τα μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας (φοιτήτριες/ές και προσωπικό όλων των κατηγοριών) και όλους τους χώρους δραστηριοτήτων. Δηλαδή, πέρα από την αρμόδια δομή, θα δημιουργηθεί ένα πλαίσιο κανόνων στο οποίο θα ορίζονται οι παραβιαστικές συμπεριφορές, θα υπάρχει ρητή απαγόρευσή και δέσμευση για την εξάλειψη τους, θα προσδιορισθούν οι κυρώσεις όχι μόνον σε εργασιακό αλλά και σε ακαδημαϊκό επίπεδο, ανάλογα με το είδος της συμπεριφοράς και την έκταση της παράβασης, θα υπάρχει αναλυτική περιγραφή της διαδικασίας υποβολής αναφορών/καταγγελιών και της διαδικασίας διαχείρισης, ρητή δέσμευση εχεμύθειας, δέσμευση για τη διασφάλιση της προστασίας των θυμάτων και των μαρτύρων, και τρόποι αποτροπής ψευδών αναφορών με σκοπό την εκδίκηση, κ.ά. Συμπληρωματικά, προτείνεται να λειτουργήσει και ένα Πειθαρχικό Συμβούλιο (ως μια ανεξάρτητη αρχή), το οποίο θα συνεδριάζει κατά περίπτωση. Τα παραπάνω θα πρέπει να ενσωματωθούν λεπτομερώς στον Εσωτερικό Κανονισμό του Ιδρύματος. Παράλληλα, συστήνεται Γραφείο Συνηγόρου των Φοιτητών/ριών».
Η ανοχή της κοινωνίας και το επιλεκτικό ενδιαφέρον
Τέλος, εξετάζοντας τις δυσκολίες στην αλλαγή των πρακτικών που διαιωνίζονται, και τώρα πλέον έρχονται ισχυρότερες από ποτέ στο προσκήνιο, επισημαίνει πως το ζήτημα αυτό δεν αφορά μόνο το εσωτερικό των ακαδημαϊκών χώρων, αλλά αναπαράγεται και κανονικοποιείται σε όλο τον κοινωνικό χώρο. «Οι δυσκολίες δημιουργίας μιας κουλτούρας ΜΗΔΕΝΙΚΗΣ ΑΝΟΧΗΣ στη σεξουαλική παρενόχληση στα ΑΕΙ δεν πηγάζουν μόνον από αυτά που συμβαίνουν στο πλαίσιο της ανώτατης εκπαίδευσης, αλλά επηρεάζονται και από τους κυρίαρχους/ηγεμονικούς Λόγους στη δημόσια σφαίρα της μαζικής κουλτούρας, της πολιτικής και της επίσημης πολιτείας. Υπάρχει ανοχή της κοινωνίας και όχι καταδίκη, ενδιαφέρεται για το ζήτημα ευκαιριακά όσο είναι στην επικαιρότητα και επιλεκτικά».
Αναφέρει ενδεικτικά μία από τις πιο προβληματικές πλευρές της δημοσιογραφικής κάλυψης παρενοχλητικών περιστατικών τα τελευταία χρόνια. «Η κουλτούρα του βιασμού αναπαράγεται με πολλούς τρόπους. Μιας που αναφέρομαι στα ΑΕΙ να θυμίσω το περιστατικά παρενόχλησης που συνέβη σε βιβλιοθήκη του ΑΠΘ και διακωμωδήθηκε σε τηλεοπτική εκπομπή. Χρειάζεται μακρύς και διαρκής αγώνας στο πανεπιστήμιο για να οικοδομήσουμε κουλτούρα μηδενικής ανοχής στη σεξουαλική παρενόχληση».