Εξερευνώντας εικαστικά τη γυναικεία ταυτότητα

Γράφει η Αγνή Κατσιούλα

Προσαρμογή Εύη Κυπαρίσση

Δύο σημαντικές Αμερικανίδες δημιουργοί του περασμένου αιώνα και το έργο τους που επικεντρώνεται στις γυναίκες, παρουσιάζονται διαδικτυακά από το ιστορικό μουσείο της μεγαλύτερης πόλης στην αμερικανική κοινοπολιτεία της Πενσιλβάνια. Η μεν Αφροαμερικανίδα Elizabeth Catlett διερεύνησε θέματα που σχετίζονται με τη φυλή και τον φεμινισμό με μια σημαντική σειρά από δημιουργίες γλυπτικής, ζωγραφικής και εκτυπώσεων. Η με γερμανική καταγωγή δε Αμερικανίδα Wanda Gág υπήρξε εξαιρετική καλλιτέχνις, συγγραφέας, μεταφράστρια και εικονογράφος, περισσότερο γνωστή παγκόσμια για τη συγγραφή και την απεικόνιση του παιδικού βιβλίου «Millions of Cats», του παλαιότερου εκτυπωμένου αμερικανικού βιβλίου εικόνων.

Κακοποίηση και βία! Την έγκλειστη ζωή μας τη συνταράζει πλέον το κίνημα #metoo. Άργησε να έρθει σε τούτον τον τόπο, αλλά τα θύματα πλέον βρίσκουν τη δύναμη θαρραλέα να κοιτούν κατάματα τους θύτες και βιαστές τους.

Ίσως έτσι η ψυχή να αρχίσει να θεραπεύεται. Άνδρες και γυναίκες, ενήλικες και ανήλικοι, κατακρεουργημένοι σωματικά και ψυχικά από «τέρατα» εξουσιαστές αποκτούν τη δύναμη να υψώσουν τη φωνή τους και να μιλήσουν.

Λέξεις-μαχαιριές στην καρδιά, περιγραφές και φράσεις που δεν τις χωρά ανθρώπινος νους, περιγράφουν τα ανεξίτηλα σημάδια, τις μυρωδιές, την οσμή του φόβου, τις κρίσεις πανικού, όλα αυτά που ακολουθούν μετά τις αποτρόπαιες πράξεις κάθε είδους υπάνθρωπου θύτη.

Λόγια με δύναμη που δεν τόλμησαν να βγουν τότε, λόγια που βγαίνουν από το στόμα και την ψυχή των θυμάτων τολμηρά τώρα για να μπορέσει να ανακουφιστεί ο πόνος, να φύγει η «παράξενη ενοχή» για να ακολουθήσει η κάθαρση.

Αυτές τις μέρες λοιπόν με όλα αυτά που βιώνουμε, αυτή την εποχή, που βγαίνουν στο φως οι μύχιες σκέψεις από τις πτυχές της ψυχής μας, για καταστάσεις που αρχίζουμε να γνωρίζουμε, για πράγματα που μας έχουν στιγματίσει, στο μυαλό μου αιωρείται συνεχώς το ποίημα «Σώπα μη μιλάς» του Τούρκου συγγραφέα και πολιτικού ακτιβιστή, Αζίζ Νεσίν (1915-1995).

Η φωνή της Μαριέτας Ριάλδη που απαγγέλλει τον θησαυρό από λέξεις που τόσο σοφά ταίριαξαν η μια δίπλα στην άλλη, συγκινητικά φέρνουν τη γυναικεία υπόσταση να βγαίνει από τον τρόμο και την καταπίεση αιώνων.

Καταφέρνει με ορμή, η μάνα, η κόρη, η σύζυγος, η ερωμένη, κάθε θηλυκό που βρίσκεται ή πέρασε από αυτόν τον κόσμο, να βρει τη δύναμη που θα τη φέρει στο προσκήνιο, να αποκτήσει τη μοναδική φωνή της που θα ξεχυθεί ατρόμητα από την ψυχή και το «σώπα» θα γίνει ένα βροντερό «μίλα!».

Σκέφτομαι πως είναι πραγματικά εντυπωσιακό ότι ακόμα και σήμερα μας χρειάζεται να υπάρχει και να γιορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας κάθε 8 Μάρτη. Να πρέπει ακόμη και σήμερα να μιλάμε, να αγωνιζόμαστε και να διεκδικούμε τα αυτονόητα. Ισότητα, ίσα δικαιώματα σε εργασία, κοινωνία και οικογένεια.

Οι γυναίκες στις μέρες μας βρισκόμαστε στην πρώτη γραμμή του καθημερινού αγώνα, παίρνουμε μέρος με ίδιες υποχρεώσεις σε όλες τις μάχες στα πολλαπλά επίπεδα της ζωής, αγωνιζόμαστε μέσα σε δύσκολες συνθήκες για να εξασφαλίσουμε έναν καλύτερο κόσμο, όμως ακόμα την κοινωνία μας ταλανίζουν ο σεξισμός και η έμφυλη βία.

Ας έρθουμε όμως και στον χώρο της τέχνης. Η Ιστορία μάς έχει διδάξει πως για αιώνες οι γυναίκες καλλιτέχνες αγωνίζονταν για την αναγνώριση του έργου τους πολύ περισσότερο από τους άνδρες συναδέλφους τους. Αυτό συμβαίνει σε όλες τις εποχές και σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου μας.

Η μελέτη της παγκόσμιας ιστορικής πραγματικότητας έρχεται να μας αποκαλύψει πως τα κορίτσια δεν είχαν τα ίδια δικαιώματα ακόμα και στη βασική εκπαίδευση, πόσο μάλλον στη διδαχή και την προσβασιμότητα στην τέχνη και στους χώρους όπου παράγεται και εκτίθεται. Οι έμφυλες διακρίσεις σε βάρος των γυναικών υφίσταντο σε όλες τις κοινωνίες και κοινωνικές τάξεις με αποτέλεσμα να μη δίνονται οι ίδιες ευκαιρίες σε όλους τους ανθρώπους.

Στη χώρα μας, το 1894 το Πολυτεχνείο καλείται να αντιμετωπίσει άμεσα το ζήτημα της φοίτησης των γυναικών ως το «Ανώτερο Σχολείο» όπου υπήρχε τμήμα «Ωραίων Τεχνών» που δίδασκε ζωγραφική, αγαλματοποιία, χαρακτική και φωτογραφία. Τότε συστάθηκε «Τμήμα Γραφικής και Πλαστικής διά νεανίδας» και επτά χρόνια αργότερα, το 1901, θα επιτραπεί επιτέλους η μεικτή φοίτηση στην εκκολαπτόμενη Σχολή Καλών Τεχνών, η οποία μάλιστα το 1910 αυτονομείται από το τμήμα «Βιομηχανικών Τεχνών».

Για να μπορέσουμε να καταλάβουμε τη δυσμενή θέση των γυναικών στην Ελλάδα ας αναλογιστούμε πως μόλις το 1953 ψήφισαν για πρώτη φορά σε εθνικές εκλογές -σε επαναληπτική εκλογή- και συμμετείχαν κανονικά μόλις το 1956.

Στο Σύνταγμα του 1975 καθιερώθηκε η αρχή της ισότητας των δύο φύλων, όμως ας μην ξεχνάμε πως στην πραγματική ζωή τα πράγματα, οι νοοτροπίες και αγκυλώσεις εξακολουθούν να υφίστανται καθώς π.χ. στην εκπαίδευση μέχρι και τη δεκαετία του 1980 -δηλαδή προς το τέλος του 20ού αιώνα- υπήρχαν ακόμη αυστηρά σχολεία θηλέων και αρρένων.

Στον κόσμο ολόκληρο και στις δυτικές κοινωνίες δόθηκαν σκληροί αγώνες για να μπορέσουν οι γυναίκες να σταθούν με ίσα δικαιώματα και αξιώσεις μπροστά στους νόμους των κρατών και της ανδροκρατούμενης εξουσίας. Νεκρές και φυλακισμένες αγωνίστριες μετρούν τα φεμινιστικά κινήματα στις αρχές του 20ού αιώνα τόσο στη Βρετανία όσο και στις ΗΠΑ.

Οι Σουφραζέτες διεκδίκησαν το δικαίωμα ψήφου το οποίο κέρδισαν ύστερα από αγωνιστικές διεκδικήσεις και σκληρές μάχες το 1918 στη Γηραιά Αλβιώνα και με την περίφημη 19η τροπολογία του Αμερικανικού Συντάγματος το 1920 στην απέναντι πλευρά του Ατλαντικού.

Στον κόσμο της τέχνης λοιπόν τα θέματα είναι ακόμα χειρότερα μέχρι τις μέρες μας. Για αιώνες οι γυναίκες δημιουργοί έχουν αγνοηθεί, παραμεληθεί, πατροναριστεί, παραγκωνιστεί κι τελικά αποθαρρυνθεί από την τέχνη και τον κόσμο της δυστυχώς.

Αυτή την εποχή με το πολύμηνο lockdown λόγω της πανδημίας του COVID-19 το Ιστορικό Μουσείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας, στη μεγαλύτερη πόλη της κοινοπολιτείας της Πενσιλβάνια στις ΗΠΑ, διοργανώνει online εκθέσεις για να τιμήσει πρωτοπόρες γυναίκες εικαστικούς που κυριάρχησαν με το έργο τους τον περασμένο αιώνα δίνοντας μια συναρπαστική νέα πνοή στην αμερικανική τέχνη και ζωή.

Πρώτη η Αφροαμερικανίδα Elizabeth Catlett (1915-2012) διερεύνησε θέματα που σχετίζονται με τη φυλή και τον φεμινισμό με μια σημαντική σειρά από δημιουργίες γλυπτικής, ζωγραφικής και εκτυπώσεων.

Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Ουάσινγκτον, από γονείς που εργάζονταν στην εκπαίδευση και ήταν εγγόνι Αφρικανών σκλάβων που απελευθερώθηκαν.

Ως νεαρή γυναίκα, σπούδασε τέχνη στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης της δεκαετίας του 1930. Η τέχνη με κοινωνικά μηνύματα έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής εκείνη την εποχή, με την κυβέρνηση των ΗΠΑ να υποστηρίζει τη δημόσια τέχνη μέσω του Works Progress Administration και άλλων προγραμμάτων. Ήταν βέβαια πολύ δύσκολο για μια μαύρη γυναίκα εκείνα τα χρόνια να ακολουθήσει καριέρα αποκλειστικά ως εργαζόμενη καλλιτέχνις.

Η Catlett αφιέρωσε μεγάλο μέρος της καριέρας της στη διδασκαλία. Ωστόσο, μια υποτροφία που της απονεμήθηκε το 1946 τής επέτρεψε να ταξιδέψει στην Πόλη του Μεξικού, όπου εργάστηκε στην Taller de Gráfica Popular για είκοσι χρόνια και έγινε επικεφαλής του τμήματος γλυπτικής για το Escuela Nacional de Artes Plásticas.

Τη δεκαετία του 1950, τα κύρια μέσα καλλιτεχνικής έκφρασής της μετατοπίστηκαν από τη ζωγραφική και το σχέδιο στο γλυπτό, αν και δεν τα εγκατέλειψε ποτέ. Στη δεκαετία του 1970 και του 1980, το φεμινιστικό κίνημα στην τέχνη και την κοινωνία την έφερε ακόμη πιο κοντά στα γυναικεία ζητήματα και τις διεκδικήσεις κάνοντας το έργο της σεβαστό από όλους.

«Επειδή είμαι γυναίκα και ξέρω πώς αισθάνεται μια γυναίκα στο σώμα και στο μυαλό, σμιλεύω, ζωγραφίζω και εκτυπώνω γυναίκες, γενικώς μαύρες γυναίκες», είπε σε μια συνέντευξή της το 2005.

Πέτυχε διεθνή αναγνώριση για τις «εξερευνήσεις της» σε φυλετικά θέματα, αλλά και της δικής της αφροαμερικανικής γυναικείας ταυτότητας. Τα έργα της είναι ένα μείγμα αφηρημένων και εικονιστικών προβολών στη μοντερνιστική παράδοση, με επιρροή από τις αφρικανικές και μεξικανικές παραδοσιακές τέχνες. Σύμφωνα με την ίδια την καλλιτέχνιδα, ο κύριος σκοπός της δουλειάς της είναι να μεταφέρει κοινωνικά μηνύματα και όχι την καθαρή αισθητική. Το έργο της μελετάται σε μεγάλο βαθμό από φοιτητές τέχνης που θέλουν να εξερευνήσουν θέματα φυλής, φύλου και ταξικών διαφορών.

Η δεύτερη σπουδαία εικαστικός, η λευκή Αμερικανίδα Wanda Gág (1893-1946) με γερμανική καταγωγή, ήταν μια από τις σπουδαίες πρωτοπόρους τυπογράφους και εικονογράφους του πρώτου μισού του εικοστού αιώνα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σήμερα είναι ίσως πιο γνωστή για το βραβευμένο βιβλίο της «Millions of Cats», το παλαιότερο αμερικανικό παιδικό βιβλίο που υπάρχει σε έντυπη μορφή.

Η Gág αφιέρωσε επίσης μεγάλο μέρος της πρακτικής της στο σχέδιο, μια δέσμευση που καταγράφηκε στο προσωπικό μότο που κατέγραψε στο ημερολόγιό της, «σχεδιάζω για να ζω, ζω για να σχεδιάζω» (Draw to live, live to draw). Η συλλογή του μουσείου συγκεντρώνει όλα αυτά τα υπέροχα σκίτσα, υδατογραφίες και σχέδια από μελάνι για τις σελίδες του βιβλίου της που μαρτυρούν ότι η Gág έκανε ακριβώς αυτό που γραπτά εκμυστηρεύθηκε.

Συγγραφέας, μεταφράστρια και εικονογράφος, με το δυναμικό της στιλ εμπνεύστηκε από κοινά αντικείμενα και θέματα μεγαλουργώντας όχι μόνο σε παιδικά βιβλία αλλά και στην τέχνη γενικότερα, πάντα με οικολογική συνείδηση.

Τη δεκαετία του 1920 και του 1930, στα χρόνια της οικονομικής κρίσης μετακόμισε από την πόλη της Νέας Υόρκης στο αγροτικό Νιου Τζέρσεϊ. Άρχισε να εμπνέεται και να κάνει σχέδια για το νέο της περιβάλλον με… γυαλόχαρτο. Της άρεσαν η λάμψη και η υφή του και διαπίστωσε ότι ταιριάζει στα θέματά της και στον τρόπο που εργαζόταν.

Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων, έφερε το ιδιαίτερο γραφικό της στιλ στον φυσικό κόσμο και αποτύπωσε τις γοητευτικές γωνιές της αγαπημένης της αγροικίας στα έργα της. Σε μια επιστολή αυτής της περιόδου, η Gág περιέγραψε την επιρροή που είχε το τοπίο της εξοχής στην ψυχή της: «Χθες, ζωγράφισα λόφους και δέντρα σε τέτοιο βαθμό όπως τα ονειρεύομαι τα περισσότερα βράδια μου».

Τα θέματά της είναι πολύ όμορφα και παραστατικά – λαχανικά του κήπου, λάμπες που φωτοβολούν, παπούτσια δίπλα στην πόρτα. Αλλά η ζωντάνια του στιλ της τα κάνει να δονούνται με μια ένταση που σχεδόν ψηλαφείται, δίνοντας ζωή με τη ζωγραφική στα αντικείμενα που απεικονίζονται.

Τα συνηθισμένα πράγματα πραγματικά ζωντανεύουν σε αυτές τις καθημερινές μελέτες: οι ηλίανθοι μοιάζουν με φιγούρες που ανοίγουν τις αγκαλιές τους, οι κολοκύθες εμφανίζονται σαν κύκνοι και κομμάτια του αγροτικού εξοπλισμού εμφανίζονται πάνω από το τοπίο σαν πανύψηλοι δεινόσαυροι. Σε καθένα από τα έργα της, το σχέδιο δημιουργεί μια αμφίδρομη ανταλλαγή μεταξύ του καλλιτέχνη και του κόσμου στον οποίο κατοικεί.

Η ζωή και το έργο τους είναι πραγματικά ριζοσπαστικά. Διαπιστώνουμε πως στον ανδροκρατούμενο κόσμο των εικαστικών τεχνών οι γυναίκες ξεπερνούν με το ταλέντο και το πείσμα τους όλα τα εμπόδια, τους περιορισμούς και τις διακρίσεις που τους επιβάλλονται ακόμα και σήμερα λόγω του φύλου τους.

Η συμβολή τους στον κόσμο της τέχνης είναι τεράστια γιατί πέραν της ποιότητας, προβάλλουν τα πρότυπα και τον ρόλο της γυναικείας υπόστασης στην κοινωνία μας. Οι γυναίκες εικαστικοί ωθούν τα γυναικεία ζητήματα στο φως, πάντα με αφετηρία τον διαχρονικό αγώνα για ισότητα.

Πηγή: efsyn.gr