Ο ισπανικός εμφύλιος και το γυναικείο κίνημα

Γράφει η Βέρα Σιατερλή

Με την ανακήρυξη της Δεύτερης Ισπανικής Δημοκρατίας (Segunda República Española) και συγκεκριμένα με την έγκριση του Συντάγματος το 1931, οι γυναίκες απέκτησαν την ιδιότητα του πολίτη με ένα σύνολο καθορισμένων δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Το πρώτο άρθρο του Συντάγματος περιλάμβανε την ισότητα των φύλων, απορρίπτοντας τουλάχιστον νομικά κάθε είδους διάκριση. Υπό αυτή την έννοια, άνδρες και γυναίκες είχαν την ευκαιρία να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα σε ηλικία 23 ετών και να έχουν πρόσβαση σε κάθε είδους δημόσια εργασία.

Ακόμη, το 1932 εγκρίθηκε και εκδόθηκε ο νόμος του διαζυγίου, ο οποίος εξέταζε τόσο το συναινετικό όσο και το διαζύγιο κατόπιν αιτήματος ενός από τους συζύγους. Με αυτά τα μέτρα, η Ισπανία τέθηκε στην πρωτοπορία των κοινοβουλευτικών δημοκρατιών της εποχής.

Η διαμάχη για τη μισθωτή εργασία για τις γυναίκες είχε εξαπλωθεί εκείνα τα χρόνια μεταξύ διαφορετικών απόψεων και διαφορετικών πολιτικών δυνάμεων. Η κυρίαρχη θέση ήταν αντίθετη στις αμειβόμενες δραστηριότητες των γυναικών εκτός σπιτιού, ειδικά αν αυτές ήταν παντρεμένες.

Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση που οργάνωσε η Segunda República Española τη δεκαετία του 1930 εγγυήθηκε τη δημιουργία δημοτικών σχολείων και παιδικών σταθμών που κατέβασαν το ποσοστό αναλφαβητισμού στο 39,4% για τις γυναίκες και στο 24,4% για τους άνδρες.

Ο αγώνας των γυναικών για την κατοχύρωση της ισότητας, του δικαιώματος στην εκπαίδευση και στην εργασία, αποτέλεσε τη βάση διεκδικήσεων που επέτρεψαν την ανάπτυξη του φεμινισμού και τη συμμετοχή των γυναικών στην πολιτική ζωή. Ο ισπανικός φεμινισμός στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα απέκτησε κοινωνικό και όχι πολιτικό χαρακτήρα. Απαιτούσαν κοινωνικά δικαιώματα και όχι συμμετοχή στην πολιτική ή ισότητα με τους άντρες.

Η κοινωνική θέση των γυναικών είχε επομένως βελτιωθεί κατά τη διάρκεια της Δεύτερης Δημοκρατίας, επειδή εξαλείφθηκε ένα πολύ σημαντικό μέρος της νομοθεσίας των διακρίσεων, η οποία συντηρούσε την υποταγή και την υποβάθμιση των γυναικών στην πολιτική, την εργασία και την οικογένεια.

Παρά τις μεταρρυθμίσεις που ανέλαβε η δημοκρατική κυβέρνηση, συνέχισαν να υφίστανται τα έμφυλα στερεότυπα που θεωρούσαν τις γυναίκες πρώτα και κύρια ως μητέρες και «φύλακες αγγέλους του σπιτιού». Αυτή η αντίληψη έβαζε φρένο στην καθιέρωση των ισότιμων δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων και εμπόδιζε την είσοδο των γυναικών στη δημόσια σφαίρα και την εδραίωση στην πολιτική, τον πολιτισμό και την εργασία ισότιμα με τους άνδρες.

Aυτονομία αποφάσεων

Ο ισπανικός εμφύλιος μεταμόρφωσε τις ζωές των ισπανών γυναικών. Τους έδωσε μεγαλύτερη αυτονομία κίνησης και αποφάσεων. Παρά τις σκληρές συνθήκες διαβίωσης, πολλές γυναίκες βίωσαν τον εμφύλιο πόλεμο ως μια συναρπαστική εμπειρία που τους επέτρεψε να βγουν από το σπίτι και να αναπτύξουν τις ικανότητές τους, μέσα στην πολύ καθυστερημένη ακόμα, ισπανική κοινωνία.

Η εικόνα της γυναίκας και η αντιπροσώπευσή της είχε αποκτήσει νέα διάσταση. Εμφανισιακά, μια από τις πρώτες γυναικείες κατακτήσεις ήταν η ελευθερία να επιλέγεις πώς θα ντυθείς. Το «Mono azul» ή εργατική φόρμα έγινε το σύμβολο της επανάστασης και ένα εργαλείο για τη γυναικεία χειραφέτηση, καθώς έκανε αισθητικά ίσους άνδρες και γυναίκες, ενωμένους από μια ενιαία επιθυμία: να νικήσουν τον φασισμό.

Οι γυναίκες συμμετείχαν ενεργά στον αντιφασιστικό αγώνα και έσπασαν τη συνήθη απομόνωσή τους από τη δημόσια και την πολιτική ζωή. Έφτιαξαν οδοφράγματα, περιέθαλψαν τραυματίες και οργάνωσαν την φροντίδα και υποστήριξη των παιδιών. Με εθελοντική εργασία προμήθευαν τους στρατιώτες με στολές, ρουχισμό και εξοπλισμό απαραίτητο για τον πόλεμο.

Άλλες πάλι έσπασαν εντελώς τον συμβατικό ρόλο του φύλου τους και συμμετείχαν ενεργά στον πόλεμο ως πολιτοφύλακες, παίρνοντας τα όπλα και πολεμώντας. Ωστόσο η αντιλήψεις που αφορούσαν το γυναίκειο φύλο απαιτούσαν την παρουσία τους αποκλειστικά στα μετόπισθεν. Μετά το 1937, η δημιουργία του τακτικού στρατού και η εξαφάνιση των πολιτοφυλακών δεν επέτρεψαν στις γυναίκες να συμμετάσχουν στην ένοπλη αντίσταση.

Εκπαίδευση και πολιτισμός

Η εκπαίδευση και ο πολιτισμός θεωρήθηκαν δύο σημαντικοί παράγοντες για την απελευθέρωση των γυναικών και έγιναν οι πρωταρχικοί στόχοι ενός συλλογικού γυναικείου προγράμματος. Όλες οι γυναικείες ομάδες ασχολήθηκαν με τον αναλφαβητισμό χιλιάδων Ισπανών και από κοινού αντιμετώπισαν την επείγουσα ζήτηση για προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων. Οι μορφωμένες γυναίκες έδωσαν μαθήματα και οργάνωσαν πολιτιστικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες καθώς και υπηρεσίες βιβλιοθήκης για ενήλικες.

Η εκπαίδευση και η πολιτιστική καλλιέργεια των γυναικών ήταν μεγάλα επιτεύγματα του γυναικείου κινήματος κατά τη διάρκεια του πολέμου και της ισπανικής επανάστασης. Όλες οι γυναικείες οργανώσεις διεκδικούσαν το δικαίωμα των γυναικών στην επαγγελματική κατάρτιση και σε εγγυημένη και αμειβόμενη εργασία, με ίσους όρους και με τον ίδιο μισθό με τους άνδρες.

Ως κοινωνική συλλογικότητα, οι Ισπανίδες έσπασαν το ιστορικό φράγμα της σιωπής και επέβαλαν τη φωνή τους. Εξέφρασαν δημόσια τις απόψεις τους για την πολιτική, τον πόλεμο, τον αντιφασισμό, τον φεμινισμό και τις ανάγκες των γυναικών. Δημοσίευσαν πολυάριθμα έντυπα και περιοδικά όπως: Companya, Emancipación, Muchachas, Mujeres, Mujeres Libres, Noies Muchachas, Pasionaria και Trabajadora.

Αυτές οι δημοσιεύσεις δείχνουν ότι οι γυναίκες είχαν την ικανότητα να οργανωθούν παίρνοντας πολιτιστικές και επικοινωνιακές πρωτοβουλίες. Σε πολλές περιπτώσεις κατάφεραν να αναπτύξουν ανεξάρτητα ένα πολιτικό πρόγραμμα για να αποκτήσουν δικαιώματα και πολιτική συμμετοχή.

Συμμετοχή στην πολιτική

Η κινητοποίηση των γυναικών διεύρυνε τα όρια της δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας και επαναπροσδιόρισε τα σύνορα της οικογενειακής ζωής. Οι Ρεπουμπλικάνες (Δημοκρατικές) άνοιξαν νέες προοπτικές στις κοινωνικές, εργασιακές και προσωπικές τους επιλογές.

Η κινητοποίηση των γυναικών διοχετεύτηκε σε περισσότερες γυναικείες οργανώσεις που αντανακλούσαν το πολιτικό πανόραμα της δημοκρατικής Ισπανίας.

Όμως η αντιπαράθεση και η αμοιβαία διχόνοια συχνά σημάδεψαν τις σχέσεις μεταξύ των κομμουνιστριών του AMA (Agrupación de mujeres antifascistas), του UDC (Unión de dons de Catalunya) από τη μια πλευρά και των αναρχικών του Mujeres Libres και των αντιφρονούντων μαρξιστριών του POUM (Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής Ενοποίησης) από την άλλη.

Παρά τις διαφορές, η δημιουργία οργανώσεων που σχηματίστηκαν από γυναίκες, αναρχικές και αντιφασίστριες, που έθεταν συγκεκριμένα ζητήματα φύλου ήταν ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της επαναστατικής περιόδου, σηματοδοτώντας τη ρήξη με το παρελθόν.

Τα συμφέροντα των δημοκρατικών γυναικών ήταν επομένως ετερογενή. Οι κομουνιστικές οργανώσεις σχημάτισαν ένα ενιαίο μέτωπο με άμεσο στόχο την καταπολέμηση του φασισμού.

Η αναρχική οργάνωση Mujeres Libres και οι αντιφρονούσες κομουνίστριες (σε αντίθεση με τις «ορθόδοξες» που υπάκουαν στο ανδροκρατούμενο ΚΚΙ) αναγνώριζαν την ιδιαιτερότητα της γυναικείας καταπίεσης και την ανάγκη για έναν αυτόνομο αγώνα για την υπερνίκησή της.

Οι γυναικείες οργανώσεις χάραξαν την πορεία προς τη χειραφέτηση των γυναικών, μέσω της εκπαίδευσης, της πολιτικής συμμετοχής, του δικαιώματος στην εργασία και της αναγνώρισης της κοινωνικής τους αξίας. Μια από τις προτεραιότητες των γυναικείων οργανώσεων ήταν να λύσουν το δίλημμα της πορνείας και των προσωπικών σχέσεων, και κατά συνέπεια επεξεργάστηκαν μια σεξουαλική μεταρρύθμιση που περιλάμβανε την άμβλωση, το διαζύγιο και τη δωρεάν ιατρική περίθαλψη.

Η συμμετοχή των γυναικών στην πολιτική αυξήθηκε κατά τη διάρκεια του πολέμου και για πρώτη φορά, οι γυναίκες άρχισαν να ενδιαφέρονται συλλογικά για τον ζωηρό πολιτικό διάλογο εκείνης της εποχής.

Ο αντιφασισμός των γυναικών

Ο αντιφασισμός των γυναικών αποτελούσε μια αποφασιστική πολιτική μαθητεία στις δημοκρατικές αξίες που για ορισμένες ήταν το πρώτο βήμα για την αναγνώριση ότι η ισπανική κοινωνία χρειαζόταν επαναστατική αλλαγή. Η ενεργητική συμμετοχή των γυναικών στον αντιφασιστικό αγώνα όξυνε τον πολιτική συμμετοχή τούς και, ως εκ τούτου, με τη δημοκρατία, την ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Εξαιρετικές προσωπικότητες όπως η Federica Montseny (υπουργός Υγείας και Κοινωνικής Βοήθειας της Δημοκρατικής Κυβέρνησης), Dolores Ibarrúri (κοινοβουλευτική βουλεύτρια), Margarita Nelken, Clara Campoamor κ.ά. κέρδισαν την αναγνώριση των γυναικών στην πολιτική και στον αντιφασιστικό αγώνα, αποκτώντας διεθνή φήμη.

Η γυναικεία κινητοποίηση δεν περιλάμβανε μόνο μια μειονοτική ελίτ πολιτικοποιημένων γυναικών, αλλά και χιλιάδες Ισπανίδες περιθωριοποιημένες μέχρι τώρα από την πατριαρχική κοινωνική και πολιτιστική δυναμική της κοινωνίας, οι οποίες συμμετείχαν στη συλλογική καταπολέμηση του φασισμού.

Η ιστορική εμπειρία των αντιφασιστριών και δημοκρατικών γυναικών της Ισπανίας ανέδειξε την γυναικεία χειραφέτηση, είναι ένα από τα κρίσιμα ζητήματα, στον αγώνα για τη χειραφέτηση των γυναικών που εξακολουθεί να είναι επίκαιρος. Στην Ισπανική Επανάσταση αντιμετωπίστηκε ένας κεντρικός κόμβος της σύγχρονης εποχής, δηλαδή ότι η χειραφέτηση ή/και η απελευθέρωση των γυναικών είναι ένα μέσο για την επίτευξη της γενικής χειραφέτησης του ανθρώπου. Αυτή είναι μία από τις αρχές που χαρακτήρισαν το πιο προηγμένο φεμινιστικό κίνημα που προκύπτει από τον ρόλο της γυναίκας στον εμφύλιο πόλεμο.

Πηγή: https://www.epohi.gr/article/42925/o-ispanikos-emfylios-kai-to-gynaikeio-kinhma?fbclid