Σοφία Κουκούλη-Σπηλιωτοπούλου (1934-2022)

Γράφει η Παναγιώτα (Ντέτα) Πετρόγλου

Αλιεύει η Σίσσυ Βωβού

Η Σοφία Κουκούλη-Σπηλιωτοπούλου έφυγε από τη ζωή στις 4 Οκτωβρίου 2022. Υπηρέτησε πιστά τη δικηγορία (ως μέλος του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών επί 62 χρόνια) και τη νομική επιστήμη (με τρεις μονογραφίες και πάνω από 60 άρθρα, στην ελληνική, την αγγλική και τη γαλλική γλώσσα), συνδυάζοντάς τες με έναν μοναδικό τρόπο με τον φεμινιστικό ακτιβισμό και τους αγώνες για τα δικαιώματα των γυναικών, των παιδιών, τα δικαιώματα του ανθρώπου και τα κοινωνικά δικαιώματα. Ιδίως όμως η Σοφία νοιαζόταν για τους άλλους, προσέφερε γενναιόδωρα τις γνώσεις και τις συμβουλές της, ενέπνεε και ενθάρρυνε τους/τις νεότερους/ες να ασχοληθούν με τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ισότητα των φύλων και με τον ακτιβισμό, και επιπλέον τους προέβαλλε.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ως αντιπρόεδρος της Ένωσης Γυναικών Νότιας Ευρώπης (AFEM), η Σοφία αγωνίστηκε για τη συμπερίληψη στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης του άρθρου 23 για την ουσιαστική ισότητα των φύλων (πέραν της γενικής απαγόρευσης των διακρίσεων στο άρθρο 21). Στη συνέχεια, ως αντιπρόεδρος τόσο της AFEM όσο και της European Women Lawyers Association (EWLA), αγωνίστηκε για να συμπεριληφθεί στη Συνθήκη της Λισαβόνας μεταξύ των ιδρυτικών αξιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης η ισότητα των φύλων και να διατηρηθεί ως εγκάρσιος θεμελιώδης στόχος της και ως εγκάρσια υποχρέωσή της σε όλες τις πολιτικές και δράσεις της. Η ΑfΕΜ την θρήνησε ως «mère fondatrice européenne» (ιδρυτική μητέρα της Ευρώπης).

Σε εθνικό επίπεδο, η Σοφία, στο πλευρό της Καθηγήτριας Αλίκης Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, αγωνίστηκε με τις γυναικείες οργανώσεις για την κατοχύρωση της ισότητας των φύλων στο Ελληνικό Σύνταγμα του 1975, και ξανά, ένα τέταρτο του αιώνα μετά, κατά τη συνταγματική αναθεώρηση του 2001, για την κατάργηση της αναχρονιστικής διάταξης του άρθρου 116 παρ. 2 του Συντάγματος, που επέτρεπε αποκλίσεις από τον κανόνα της ισότητας των φύλων.

Η Σοφία πάντα έλεγε ότι αυτοί είναι οι τέσσερις μεγάλοι σταθμοί, όχι μόνο στη δική της ιστορία, αλλά και στην ιστορία του γυναικείου κινήματος, και ότι η επιτυχία οφείλεται στις ευρείες συνεργασίες των γυναικείων Μ.Κ.Ο.

Επιπλέον, η Σοφία συνέβαλε αποφασιστικά στη σύνταξη της Οδηγίας 2002/73 για την ίση μεταχείριση ανδρών και γυναικών στην εργασία, εκδίδοντας και σχετική μονογραφία. Συνέταξε το νομοσχέδιο για την για πρώτη φορά μεταφορά στην κυπριακή νομοθεσία των ενωσιακών Οδηγιών για την ίση μεταχείριση ανδρών και γυναικών και για το βάρος απόδειξης.

Σε θεσμικό επίπεδο, η Σοφία συμμετείχε ως ανεξάρτητος εμπειρογνώμονας για την Ελλάδα στο Δίκτυο Νομικών Εμπειρογνωμόνων για την Ισότητα των Φύλων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ήδη από την ίδρυσή του, το 1983, μέχρι το 2018, δηλαδή επί 35 χρόνια, μια ολόκληρη ζωή. Μέσα από τη δουλειά της στο Δίκτυο, η Σοφία συνέβαλε, εμφανώς και αφανώς, στο να διορθωθούν πολλά από τα κακώς κείμενα στην εθνική νομοθεσία και πρακτική.

Ακόμη, η Σοφία υπήρξε μέλος της ad hoc ομάδας εργασίας COREPER, που εκπόνησε τον Κανονισμό για την ίδρυση του Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (FRA), ως ανεξάρτητος εμπειρογνώμονας (2005-2007), και διετέλεσε μέλος του πρώτου Διοικητικού Συμβουλίου της FRA (2007-2012). Υπήρξε μέλος της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (2003-2015), ορισθείσα από τον Σύνδεσμο για τα Δικαιώματα της Γυναίκας. Ως Προεδρεύουσα του Τμήματος διεθνούς επικοινωνίας και συνεργασίας της Ε.Ε.Δ.Α. (2009-2015) συνέβαλε αποτελεσματικά στη διεθνή αναγνώριση της θεσμικής ανεξαρτησίας της. Επιμελήθηκε επίσης προσωπικά πολλές από τις θέσεις της Επιτροπής σχετικά με την ισότητα των φύλων, την απαγόρευση των διακρίσεων και τα κοινωνικά δικαιώματα.

Ως δικηγόρος, η Σοφία υπερασπίστηκε στο Δ.Ε.Ε. την υπόθεση Εβρενόπουλος (C-147/95), που θεωρείται απόφαση-σταθμός επειδή διευκρίνισε τις προϋποθέσεις για την αναγνώριση ενός συστήματος κοινωνικής ασφάλισης ως επαγγελματικού. Σε εθνικό επίπεδο, η Σοφία δημιούργησε την πρώτη νομολογία για την ισότητα των φύλων όσον αφορά τα οικογενειακά επιδόματα του ιδιωτικού τομέα, τις απολύσεις των γυναικών λόγω συμπλήρωσης χαμηλότερου ορίου ηλικίας συνταξιοδότησης, αλλά και το έννομο συμφέρον των Μ.Κ.Ο. να προσφεύγουν δικαστικώς στο όνομα των μελών τους. Πέραν των αποφάσεων που υπερασπίστηκε η ίδια ως δικηγόρος, η Σοφία συνέβαλε αποτελεσματικά στη διαμόρφωση της νομολογίας και σε υποθέσεις που δεν χειριζόταν η ίδια, διαχέοντας γενναιόδωρα τις γνώσεις της προς δικηγόρους και δικαστές, αρθρογραφώντας, δίνοντας διαλέξεις και διοργανώνοντας ευρωπαϊκά και εθνικά συνέδρια για την ισότητα των φύλων.

Την περίοδο της οικονομικής κρίσης η Σοφία πρωτοστάτησε στην καμπάνια των Μ.Κ.Ο. γυναικείων και ανθρωπίνων δικαιωμάτων και με σειρά άρθρων της και ομιλίες της σε συνέδρια κατήγγειλε τις καταστροφικές συνέπειες που είχαν για τα κοινωνικά δικαιώματα και την ισότητα των φύλων τα μέτρα λιτότητας που επιβλήθηκαν στην Ελλάδα μέσω των Μνημονίων.

Η Σοφία αγωνίστηκε για το συμφέρον και τα δικαιώματα του παιδιού. Συμμετέχοντας στις επιτροπές Γαζή και Μάνεση με την Καθ. Αλίκη Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, από την πλευρά των γυναικείων οργανώσεων, συνέβαλε αποφασιστικά στη μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου με τον παιδοκεντρικό νόμο 1329/1983. Το 2003 συνέγραψε το κεφάλαιο «Σχέσεις γονέων και τέκνων» στην ερμηνεία του Αστικού Κώδικα των Γεωργιάδη / Σταθόπουλου με πλήθος παραπομπών στη νομολογία του Ε.Δ.Δ.Α. Στο έργο αυτό, αλλά και σε όλη της τη ζωή, η Σοφία τόνιζε ότι στις σχέσεις γονέων και τέκνων υπερέχει το συμφέρον του παιδιού, που πρέπει κρίνεται σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση και έναντι του οποίου πρέπει να υποχωρούν τα συμφέροντα των γονέων.

Το 2020, όταν αμφισβητήθηκε η επάρκεια του ν. 1329/1983, η Σοφία βρέθηκε και πάλι στα «χαρακώματα», αγωνιζόμενη με τον Σύνδεσμο για τα Δικαιώματα της Γυναίκας, του οποίου ήταν μέχρι τον θάνατό της επίτιμο μέλος, και τις γυναικείες Μ.Κ.Ο. κατά του νομοσχεδίου για την υποχρεωτική συνεπιμέλεια, που παραβιάζει τις διεθνείς συμβάσεις και το ενωσιακό δίκαιο. Παρά τις κατεπείγουσες παρεμβάσεις διεθνών οργάνων (δύο Εισηγητριών του Ο.Η.Ε. και του GREVIO) και την πανευρωπαϊκή καμπάνια για την απόσυρση του νόμου, που υπέγραψαν 8 μεγάλα Ευρωπαϊκά και Διεθνή Δίκτυα Μ.Κ.Ο. και 104 Μ.Κ.Ο. από 30 χώρες, το νομοσχέδιο ψηφίστηκε (ν. 4800/2021). Όμως, ακόμη και τότε, η Σοφία δεν το έβαλε κάτω. Οργάνωσε και έλαβε μέρος σε διαδικτυακές ημερίδες, με συμμετοχή επιστημόνων με εμπειρία σε διαφορετικούς κλάδους, συντόνισε τις προσπάθειες των γυναικείων Μ.Κ.Ο., έγραψε παθιασμένα άρθρα στις εφημερίδες, ζητώντας την κατάργηση του νέου νόμου, και, εν τω μεταξύ, καλώντας τους δικαστές να τον ερμηνεύουν κατά τρόπο σύμφωνο με τις διεθνείς συνθήκες. Σε όλες τις παρεμβάσεις της, γραπτές και προφορικές, η Σοφία πάντα προειδοποιούσε ότι η υποχρεωτική συνεπιμέλεια για όλα τα παιδιά, που εισάγει ο ν. 4800/2021, θα κριθεί αντίθετη με τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης κατά την επικείμενη (Φεβρουάριος 2023) πρώτη αξιολόγηση της Ελλάδας από την GREVIO. Χαρακτηριστικό της αγωνιστικότητάς της είναι ότι την ίδια ημέρα που πέθανε ο αγαπημένος της σύζυγος Καθηγητής Επαμεινώνδας Σπηλιωτόπουλος (24.2.2022), η Σοφία, παρά το βαθύ πένθος της, που ουσιαστικά οδήγησε και στον δικό της θάνατο λίγους μήνες αργότερα, δεν δέχθηκε να αναβάλει την προγραμματισμένη ομιλία της σε διαδικτυακή ημερίδα της «Επιτροπής για το οικογενειακό δίκαιο και τη συναινετική συνεπιμέλεια» κατά του νέου νόμου. Με μια φλογερή ομιλία της, ανέδειξε τις καταστροφικές συνέπειες της υποχρεωτικής συνεπιμέλειας στις γυναίκες και τα παιδιά, ιδίως στο πλαίσιο της ενδοοικογενειακής βίας, και απέδειξε ότι ο όρος «γονεϊκή αποξένωση» που διατρέχει όλη τη φιλοσοφία του νόμου δεν είναι αποδεκτός με βάση τα διεθνή standards. Τέτοιος άνθρωπος ήταν η Σοφία!

Το 2014, με αφορμή την 30ή επέτειο του Δικτύου Νομικών Εμπειρογνωμόνων για την Ισότητα των Φύλων, η Σοφία, μαζί με την αγαπημένη της φίλη Maître Hélène Masse-Dessen, τότε μέλος της εκτελεστικής επιτροπής του Δικτύου, με άρθρο τους στο περιοδικό του Δικτύου επεσήμαναν ότι η ουσιαστική ισότητα των φύλων βαίνει πέραν της απλής απαγόρευσης των διακρίσεων λόγω φύλου, καθώς και ότι είναι αναγκαία η επαγρύπνηση στον τομέα αυτό, που, έχοντας ηγηθεί στον αγώνα για τα θεμελιώδη δικαιώματα στη θεωρία και την πράξη, κινδυνεύει τώρα να πνιγεί στη γενική μάχη κατά των διακρίσεων και την προστασία των μειονοτήτων. Το άρθρο καταλήγει με τις ακόλουθες διαπιστώσεις:
«Είναι σημαντικό να επισημαίνουμε ότι οι γυναίκες, τα κύρια θύματα των παραβιάσεων της ισότητας των φύλων, δεν είναι ούτε ομάδα ούτε μειοψηφία, αλλά είναι μία από τις δύο μορφές του ανθρώπινου είδους και για τον λόγο αυτό συνιστούν πάνω από το μισό της ανθρωπότητας. Η Συντακτική Συνέλευση που επεξεργάστηκε τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης πείστηκε από το επιχείρημα αυτό και συμπεριέλαβε το άρθρο 23 στον Χάρτη, επιπροσθέτως του άρθρου 21. Αυτό είναι κρίσιμο σε εποχές κοινωνικοοικονομικών κρίσεων, που καθιστούν τις γυναίκες ιδιαίτερα ευάλωτες στη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό, καθώς και σε επεισόδια πολλαπλών διακρίσεων στο πλαίσιο της απορρύθμισης της απασχόλησης και της κοινωνικής ασφάλισης, και της κατάρρευσης του κράτους πρόνοιας».

Οι επισημάνσεις αυτές σήμερα είναι ακόμη (και ίσως περισσότερο) επίκαιρες. Μαζί με την ανάγκη ευρείας συνεργασίας των γυναικείων οργανώσεων για τον κοινό σκοπό, αποτελούν, κατά τη γνώμη μου, την παρακαταθήκη της Σοφίας στις νεότερες γενιές.

Για εμένα, η Σοφία υπήρξε η δασκάλα μου στο δίκαιο της ισότητας των φύλων και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η μέντοράς μου στη ζωή, και, παρά τη διαφορά ηλικίας, μια αγαπητή φίλη. Συζητώντας με άλλες γυναίκες μετά τον θάνατό της, συνειδητοποίησα ότι, χωρίς να το ξέρει, η Σοφία έγινε το πρότυπο πολλών γυναικών στη Ελλάδα, την Ευρώπη και διεθνώς. Θα την θυμόμαστε με αγάπη και ευγνωμοσύνη. Όπως η Σοφία πάντα έλεγε, «Κουράγιο» και, ακολουθώντας το motto της δασκάλας της Έλλης Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου, «si tira avanti» (τραβάμε μπροστά)!

Παναγιώτα (Ντέτα) Πετρόγλου
Δικηγόρος,
Μέλος του Ευρωπαϊκού Δικτύου Νομικών Εμπειρογνωμόνων
για την Ισότητα των Φύλων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής

Αναδημοσίευση από το μηνιαίο νομικό περιοδικό «Επιθεώρησις Εργατικού Δικαίου», τεύχος 12/2022, σελ. 1410-1412 (με την άδεια του εκδότη).