Στο Αφγανιστάν τις βλέπεις να δουλεύουν σε μπακάλικα και ψιλικατζίδικα ή να παίζουν με τα αγόρια στην αυλή του σχολείου. Πρόκειται για κορίτσια που περνάνε την παιδική τους ηλικία σαν αγόρια. Οι γονείς τους τούς κόβουν τα μαλλιά, τους φοράνε παντελόνια και τους βρίσκουν ένα αντρικό όνομα. Οι δασκάλες και ο στενός περίγυρος ξέρουν το μυστικό τους, αλλά δείχνουν κατανόηση και το κρατάνε κρυφό από τους συμμαθητές και τη γειτονιά. Ξέρουν καλά ότι δεν είναι εύκολο για μια οικογένεια στο Αφγανιστάν να έχει μόνο κόρες.
Η εξάχρονη Μαχνούς έχει μόνο αδελφές κι έτσι έχει αναλάβει το ρόλο του γιου της οικογένειας. Μέσα στο καλοκαίρι πριν την πρώτη δημοτικού η εμφάνιση και το όνομά της άλλαξαν. Πήγε στο σχολείο ως αγόρι και δείχνει να απολαμβάνει τη νέα της ζωή με το ποδόσφαιρο και το ποδήλατο αντί για το παιχνίδι με κούκλες. Στην ερώτηση «το βρίσκετε φυσιολογικό;» η δασκάλα απαντάει «όχι ακριβώς, αλλά δε μας πειράζει» και κάνει ό,τι μπορεί για να στηρίξει την επιλογή της οικογένειας του καινούργιου της μαθητή. Η δεκάχρονη Νίμα από την Καμπούλ είναι γνωστή στη γειτονιά της ως Αμπντούλ. Ο λόγος είναι ότι η οικογένειά της έχει απόλυτη ανάγκη το 1.30 δολάριο τη μέρα που κερδίζει δουλεύοντας σε ένα παντοπωλείο. Ως κορίτσι δε θα μπορούσε να κάνει μια τέτοια δουλειά. Το εγχείρημα δεν πέτυχε για την οχτάχρονη Σουμπνούμ. Οι κινήσεις της και η ομιλία της είναι τόσο «κοριτσίστικες» που όλοι την κατάλαβαν. Και η ίδια δεν ήθελε με τίποτα να γίνει αγόρι. Της αρέσουν τα φορέματα, τα μακριά μαλλιά και τα κοσμήματα. Η μητέρα της αν και έχει ήδη ένα γιο θα αισθανόταν πιο ασφαλής αν είχε δύο, λόγω του σεβασμού που τρέφει η αφγανική κοινωνία για τις μητέρες αγοριών. Ως διαζευγμένη μητέρα έχει μεγάλη ανάγκη τον επιπλέον σεβασμό, καθώς η κατάστασή της την κάνει να θεωρείται ελαφρών ηθών και σεξουαλικά διαθέσιμη, άρα ιδιαίτερα ευάλωτη. Στο Αφγανιστάν τα διαζύγια είναι σχεδόν ανύπαρκτα, επειδή σύμφωνα με τον ισλαμικό νόμο ο πατέρας αναλαμβάνει πάντα την επιμέλεια των παιδιών. Η μητέρα της Σουμπνούμ αντάλλαξε τα παιδιά με ολόκληρη την οικογενειακή περιουσία όταν χώρισε τον άντρα της που την κακοποιούσε.
Κανείς δεν ξέρει πόσα κορίτσια ζουν μεταμφιεσμένα σε αγόρια στο Αφγανιστάν. Πάντως σχεδόν όλοι έχουν έναν γνωστό, έναν συνάδελφο ή έναν γείτονα που έχει καταφύγει σε αυτή την πρακτική. Γιατροί και νοσοκόμες έχουν βρεθεί συχνά μπροστά σε ασθενείς με διαφορετικό φύλο από αυτό που φαινόταν. Για τον περισσότερο κόσμο το φαινόμενο δεν είναι κατακριτέο, με την προϋπόθεση ότι το κορίτσι θα ξαναρχίσει να παρουσιάζεται δημόσια σαν κορίτσι όταν πλησιάσει την εφηβεία. Θα ήταν απαράδεκτο μια έφηβη να κάνει παρέα με αγόρια. Το πιο πιθανόν θα ήταν να μη δεχτεί κανείς να την παντρευτεί μετά από κάτι τέτοιο, αφού έστω και το άγγιγμα ανάμεσα σε άτομα διαφορετικού φύλου σημαίνει αμαύρωση της φήμης και της αγνότητας της κοπέλας. Για τα περισσότερα κορίτσια, μάλιστα, η εμπειρία να περάσουν την παιδική τους ηλικία σαν αγόρια, πριν να παντρευτούν και να κάνουν παιδιά οι ίδιες, ήταν μάλλον θετική. Εξάλλου το τι σημαίνει κορίτσι και αγόρι ίσως να μην είναι και τόσο σαφές για τα παιδιά του Αφγανιστάν. Τα περισσότερα δεν έχουν δει ποτέ κάποιο άτομο του άλλου φύλου χωρίς ρούχα και οι γονείς αρνούνται να απαντήσουν ερωτήσεις έστω και στοιχειώδους σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης. Τα μωρά τα βάζει ο θεός στην κοιλιά της μαμάς και η διαφορά ανάμεσα σε κορίτσια και αγόρια είναι ότι τα μεν φοράνε φούστες και τα δε παντελόνια. Και ότι τα αγόρια περνάνε καλύτερα.
Από την άλλη στην κοντινή μας Αλβανία, ορισμένες γυναίκες αποφασίζουν να περάσουν ολόκληρη τη ζωή τους μεταμφιεσμένες σε άντρες. Οι «ορκισμένες παρθένες» της βόρειας και ορεινής Αλβανίας θυσιάζουν το φύλο και τη σεξουαλικότητά τους με αντάλλαγμα κάποιες ελευθερίες που προσφέρει η αντρική ταυτότητα.
Σύμφωνα με τον βαλκανικό εθιμικό νόμο του 15ου αιώνα, γνωστού ως «κανόνα», οικογένειες χωρίς τουλάχιστον έναν άντρα θεωρούνταν κατώτερες. Αν σκοτώνονταν όλοι οι άντρες μιας οικογένειας μία γυναίκα θα έπρεπε να αναλάβει το ρόλου του άντρα και αρχηγού. Εκτός από αυτό ο ίδιος νόμος απαγορεύει στις γυναίκες να έχουν περιουσία, να φοράνε παντελόνια ή να οδηγούν οχήματα. Οι γυναίκες δεν είναι παρά ιδιοκτησία του συζύγου τους.
Για να αποφύγουν έναν τρόπο ζωής που μοιάζει με δουλεία, κάποιες γυναίκες αποφασίζουν να κόψουν τα μαλλιά τους, να αλλάξουν τις ενδυματολογικές τους συνήθειες, να πάρουν ένα αντρικό όνομα και να προσαρμόσουν τη συμπεριφορά, την ομιλία και τη γλώσσα του σώματός τους στα αντρικά πρότυπα. Η μεγαλύτερη θυσία είναι ότι για να ολοκληρωθεί η μετάβαση πρέπει να δώσουν όρκο ισόβιας παρθενίας και αγαμίας. Σαν αντάλλαγμα κερδίζουν πρόσβαση σε δραστηριότητες που είναι αποκλειστικότητα των αντρών.
Σήμερα υπάρχουν πολύ λίγες «ορκισμένες παρθένες» στην Αλβανία και οι περισσότερες από αυτές είναι ηλικιωμένες. Ο λόγος είναι ότι η θέση των γυναικών δεν είναι πια τόσο καταπιεστική όσο ήταν πριν πενήντα ή εκατό χρόνια. Αυτό δε σημαίνει όμως ότι σε απομονωμένες επαρχίες των αλβανικών Άλπεων οι γυναίκες ακόμα και σήμερα δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν από τις ελευθερίες των αντρών.
Το φαινόμενο γυναικών που αναγκάζονται ή επιλέγουν να παρουσιάζονται σαν άντρες στην κοινωνία είναι γνωστό στην ιστορία πολλών χωρών και πολιτισμών. Όλοι ξέρουμε την Ιωάννα της Λωραίνης που μεταμφιέστηκε σε άντρα για να μπορέσει να πολεμήσει με το μέρος της Γαλλίας τον 15ο αιώνα. Ή την Κινέζα Hua Mulan που πήρε τη θέση του γέρου πατέρα της στο στρατό ντυμένη άντρας και η ιστορία της έγινε ταινία κινουμένων σχεδίων από την Ντίσνεϊ. Στην ελληνική ιστορία γνωστή είναι από την αρχαιότητα η Καλλιπάτειρα που μπήκε μεταμφιεσμένη στο στάδιο όταν απαγορευόταν στις γυναίκες να παρακολουθήσουν αθλητικούς αγώνες και από τη σύγχρονη ιστορία η Ελένη Μπούκουρα-Αλταμούρα που έκρυψε το φύλο της για να σπουδάσει ζωγραφική όταν οι σπουδές ήταν προνόμιο των αντρών. Πόσες άλλες άσημες γυναίκες θεώρησαν ότι άξιζε να θυσιάσουν την ταυτότητα φύλου τους για να μπορέσουν να βοηθήσουν τις οικογένειές τους, να αποδράσουν ως πρόσφυγες από την κοινότητά τους ή να καταφέρουν να σπουδάσουν. Το μόνο σίγουρο είναι ότι μια κοινωνία που αναγκάζει τις γυναίκες να γίνουν άντρες για να αποκτήσουν πρόσβαση σε ελευθερίες είναι μια κοινωνία που πρέπει να αλλάξει. Και ότι η λαχτάρα για ελευθερία είναι ισχυρότερη από τους εξαναγκασμούς που επιβάλλει το φύλο.
Παρουσίαση-Μετάφραση-Επιμέλεια: Ματίνα Καραγιαννίδου-Σταμπουλή
Πηγές: για το Αφγανιστάν theatlantic.com , για την Αλβανία (περισσότερες φωτογραφίες) huffingtonpost.com και slate.com , Ταινίες για το Αφγανιστάν Baran , Osama