ΠΡΟΣΩΠΑ: Φλόρενς Ναϊτινγκέιλ, «η Κυρία με τη Λάμπα»

Άγαλμα της Florence Nightingale, Λονδίνο, Lower Regent Street,

Γράφει η Βέρα Σιατερλή

Η Φλόρενς Ναϊτινγκέιλ (Florence Nightingale) είναι η πρωτοπόρος της σύγχρονης νοσηλευτικής η οποία έβαλε στόχο να αλλάξει δραστικά τις κάκιστες υγειονομικές συνθήκες τον τρόπο λειτουργίας των νοσοκομείων και την θέση της νοσηλεύτριας στην εποχής της, με σημαντικό έργο κοινωνικής αναμόρφωσης, αλλά και αξιοσημείωτη παρουσία στον τομέα της στατιστικής. Θεμελίωσε το επάγγελμα των αδελφών νοσοκόμων. Προς τιμήν της γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 12 Μαΐου η Διεθνής Ημέρα Αδελφών Νοσοκόμων. Παρά το γεγονός ότι η εξουσία της εποχής της, όπως φαίνεται από την εξιστόρηση της ζωής της, να την αξιοποίησε κάνοντάς την κομμάτι του κατεστημένου, η συνεισφορά της στον τομέα της νοσηλευτικής και της υγείας είναι ανεκτίμητη. Κι εμείς την τιμούμε παρουσιάζοντας την πρωτοποριακή της προσωπικότητα και το έργο της, με αφορμή την ημερομηνία του θανάτου της, στις 13 Αυγούστου του 1910. Με λίγες ημέρες καθυστέρηση, λόγω διακοπών.

Η ακούραστη φροντίδα που επιδείκνυε για τον πάσχοντα συνάνθρωπο καθ’ όλη τη διάρκεια του 24ώρου θα της έφερνε την προσωνυμία «Κυρία με τη Λάμπα» (Lady with the Lamp), ενώ οι υπεράνθρωπες προσπάθειές της να περιθάλψει τους στρατιώτες στον Πόλεμο της Κριμαίας θα την έκαναν γνωστή στον κόσμο ως «Άγγελο της Κριμαίας». Το έργο της, πέρα από τη δραστική βελτίωση των συνθηκών περίθαλψης και την εισαγωγή μιας σειράς υπηρεσιών για τους νοσηλευόμενους, είχε και μετρήσιμα αποτελέσματα, ρίχνοντας δραστικά τον δείκτη θνησιμότητας στα νοσοκομεία που απασχολήθηκε.

Εγκαθίδρυσε μέσα από τα γραπτά της για την ιδανική λειτουργία του συστήματος περίθαλψης τις αρχές της σύγχρονης νοσηλευτικής, πυροδοτώντας ανακατατάξεις στα υγειονομικά πλαίσια σε παγκόσμια κλίμακα, την ίδια ώρα που η νοσηλευτική σχολή που ίδρυσε στο Λονδίνο θα γινόταν πρότυπο εκπαιδευτικής δομής.

Η Φλόρενς Ναϊτινγκέιλ γεννήθηκε στις 12 Μαΐου 1820 σε μια βίλα στην ιταλική επαρχία της Τοσκάνης, έξω από την Φλωρεντία, από την οποία πήρε και το όνομά της. Ήταν γόνος εύπορης αγγλικής οικογένειας που είχε εγκατασταθεί στην Ιταλία. Η εκπάγλου καλλονής μητέρα της, προσπάθησε να την αναθρέψει με τον γνώριμο τρόπο της καλής κοινωνίας της εποχής, αλλά το νεαρό κορίτσι αντιστεκόταν από μικρή να υποκύψει στις πιέσεις μιας «συμβιβασμένης» ζωής.

Σε ηλικία 5 ετών, γύρισε με τον πατέρα της στην Αγγλία για να πάρει τη δέουσα εκπαίδευση. Πέρα από τις σχολικές της υποχρεώσεις, έμαθε γερμανικά, γαλλικά και ιταλικά, λατινικά και ελληνικά, ενώ ανέπτυξε ήδη από πολύ νωρίς την τάση της προς τη φιλανθρωπία: εγκατέλειπε συχνά την οικογενειακή έπαυλη για να βρεθεί στο διπλανό χωριό και να φροντίσει τους αρρώστους και τους αναξιοπαθούντες.

Όταν έφτασε σε ηλικία 16 ετών, έγινε σαφές σε όλους ότι η νοσηλευτική ήταν η κλίση της. Οι γονείς δεν έμειναν βέβαια ενθουσιασμένοι με την καριέρα που διάλεξε η κόρη τους, φτάνοντας μάλιστα μέχρι το σημείο να της απαγορεύσουν κάθε εμπλοκή με τη φροντίδα των ασθενών. Ήταν άλλωστε τα βικτωριανά χρόνια και τα κορίτσια της καλής κοινωνίας έπρεπε να παντρεύονται νωρίς τον εκλεκτό της καρδιάς των γονέων τους και όχι να εργάζονται σε «ταπεινές» δουλειές που προορίζονταν για τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα.

Στα 17 της, αρνείται να παντρευτεί τον τζέντλεμαν που της προξένεψαν, επιδιώκοντας να πάρει τη ζωή στα χέρια της και να ακολουθήσει την πραγματική της κλίση: εγκατέλειψε την πατρική θαλπωρή και το 1844 γράφεται στη σχολή νοσηλευτικής του λουθηρανικού νοσοκομείου της πόλης Kaiserwerth της Γερμανίας, κοντά στον Ρήνο, αλλά εκπαιδεύεται εργαζόμενη και σε διάφορα νοσοκομεία της Αγγλίας και της Γαλλίας.

Το 1853 η Ναϊτινγκέιλ επιστρέφει στο Λονδίνο όπου διορίστηκε επιθεωρήτρια του ιδρύματος για τη Φροντίδα Ασθενών Κυριών, στο νοσοκομείο του Middlesex. Οι επιδόσεις και ο βαθμός προσήλωσης στον σκοπό της είναι τέτοιοι που θαμπώνουν τους υπευθύνους, οπότε προάγεται σε προϊσταμένη τον πρώτο κιόλας χρόνο εργασίας.

Ο τρόπος που χειρίστηκε την επιδημία χολέρας θα χαρακτηριστεί υποδειγματικός, καθώς αντιλαμβάνεται και επισημαίνει ότι οι κακές συνθήκες υγιεινής που επικρατούσαν στα νοσηλευτικά ιδρύματα συντελούσαν στην περαιτέρω εξάπλωση της νόσου. Βάζει λοιπόν σκοπό της ζωής της να βελτιώσει την υγειονομική περίθαλψη, καταφέρνοντας να μειώσει σημαντικά τον δείκτη θνησιμότητας στο νοσοκομείο που εργαζόταν.

Ο σκληρός μόχθος ωστόσο θα άφηνε το στίγμα του στην υγεία της, επειδή και η ίδια ταλαιπωρείται από την επιδημία. Όταν βρισκόταν σε στάδιο ανάρρωσης, της παρουσιάστηκε η μεγαλύτερη πρόκληση της νοσηλευτικής της καριέρας.

Ο Πόλεμος της Κριμαίας

Τον Οκτώβριο του 1853 ξεσπά ο Πόλεμος της Κριμαίας, με τους Βρετανούς να μάχονται κατά της Ρωσικής Αυτοκρατορίας για τον έλεγχο των οθωμανικών εδαφών. Χιλιάδες βρετανοί στρατιώτες στέλνονται στη Μαύρη Θάλασσα, ενώ μέσα σε έναν χρόνο 18.000 στρατιώτες διαμετακομίζονται σε στρατιωτικά νοσοκομεία.

Καμιά γυναίκα νοσοκόμα δεν υπηρετούσε στα νοσοκομεία της Κριμαίας, καθώς το κακό παρελθόν των γυναικών στο στράτευμα οδήγησε το επιτελείο του βρετανικού στρατού να μην προσλάβει άλλες. Οι επιτακτικές ανάγκες ωστόσο για περίθαλψη και οι άθλιες συνθήκες υγιεινής των στρατιωτικών νοσοκομείων απαιτούσαν δραστικές αλλαγές: στα τέλη του 1854, η Ναϊτινγκέιλ λαμβάνει επιστολή από τον υπουργό Πολέμου Sidney Herbert, με την οποία της ζητά να οργανώσει εσπευσμένα ένα σώμα νοσοκόμων για την περίθαλψη των στρατιωτών της Κριμαίας.

Η Φλόρενς ανταποκρίνεται στο κάλεσμα και οργανώνει άμεσα ένα επιτελείο από 38 εθελόντριες νοσοκόμες, εκπαιδευμένες από αυτήν, μαζί με τη θεία της Μέι Σμιθ (Mai Smith), οι οποίες στάλθηκαν, υπό την αιγίδα του Σίντνεϋ Χέρμπερτ  στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η νοσοκομειακή της μονάδα εγκαταστάθηκε μακριά από το θέατρο του πολέμου. Η Νάιτινγκεϊλ έφτασε στις αρχές Νοεμβρίου του 1854 στο στρατώνα Σελιμιγιέ στο Σκούταρι, στο νοσοκομείο της βρετανικής βάσης (σημερινό Üsküdar της Κωνσταντινούπολης) το οποίο στέγαζε 1.500 ασθενείς. Όπως αναφέρει στο βιβλίο του «Η νοσοκόμα της καρδιάς μας» ο Ζιλμπέρ Σινουέ:

«Ως την εποχή της Φλόρενς Νάιτινγκεϊλ οι νοσοκόμες κοιμούνταν σε ξύλινα κλουβιά τοποθετημένα στα πλατύσκαλα, έξω από τις πόρτες των θαλάμων. Μόνο οι γυναίκες αμφιβόλου ηθικής μπορούσαν να δεχτούν κάτι τέτοιο” .«Αν δεν ήσουν από φτωχική οικογένεια με ροπή στην κλοπή και κατά προτίμηση αλκοολική, δεν υπήρχε καμία πιθανότητα να ασκήσεις αυτό το επάγγελμα, το τόσο ευγενές ωστόσο» διηγείται μια από τις πρώην μαθητευόμενες της Νάιτινγκεϊλ.

Συνεπώς, το να βρει κανείς να στρατολογήσει νοσοκόμες για τον πόλεμο της Κριμαίας δεν ήταν απλή υπόθεση και έγινε ακόμη δυσκολότερη με τις προϋποθέσεις που έθετε η μις Νάιτινγκεϊλ: έπρεπε απαραιτήτως να μην είναι πολύ νέες ούτε πολύ ωραίες για να μη σκανδαλίζουν τους στρατιώτες. Ακόμη και τις πιο άσχημες, αναφέρεται, τις έντυσαν με ένα θλιβερό γκρίζο, ζακέτα επίσης γκρι και έναν λευκό σκούφο. Ακόμη και η πενιχρή ελπίδα τους να βρουν γαμπρό στο μέτωπο εξανεμίστηκε. «Κυρία, αν γνώριζα ότι θα ήμασταν τόσο γελοία ντυμένες, δεν θα είχα θέσει ποτέ υποψηφιότητα» δήλωσε μια από αυτές στη μις Νάιτινγκεϊλ. Τελικά κατάφεραν να στρατολογήσουν 38 άτομα. Μετά τον πόλεμο της Κριμαίας αναγνωρίστηκε επισήμως το επάγγελμα της νοσοκόμας. Δεν ήταν ντροπή πια να ακολουθούν τα κορίτσια των καλών οικογενειών αυτόν τον δρόμο».

Η ομάδα της Νάιτινγκεϊλ, βρήκε τους τραυματίες στρατιώτες να διαβιούν σε άθλιες συνθήκες. Το ποσοστό θνησιμότητας του νοσοκομείου είχε φτάσει το 42%, γιατί νοσηλεύονταν εκεί ασθενείς με βαριά περιστατικά από επιδημίες (τύφο, χολέρα, δυσεντερία κλπ.). Η Φλόρενς κατάλαβε ότι οι συνθήκες ήταν πολύ χειρότερες απ’ όσο είχε αρχικά υπολογίσει: νοσηλευτικό προσωπικό ανεπαρκές σε αριθμό, μολυσμένο νερό, ασθενείς με βρόμικα ρούχα, τρωκτικά και έντομα να κυκλοφορούν στους διαδρόμους, τραγική έλλειψη επιδέσμων και ιατρικού εξοπλισμού έκαναν το σκηνικό ζοφερότατο, οι συνθήκες υγιεινής ήταν ανύπαρκτες και οι μολύνσεις ήταν φαινόμενο συνηθισμένο, πολύ συχνά με μοιραία κατάληξη. Δεν υπήρχε καν εξοπλισμός για να παρασκευαστεί φαγητό για τους ασθενείς. Περισσότεροι στρατιώτες πέθαιναν από τις συνθήκες που επικρατούσαν στο νοσοκομείο παρά από τις εχθροπραξίες στη μάχη.

Η Ναϊτινγκέιλ στρώνεται αμέσως στη δουλειά. Αρχικά με επιστολή της στους Τάιμς του Λονδίνου η Νάιτινγκεϊλ έκανε έκκληση προς τη βρετανική κυβέρνηση ζητώντας της να δώσει λύση στο πρόβλημα των κακών συνθηκών των εγκαταστάσεων. Η κυβέρνηση ζήτησε από τον φημισμένο μηχανικό Ίζαμπαρτ Μπρουνέλ (Isambart Brunel) να σχεδιάσει ένα προκατασκευασμένο νοσοκομείο που να μπορεί να συναρμολογηθεί στην Αγγλία και να σταλεί ατμοπλοϊκά στην Κωνσταντινούπολη. Σαν αποτέλεσμα το νοσοκομείο του Ρένκιοϊ, μονάδα μη στρατιωτική, κατάφερε υπό τη διεύθυνση του δόκτορα Έντμουντ Αλεξάντερ να ρίξει το ποσοστό απωλειών σε λιγότερο από ένα δέκατο του αντίστοιχου ποσοστού του νοσοκομείου στο Σκούταρι.

Επίσης παρακαλεί τους λιγότερο άρρωστους νοσηλευόμενους να καθαρίσουν τον χώρο, αναγκάζει τους ιθύνοντες να φέρουν προμήθειες και οργανώνει το καθημερινό πρόγραμμα του νοσοκομείου. Η ίδια περιφέρεται ακούραστα όλη μέρα στους διαδρόμους, προστρέχοντας στην ανάγκη των αρρώστων και τραυματισμένων, ενώ το βράδυ κυκλοφορεί με μια λάμπα για να ελέγχει την κατάσταση των ασθενών. Οι στρατιώτες, συγκινημένοι από το ειλικρινές ενδιαφέρον και την αστείρευτη προσφορά της, την αποκαλούν «Κυρία με τη Λάμπα» και «Άγγελο της Κριμαίας».

Υποστηρίζεται ότι η Νάιτινγκεϊλ μείωσε το ποσοστό θανάτων από 42% σε 2%, είτε βελτιώνοντας η ίδια τις συνθήκες υγιεινής είτε επικαλούμενη την ανώτατη Υγειονομική Επιτροπή (Sanitary Commission). Για παράδειγμα η Νάιτινγκεϊλ επέβαλε το πλύσιμο των χεριών και άλλες συνθήκες υγιεινής στο πολεμικό νοσοκομείο όπου εργαζόταν. Στη διάρκεια του πρώτου χειμώνα της παρουσίας της στο Σκούταρι πέθαναν εκεί 4.077 στρατιώτες. Δεκαπλάσιος ήταν ο αριθμός των θανάτων από αρρώστιες όπως ο τύφος και η χολέρα παρά από πληγές στη μάχη. Αιτία γι’ αυτό ήταν ο συνωστισμός, η πλημμελής λειτουργία υπονόμων και η έλλειψη αερισμού, όπως ανακάλυψε η Υγειονομική Επιτροπή, η οποία χρειάστηκε να αποσταλεί από τη βρετανική κυβέρνηση στο Σκούταρι τον Μάρτιο του 1855, έξι μήνες μετά την Νάιτινγκεϊλ. Η επιτροπή καθάρισε τους υπονόμους και βελτίωσε τον αερισμό. Το ποσοστό θανάτων έπεσε θεαματικά, η Νάιτινγκεϊλ όμως ποτέ δεν απαίτησε να της αναγνωριστεί η συμβολή της σε αυτό.

Πέρα βέβαια από τη δραστική βελτίωση των συνθηκών υγιεινής, ο Ναϊτινγκέιλ έκανε και κάτι ακόμα: εγκαινίασε μια σειρά από υπηρεσίες για τους τροφίμους, μεταμορφώνοντας καθοριστικά την παραμονή τους στο νοσηλευτικό ίδρυμα. Η «ειδική κουζίνα» έκανε την εμφάνισή της για ασθενείς με ιδιαίτερες διατροφικές ανάγκες, την ίδια ώρα που συνέλαβε την ιδέα του «χώρου πλύσης», ενός πλυσταριού δηλαδή για να έχουν οι ασθενείς καθαρά σεντόνια και προσόψια. Ταυτόχρονα, φτιάχνει αίθουσα διδασκαλίας και βιβλιοθήκη για την «πνευματική διέγερση» των νοσηλευομένων, αλλάζοντας άρδην την ίδια την έννοια του νοσοκομείου.

Η ίδια παρέμεινε στην Κριμαία για ενάμιση χρόνο, μέχρι το καλοκαίρι του 1856 όταν και πήραν τέλος οι εχθροπραξίες, και κατόπιν επέστρεψε στο πατρικό της στην Αγγλία. Προς μεγάλη της έκπληξη, στην πατρίδα έγινε δεκτή ως ήρωας πολέμου, παρά το γεγονός ότι αυτό δεν άρεσε καθόλου στη σεμνή και ταπεινή νοσοκόμα.

Όταν τον Οκτώβριο του 1856 συναντήθηκε με τη Βασίλισσα Βικτωρία τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν. Η βασίλισσα άκουσε τις προτάσεις της και τον Μάιο του 1857 συγκρότησε τη Βασιλική Επιτροπή για θέματα Υγείας, στην οποία η Νάιτινγκειλ είχε σημαντικό ρόλο και συνεισφορά. Βασισμένη στις εκτενείς παρατηρήσεις που έκανε κατά τον Πόλεμο της Κριμαίας, η Ναϊτινγκέιλ συγγράφει μια λεπτομερέστατη έκθεση 830 σελίδων με τον τίτλο «Σημειώσεις πάνω σε θέματα που επηρεάζουν την υγεία, την αποδοτικότητα και τη διοίκηση των νοσοκομείων του βρετανικού στρατού» (Notes on Matters Affecting the Health, Efficiency and Hospital Administration of the British Army), στην οποία αναλύει την εμπειρία της και προτείνει μέτρα για την μεταρρύθμιση της λειτουργίας του στρατιωτικού νοσοκομείου. Το βιβλίο θα αποτελούσε ως εκκίνηση ριζικής αναδιάρθρωσης της διοικητικής δομής του υπουργείου Πολέμου, την ίδια στιγμή που ανάγκασε τους επιτελάρχες να ιδρύσουν μια ανεξάρτητη δομή το 1857, τη Βασιλική Επιτροπή για την Υγεία του Στρατεύματος, για να ασχοληθεί εκτενώς με τα θέματα που έφερε στο φως η Ναϊτινγκέιλ. Μία από τις συνέπειες των δραστηριοτήτων της επιτροπής ήταν η ίδρυση της Στρατιωτικής Ιατρικής Σχολής το 1857.

Στο μεταξύ, η Νάιτινγκεϊλ ήταν απασχολημένη και με άλλες πρωτοποριακές δραστηριότητες. Η βασίλισσα της Αγγλίας παρασημοφορεί τη Φλόρενς για τα κατορθώματά της με μια εγχάρακτη καρφίτσα, που θα έμενε έκτοτε γνωστή ως «Nightingale Jewel», και ένα γενναίο οικονομικό μπόνους βεβαίως 250.000 λιρών από τη βρετανική κυβέρνηση.

Το 1860 χρησιμοποίησε από το «Ταμείο Νάιτινγκεϊλ» 45.000 στερλίνες – συνεισφορές του κοινού προς τιμήν του έργου της στην Κριμαία – για να ιδρύσει τη Σχολή Αδελφών Νοσοκόμων στο νοσοκομείο Σεντ Τόμας του Λονδίνου, σχολή πρωτοποριακή στο είδος της σε όλο τον κόσμο και θα άλλαζε μια για πάντα τον τρόπο που ασκούνταν τα νοσηλευτικά καθήκοντα. Μέσα σε λίγα χρόνια, υπήρξε η κύρια υπεύθυνη για την καθιέρωση εκπαίδευσης των μαιών και των αδελφών νοσοκόμων στα ιατρεία των νοσηλευτικών ιδρυμάτων. Η φήμη της ήταν πλέον τεράστια, είχε γίνει λαϊκή ηρωίδα: ποιήματα, τραγούδια και θεατρικά έργα γράφονταν για να την υμνήσουν και νεαρά κορίτσια ονειρεύονταν πλέον μια καριέρα νοσοκόμας. Στη σχολή της φοιτούσαν δίπλα-δίπλα γυναίκες από την εργατική και την ανώτερη τάξη, καθώς η νοσηλευτική είχε γίνει πια ευγενές επάγγελμα: χάρη στη Ναϊτινγκέιλ, η νοσοκόμα καθιερώθηκε στις συνειδήσεις της βρετανικής κοινωνίας ως λειτούργημα.

Στην Κριμαία, η Ναϊτινγκέιλ κόλλησε τον διαβόητο «πυρετό της Κριμαίας», από τον οποίο δεν ανέρρωσε πλήρως ποτέ. Μέχρι τα 38 της χρόνια, θα ήταν πλέον κλινήρης και κατάκοιτη, κατάσταση στην οποία και θα παρέμενε μέχρι το τέλος της ζωής της.

Το γεγονός αυτό βεβαίως δεν σήμαινε ότι θα εγκατέλειπε το έργο της. Τουναντίον, έβαλε σκοπό να βελτιώσει ακόμα περισσότερο τις υγειονομικές συνθήκες και να ανακουφίσει τον πόνο των ασθενών, συνεχίζοντας τις προσπάθειες από το κρεβάτι. Εκεί υποδεχόταν τους διακεκριμένους προσκεκλημένους και τους πολιτικούς που συνέρρεαν για να τη συμβουλευτούν, κηρύσσοντας πάντα το μήνυμα της άμεσης ανάγκης για υγειονομική μεταρρύθμιση.

Πορτραίτο της Φλόρενς Νάιτινγκεϊλ ακουαρέλα

Το 1859, εκδίδει το βιβλίο «Notes on Hospitals», το οποίο επικεντρώνεται στα πολιτικά νοσοκομεία και τον ιδανικό τρόπο λειτουργίας τους. Κατά τη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφυλίου μάλιστα η Φλόρενς θα χρησιμοποιηθεί ως σύμβουλος και από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές για το πώς να στηθούν καλύτερα τα στρατιωτικά νοσοκομεία στο πεδίο της μάχης.

Οι συμβουλές και η αυθεντία της στα ζητήματα της περίθαλψης θα χρησιμοποιηθούν περαιτέρω ως οδηγός για το υγειονομικό σύστημα της Ινδίας, τόσο το πολιτικό όσο και το στρατιωτικό, παρά το γεγονός ότι η ίδια δεν είχε επισκεφθεί ποτέ τη χώρα.

Από το 1857, η Νάιτινγκεϊλ ζούσε, κυρίως, στο Λονδίνο. Περνούσε τον περισσότερο χρόνο στο σπίτι της, πάσχοντας από κατάθλιψη. Ξαπλωμένη στο κρεβάτι δεχόταν αναρίθμητους επισκέπτες, από τους πιο υψηλά ιστάμενους ως τους πιο ταπεινούς ανθρώπους. Η όρασή της άρχισε να εξασθενεί σταδιακά, ώσπου το 1901 τυφλώθηκε εντελώς. Το 1908, σε ηλικία 88 ετών, ο βασιλιάς Εδουάρδος της απένειμε το παράσημο Αξίας (Order of Merit) και υπήρξε η πρώτη γυναίκα που είχε πάρει ποτέ αυτό το παράσημο.

Το 1870, όταν ξέσπασε η σύγκρουση ανάμεσα στη Γαλλία και στην Πρωσία, δεν δίστασε να εμπλακεί στη μεταρρύθμιση του Ερυθρού Σταυρού. Κατάφερε μια μεταρρύθμιση στο σύστημα Υγείας που ήταν ασύλληπτη ως εκείνη την εποχή

Τον Μάιο του 1910 λαμβάνει συγχαρητήριο τηλεγράφημα από τον βασιλιά Γεώργιο για τα 90ά της γενέθλια. Ίσως επειδή δεν είχε πρόβλημα με τον θάνατο και τις αρρώστιες, έσβησε σε βαθιά γεράματα. Ξάπλωσε ένα απόγευμα στο ντιβάνι της και δεν σηκώθηκε ποτέ.

Στις 12 Αυγούστου 1910, η κατάσταση της υγείας της χειροτέρευσε, και στις 13 Αυγούστου έφυγε από τη ζωή, στο σπίτι της στο Λονδίνο. Χαρακτηριστικό της σεμνότητάς της, ζήτησε μια λιτή και ήσυχη κηδεία, παρά την επιθυμία του κόσμου να τιμήσει τη μνήμη της γυναίκας που αφιερώθηκε ακούραστα στην πρόληψη της ασθένειας και στην αξιοπρεπή νοσηλεία του φτωχού και του πάσχοντα.

Οι οικείοι της αρνήθηκαν την κηδεία της δημοσία δαπάνη, σεβόμενοι την επιθυμία της, ενταφιάζοντας την σεμνά στο Αβαείο του Ουέστμινστερ, στον οικογενειακό τάφο.

Ο σύγχρονος κόσμος χρωστά πολλά στη Φλόρενς Ναϊτινγκέιλ αλλά έδειξε και την ευγνωμοσύνη του δίνοντας προς τιμή της το όνομά της σε: 4 νοσοκομεία στην Κωνσταντινούπολη, σε ομώνυμο μετάλλιο του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, στο Ηλεκτρονικό λίθιο και στον αστεροειδή 3122 Φλόρενς, που ανακαλύφθηκε το 1981.

Το Μουσείο Φλόρενς Ναϊτινγκέιλ, που βρίσκεται στο σημείο που ήταν κάποτε η περίφημη νοσηλευτική σχολή της, φιλοξενεί σήμερα περισσότερα από 2.000 εκθέματα που τιμούν τη μνήμη της γυναίκας που αφιέρωσε τη ζωή της (πληρώνοντας μάλιστα το τίμημα με την υγεία της) στη φροντίδα του πάσχοντα ανθρώπου.

Πηγές :newsbeast.gr, el.wikipedia.org, sansimera.gr, http://superiorbooks.gr, .tovima.gr «Η νοσοκόμα της καρδιάς μας» του Gilbert Sinoué Εκδόσεις Ψυχογιός

Πορτρέτο της Φλόρενς Νάιτινγκέιλ, ακουαρέλα