Έμφυλη βία και μύθος, από τη Μέδουσα ως την Ωραία Κοιμωμένη

 

Γράφει ο Δημήτρης Πλαστήρας

Προειδοποίηση κειμένου: έμφυλη βία, βιασμός

«Κάτι θα του έκανε και τη χτύπησε», «Αν δεν ήθελε να τη βιάσουν δε θα πέταγε τα βυζιά και το κώλο της έξω», «Σιγά που δε γούσταρε», «Τον θέλει και τα λέει για να τον χωρίσει από την άλλη», «Είναι τρελή», «Έτσι κάνει, γαμιέται με όποιον βρει και μετά ζητάει και τα ρέστα». Αυτές είναι λίγες από τις σκέψεις και φράσεις που συνοδεύουν σχεδόν κάθε καταγγελία έμφυλης βίας και σεξουαλικής κακοποίησης. Και δεν μπορείς παρά να αναρωτηθείς τι είναι αυτό που κάνει τόσο διαδεδομένο φαινόμενο την απολογία του βιασμού από την κοινωνία;

Αναζητώντας τις ρίζες της κανονικοποίησης της έμφυλης βίας δεν μπορούμε παρά να κάνουμε μια στάση στον αρχαιοελληνικό μύθο. Η αρχαία ελληνική μυθολογία είναι γεμάτη από ιστορίες σεξουαλικής βίας και εκμετάλλευσης. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Δία που χάρη σε αυτόν η αρχαία ελληνική μυθολογία είναι γεμάτη από ημίθεους, αν και δεν ήταν ο μόνος. Παρόλο που τόσο η κουλτούρα του βιασμού όσο και ο μισογυνισμός, ως έννοιες γεννήθηκαν και νοηματοδοτήθηκαν πολύ αργότερα, στην σύγχρονη εποχή, μιας και ακόμη και η ίδια η έννοια του βιασμού ήταν πολύ διαφορετική στον κλασσικό ελληνικό κόσμο1, δεν υπάρχει αμφιβολία πως η σεξουαλική βία είναι αναπόσπαστο κομμάτι του αρχαιοελληνικού μύθου2. Όπως αναμφισβήτητο είναι και το γεγονός πως ο απόλυτα πατριαρχικός χαρακτήρας της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας αντανακλάται μέσα από τους μύθους αυτούς, αλλά και το ότι οι ρίζες αυτού που σήμερα ονομάζουμε κουλτούρα του βιασμού βρίσκονται εκεί.

Οι γυναικείες οντότητες, θνητές ή μη, δεν αποφεύγουν την σεξουαλική βία, ανεξάρτητα από την θέση τους μέσα στην κοινωνική ιεραρχία, είτε την ανθρώπινη, είτε την θεϊκή. Κάποιες φορές μάλιστα η δύναμη του αρσενικού πάνω στο θηλυκό υπερνικά την διαφορά φυσικής ισχύος και το θνητό αρσενικό κυριαρχεί ακόμη και σε θεϊκής προέλευσης θηλυκό με χαρακτηριστικό παράδειγμα την περίπτωση του Οδυσσέα με την Κίρκη, μια πανίσχυρη μάγισσα που μπροστά του μετατρέπεται σε αδύναμη και υποταγμένη γυναίκα που εκλιπαρεί για την ζωή της και υποτάσσεται σεξουαλικά σε αυτόν3. Παράλληλα η γυναίκα αποτελεί τόσο σεξουαλικό τρόπαιο πολέμου4 όσο και το δρόμο για τον ηθικό εκμηδενισμό του ηττημένου εχθρού μέσω του βιασμού που δεν τιμωρείται5. Τέλος ούτε ο δεσμός αίματος επιτρέπει στις γυναίκες να είναι ασφαλείς μέσα στα πλαίσια της οικογένειας, μιας και η γυναικεία οντότητα αποτελεί συχνά το θύμα είτε της πατρικής, είτε της αδελφικής σεξουαλικής επιθυμίας, όπως στη περίπτωση της Δήμητρας που βιάστηκε τόσο από τον Δία όσο και από τον Ποσειδώνα. Η περίπτωση ίσως της Δήμητρας αποτελεί και ιδιαίτερη περίπτωση στην διαμόρφωση της πατριαρχικής εκδοχής της κοινωνικής ιεραρχίας των φύλων καθώς ως θεότητα έχει τις ρίζες της στην λατρεία της μητέρας θεάς των πρώτων ανθρώπινων κοινοτήτων6, ενώ και στις δύο περιπτώσεις ο μύθος καταλήγει όχι σε κάποια συνέπεια για τους θύτες αλλά στον εξευμενισμό του θύματος. Πρέπει να σημειωθεί πως η σεξουαλική βία δεν στρέφεται αποκλειστικά εναντίον γυναικών στο μύθο αλλά και νεαρών αγοριών, αλλά αυτό δεν αποτελεί αντικείμενο αυτού του κειμένου.

Βλέπουμε λοιπόν πως η σεξουαλική βία αποτελεί ουσιαστικό κομμάτι της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, ενώ πολλές φορές αποτελεί την αρχή ολόκληρων κύκλων7 μέσα στην χαοτική πολλές φορές δομή της. Στο σύνολο των μύθων όμως ξεχωρίζει μια περίπτωση, αυτή της Μέδουσας, του μυθικού τέρατος που σκότωσε ο Περσέας.

Η Μέδουσα ήταν μια πανέμορφη νεαρή, και σε κάποιες εκδοχές του μύθου, ιέρεια της Αθηνάς. Είχε την ατυχία κάποια στιγμή να την δει και να την ποθήσει ο Ποσειδώνας, πράγμα που οδήγησε στο βιασμό της από τον θεό μέσα στο ναό της Αθηνάς. Η νεαρή ζήτησε την βοήθεια της προστάτιδας θεάς της. Η Αθηνά ωστόσο θεώρησε υπεύθυνη την ίδια για τον βιασμό της και αντί να ζητήσει επανόρθωση από τον Ποσειδώνα τιμώρησε την Μέδουσα, γιατί την θεώρησε εκείνη υπεύθυνη για τη βεβήλωση του ιερού της, μεταμορφώνοντάς την στο γνωστό τέρας, την Γοργόνα. Η τιμωρία της Μέδουσας έρχεται να πει πως στη συλλογική συνείδηση, έκφραση της οποίας είναι η μυθολογία, το θύμα είναι ένοχο. Η ενοχοποίηση του θύματος και η τιμωρία του δεν διαφέρει από τη σημερινή διαπόμπευση των θυμάτων βιασμού που τολμάνε και μιλάνε.

Η μοίρα των γυναικών που βιάστηκαν από θεούς στο μύθο είναι σχεδόν πάντα αυτή της τιμωρίας, αν κρίνουμε από τις περιπτώσεις των θυμάτων του Δία, με την διαφορά εδώ η τιμωρία να έρχεται από τα χέρια της Ήρας η οποία ανήμπορη να τιμωρήσει τον Δία, τιμωρεί τα θύματα του. Ίσως η περίπτωση δυο θυμάτων του Δία μας δώσει μια καλύτερη κατανόηση γιατί η Μέδουσα τιμωρήθηκε με αυτό τον τρόπο. Η πρώτη είναι η Καλλιστώ, μέλος της ακολουθίας της Άρτεμης, που ο Δίας βίασε παραπλανώντας την παίρνοντας τη μορφή της προστάτιδας θεάς της8. Όταν πλέον το αποτέλεσμα του βιασμού, δηλαδή η εγκυμοσύνη, δεν μπορούσε να κρατηθεί κρυφή, η θεά τιμώρησε την Καλλιστώ διώχνοντάς την και μεταμορφώνοντάς την σε αρκούδα. Η δεύτερη είναι η Δανάη, πριγκίπισσα του Άργους, ο μύθος εδώ θέλει τον Δία να πλησιάζει την Δανάη με την μορφή βροχής9, το αποτέλεσμα είναι η γέννηση του Περσέα και η τιμωρία της να ριχτεί στη θάλασσα μέσα σε ένα κιβώτιο μαζί με το παιδί της. Αυτό που είναι κοινό και στις δύο περιπτώσεις είναι η απουσία συναίνεσης και ο δόλος, αλλά αυτό δεν αρκεί ώστε τα θύματα να γλιτώσουν την τιμωρία, μιας και είναι δική τους ευθύνη να μην κάνουν εμφανή την ομορφιά τους.

Η πραγματικότητα δεν διέφερε αισθητά από το μύθο, η ίδια η έννοια του βιασμού πρακτικά δεν διαχωρίζεται από την μοιχεία όπου το θύμα νομικά δεν είναι η γυναίκα αλλά ο κηδεμόνας της, που αυτός είναι στον οποίο οφείλεται αποζημίωση και αποκατάσταση. Η γυναίκα στην κλασική Αθήνα δεν υπάρχει εκτός σπιτιού, δεν μπορεί να εμφανίζεται ασυνόδευτη, ακόμη και στην περίπτωση βιασμού της η ίδια δεν έχει λόγο, ο ρόλος αυτός ανήκει αποκλειστικά στο κηδεμόνα της. Ιδιαίτερα στην περίπτωση που η γυναίκα είναι παντρεμένη, δεν διαφέρει από τα υπόλοιπα περιουσιακά στοιχεία του άνδρα, και το πλαίσιο του εγκλήματος ουσιαστικά μετατρέπεται σε κάτι ανάλογο της φθοράς ξένης περιουσίας. Η γυναίκα πλέον έχει φθαρεί και τα παιδιά που θα φέρει στο κόσμο από εδώ και μπρος δεν μπορούν να είναι με βεβαιότητα του συζύγου10 και εξαιτίας αυτού η περιουσία του κινδυνεύει να περάσει σε ξένα χέρια. Η αποπομπή της γυναίκας, ιδιαίτερα στην περίπτωση της αρχαίας Αθήνας ήταν υποχρεωτική από το νόμο11.

Θα ήταν άδικο να πούμε πως η αρχαία ελληνική μυθολογία έχει την αποκλειστικότητα σε βιασμούς. Μια ματιά στην εβραϊκή μυθολογία και είναι εξίσου γεμάτη από βιασμούς, δόλο και γενοκτονίες, όπως και η νορβηγική ή η κέλτικη. Αργότερα η εξάπλωση του χριστιανισμού στην Ευρώπη και η αυστηρή ηθική του, αν και πολέμησε σκληρά τις προγενέστερες θρησκείες και τις παραδόσεις τους, δεν απείλησε την κοινωνική δομή, και ίσως σε κάποιες περιπτώσεις να επιδείνωσε και τη θέση της γυναίκας. Οι ίδιες ιστορίες συνέχισαν να προειδοποιούν για τα κακά που μπορεί να συμβούν, αν και πλέον, ειδικά μετά τη συγκέντρωση και την κωδικοποίηση τους από τους αδερφούς Grimm οι ιστορίες γίνονται πιο αλληγορικές και ήπιες, αλλά η διατήρηση της αγνότητας παραμένει υποχρέωση της γυναίκας και μόνο, ουσιαστικά βλέπουμε ξανά το ίδιο μοτίβο διαπόμπευσης του θύματος και αντίθετα από τις μοντέρνες εκδοχές, δεν υπάρχει καλό τέλος που όλοι βρίσκονται όλοι μαζί12. Η μεταγενέστερες εκδοχές πρόσθεσαν τον από μηχανής ήρωα/πρίγκηπα που σώζει τις αδύναμες και ανίκανες να σωθούν από μόνες τους νεαρές13, που πρόθυμα παραδίνουν το σώμα τους στο σωτήρα τους ως αντάλλαγμα, λειτουργώντας εκτός από προειδοποίηση και ως υπενθύμιση των υποχρεώσεων και του ρόλου του θηλυκού στη κοινωνία14.

Ξανά το μοτίβο είναι επαναλαμβανόμενο, παρά τις διαφορετικές πλοκές, το κεντρικό ζήτημα στα παραδοσιακά παραμύθια είναι η διατήρηση της αγνότητας μέσα από αλληγορίες. Ανάμεσα τους όμως υπάρχει μια ιστορία που είναι τουλάχιστον αμφιλεγόμενη στον τρόπο με τον οποίο ο πρίγκηπας σώζει τη πριγκίπισσα. Η ιστορία αυτή είναι η ιστορία της Ωραίας Κοιμωμένης, της πριγκίπισσας Aurora της Disney, ή όπως είναι το όνομα που έχει στην πρώτη καταγραφή της ιστορίας της από τον Giambattista Basile, Talia. Οι διαφορές δεν περιορίζονται στο όνομα, αλλά και στο ότι η ιστορία στην αρχική της μορφή είναι πολύ, πολύ πιο σκοτεινή. Σε αυτή ο βασιλιάς και όχι πρίγκιπας, βρίσκει ένα εγκαταλειμμένο παλάτι και μπαίνει σε αυτό, ψάχνει και στο τελευταίο δωμάτιο που μπαίνει βρίσκει την Ωραία Κοιμωμένη, εκεί νοιώθει το αίμα του να βράζει από θλίψη για την κατάσταση της λόγω της ομορφιάς της, και αφού την σήκωσε στα χέρια, και την μετέφερε στο κρεβάτι , όπου «έδρεψε τους πρώτους καρπούς του έρωτά της» και έφυγε αφήνοντάς την πίσω και δίχως να σκεφτεί οτιδήποτε για αυτή για πάρα πολύ καιρό. Το αποτέλεσμα του βιασμού ήταν η πριγκίπισσα να μείνει έγκυος και να γεννήσει ένα αγόρι και ένα κορίτσι. Τα βρέφη προσπάθησαν να τα φροντίσουν κάποιες νεράιδες, αλλά μη έχοντας πείρα στη προσπάθεια τους να βάλουν τα μωρά να θηλάσουν καταλήγουν αντί για το στήθος στα δάχτυλα της, αυτό έχει σαν αποτέλεσμα ρουφώντας να βγάλουν το νήμα που είχε στείλει την Talia σε κώμα, ξυπνά και αποδέχεται την κατάσταση ως φυσιολογική. Ο βασιλιάς που έχει αρχίσει να σκέφτεται ξανά την πριγκίπισσα, επιστρέφει και ενώ περιμένει να την βρει στην ίδια κατάσταση, την βρίσκει ξύπνια να φροντίζει δυο μωρά, της αποκαλύπτει ποιος και τι είναι και της ζητά να τον ακολουθήσει, αυτή δέχεται. Μια λεπτομέρεια που ξεχνά να αναφέρει είναι πως έχει ήδη σύζυγο. Η σύζυγος αυτή έχει τον ρόλο της κακιάς. Ανακαλύπτει την απάτη του συζύγου της, εκβιάζει έναν αυλικό να μάθει για την Talia, αποσπά τα παιδιά της, προσπαθεί να τα μαγειρέψει και να τα ταΐσει στον άπιστο σύζυγο της, και να κάψει την Talia ζωντανή πιστεύοντας πως εσκεμμένα ξελόγιασε τον άντρα της. Τελικά επεμβαίνει τελευταία στιγμή ο βασιλιάς σώζει την πριγκίπισσα και καίει ζωντανή τη βασίλισσα και ταυτόχρονα μαθαίνει πως τα παιδιά τα έσωσε ο μάγειρας του παλατιού που τα λυπήθηκε και δεν μπόρεσε να τα σκοτώσει. Το παραμύθι κλείνει με το απόφθεγμα πως εκείνοι που ευνοούνται από τη τύχη, αυτή δουλεύει και στον ύπνο τους15.

Η Talia, είναι λοιπόν τυχερή γιατί βιάστηκε στον ύπνο της από κάποιον που έτυχε να είναι βασιλιάς σύμφωνα με τον Basile. Όμως μέσα στις σελίδες της ιστορίας του όπως την κατέγραψε, μαζί με άλλες, στο βιβλίο του Το βιβλίο των ιστοριών, Ή ψυχαγωγία για μικρά παιδιά το 1634 βλέπουμε μια σειρά πατριαρχικών στερεότυπων. Η γυναίκα αξίζει συμπάθεια μόνο αν είναι όμορφη, η παρθενιά της είναι λάφυρο, ο φυσικός της ρόλος που δίνει νόημα στην ύπαρξή της είναι αυτός της μητέρας, οφείλει ευγνωμοσύνη στον άνδρα που της προσφέρει την δυνατότητα να γίνει μητέρα, η σύζυγος που δεν έχει παιδιά είναι ανίκανη και διαβολική. Ο βιαστής δεν έχει κάνει κάτι κακό αλλά κερδίζει μια έφηβη γυναίκα τρόπαιο και παιδιά. Μια ακόμη λεπτομέρεια είναι πως ενώ στις μεταγενέστερες εκδοχές της ιστορίας η πριγκίπισσα κοιμάται όταν τρυπά το δάχτυλό της, στην αρχική εκδοχή η φράση που χρησιμοποιεί ο Basile είναι ότι αφού δηλητηριάστηκε από το νήμα είναι πως αυτή πέθανε, δηλαδή σαν να μην έφτανε πως ο βασιλιάς είναι βιαστής, είναι και νεκρόφιλος.

Οι μετέπειτα εκδοχές της ιστορίας αυτής, αλλά και όλων των άλλων παραμυθιών, αν και αφαιρεί μεγάλο μέρος της βίας και ωραιοποιήθηκε ώστε να είναι πιο περισσότερο κατάλληλη για παιδιά, δεν παύει να είναι εξίσου επικίνδυνη, και ίσως πιο πολύ. Στην νεότερη εκδοχή της η Ωραία Κοιμωμένη, σώζεται από τον όμορφο ξανθό πρίγκιπα και σε ανταπόδοση του προσφέρεται ως σύζυγος και έζησαν ευτυχισμένοι ως οικογένεια, προσφέρει δηλαδή στην πραγματικότητα ως έπαθλο στο σωτήρα της την παρθενιά της. Το ίδιο επαναλαμβάνεται και στις άλλες ιστορίες, από την Σταχτοπούτα μέχρι τη Ραπουνζέλ. Η συνεχής επανάληψη τροφοδοτεί, και ανατροφοδοτείται από, το στερεότυπο του ιππότη/άνδρα που σώζει την αβοήθητη πριγκίπισσα/γυναίκα, κατηχώντας τα παιδιά στα οποία απευθύνονται, πρώτα στην αποδοχή των έμφυλων ρόλων που κατασκευάστηκαν μέσα από τους αιώνες πατριαρχικής παράδοσης16 και δεύτερο πως το σεξ και η τεκνοποιία είναι το αντάλλαγμα που κάθε γυναίκα οφείλει στον άνδρα προστάτη και κηδεμόνα της.

Από τους κλασικούς μύθους του ελληνορωμαϊκού κόσμου ως τα μεταγενέστερα παραμύθια, που έχουν τις ρίζες τους στις προφορικές παραδόσεις της κεντρικής Ευρώπης, η έμφυλη βία είναι αναπόσπαστο κομμάτι τους. Οι ιστορίες αυτές αποτελούσαν, και αποτελούν ακόμη και σήμερα τους μηχανισμούς μεταβίβασης των ηθικών και κοινωνικών παραδόσεων από τη μια γενιά στην άλλη, και αν αυτό με την πρώτη ματιά μοιάζει ως κάτι καλοήθες, ίσως πρέπει να αναρωτηθούμε γιατί, στον δυτικό κόσμο τουλάχιστον, ο μυθικός ήρωας που συναρπάζει περισσότερο το συλλογικό νου, ο Ηρακλής, είναι ένας κατά συρροή βιαστής, παιδόφιλος, συζυγοκτόνος, παιδοκτόνος, δολοφόνος, νταής, ιδιότητες για τις οποίες φταίει όχι ο ίδιος αλλά μια γυναικεία οντότητα.

  1. http://www.stoa.org/diotima/essays/rape_harris.shtml
  2. https://www.thoughtco.com/goddesses-and-sexual-assault-greek-myth-119904
  3. https://lithub.com/restoring-power-to-the-women-of-ancient-myth/
  4. Ιλιάδα ραψ. Α΄
  5. Η αρπαγή και ο άγριος βιασμός της Κασσάνδρας από τον Αίαντα τον Λοκρό, όπου δεν διστάζει να γκρεμίσει το άγαλμα της Αθηνάς πάνω στο οποίο έχει γαντζωθεί ικετεύοντας για οίκτο βλ. Τρωάδες του Ευριπίδη
  6. https://pantheon.org/articles/d/demeter.html
  7. https://pantheon.org/articles/c/cadmus.html
  8. http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/mythology/lexicon/metamorfoseis/page_117.html
  9. https://pantheon.org/articles/d/danae.html
  10. https://womeninantiquity.wordpress.com/2017/12/06/consent-and-rape-culture-in-ancient-greece/
  11. https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-hellenic-studies/article/divorce-in-classical-athens/4C1B6C7E0308ED2263E86DEB61E87171
  12. https://witchesandfolklore.wordpress.com/2016/04/14/sexuality-in-fairy-tales-little-red-riding-hood/
  13. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09766634.2013.11885597
  14. https://www.hercampus.com/school/mcgill/princess-problem-fairy-tales-and-gender-roles
  15. https://www.ranker.com/list/details-from-the-original-sleeping-beauty/genevieve-carlton
  16. https://www.huffingtonpost.com/samara-green/fairy-tales-and-gender-st_b_1273872.html