Γράφει η Χρυσή Σπανουδάκη
Το κείμενο που έχουμε τη χαρά να δημοσιεύσουμε σήμερα, με καθυστέρηση δυστυχώς, αποτελεί ένα αφιέρωμα της Χρυσής Σπανουδάκη στην εκδήλωση που έγινε στα Εξάρχεια στις 22 Μάη 2017 και ήταν συνεργασία της Λαϊκής Συνέλευσης Εξαρχείων (στην οποία συμμετέχει η Χρυσή) και του Μωβ. Η εκδήλωση ήταν αφιερωμένη στην καταγγελία της βίας κατά των γυναικών, αλλά είχε και κάποιες σημαντικές παρουσιάσεις για τα Εξάρχεια, όπως για την ζωή του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη και για την εμβληματική Εσπερινή Σχολή Γυναικών Υπαλλήλων, την οποία ίδρυσαν και λειτούργησαν οι φεμινίστριες της εποχής. Η δυσκολία με τις φωτογραφίες και τα τεχνικά ζητήματα καθυστέρησε τη δημοσίευση, αλλά φτάσαμε σ’ αυτό το αίσιο τέλος. Σ.Β.
Ο Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας (Σ.Δ.Γ.) ιδρύθηκε το 1920 με πρωτοβουλία της γνωστής φεμινίστριας Αύρας Θεοδωροπούλου, η οποία ήταν και πρώτη πρόεδρός του.
Είναι το πρώτο αποκλειστικά φεμινιστικό Σωματείο στην Ελλάδα και είναι εν ενεργεία έως και σήμερα. Έχει σκοπό την επίτευξη εκτός της τυπικής και της ουσιαστικής ισότητας των δύο φύλων, την προάσπιση και κατοχύρωση των δικαιωμάτων των γυναικών και την εξάλειψη των στερεοτύπων φύλου.
Στο πλαίσιο της δράσης του, το 1925 κατόπιν πρότασης της τότε γραμματέως του Συνδέσμου Μαρίας Σβώλου, ιδρύει την Εσπερινή Σχολή Γυναικών Υπαλλήλων η οποία λειτούργησε για 40 χρόνια.
Θέσεις όπου λειτούργησε η Εσπερινή Σχολή Γυναικών Υπαλλήλων (1925-1965)
Η Σχολή παρά τις αντιξοότητες (έλλειψη οικονομικών πόρων, κοινωνικές συνθήκες, δικτατορία Μεταξά, κατοχή) λειτούργησε αδιάκοπα. «Σπίτι» της τα περισσότερα χρόνια, υπήρξε το σημερινό 35ο Δημοτικό Σχολείο (Κωλέττη 34) στα Εξάρχεια, όπου στεγάστηκε από το 1933-1961 με διακοπή την περίοδο της κατοχής οπότε και μεταφέρθηκε σε άλλα κοντινά κτίρια. Το σχολείο την περίοδο εκείνη είχε επιταχθεί από τους Γερμανούς.
35ο Δημοτικό Σχολείο, Κωλέττη 34 στα Εξάρχεια
Σύντομο ιστορικό
1925: Ίδρυση της Εσπερινής Σχολής Γυναικών Υπαλλήλων διετούς φοίτησης με: α) Εμπορικό Τμήμα, β) Τμήμα Γραμματέων
1927: Με το ΦΕΚ146 16-07-1927 κρίνεται ισότιμη με τις Δημόσιες Σχολές ιδίου τύπου και παρέχει αναγνωρισμένα πτυχία. Περιλαμβάνει: α) Εμπορικό & Λογιστικό Τμήμα, β) Τμήμα τεχνικών μαθημάτων: στενογραφία, δακτυλογραφία, καλλιγραφία γ) Ελεύθερα φροντιστήρια: λογιστική, ξένη και ελληνική εμπορική αλληλογραφία, στενογραφία, ξένες γλώσσες
1931: Γίνεται τετραετούς φοίτησης με τέσσερα τμήματα: α) Λογιστριών, β) Δακτυλογράφων, γ) Στενογραφίας, δ) Γλωσσών
1932: Δεν εγγράφει νέες μαθήτριες. Κινδυνεύει να κλείσει λόγω οικονομικών δυσχερειών
1936: Η δικτατορία Μεταξά διαλύει το Σ.Δ.Γ. καθώς και άλλες φεμινιστικές συλλογικότητες και κατάσχει το αρχείο του. Διορίζεται νέος πρόεδρος της Σχολής και δεν κλείνει.
1940-1941: Επιτάσσεται το σχολείο της οδού Κωλέττη από τους Γερμανούς. Τα μαθήματα γίνονται το μεσημέρι σε άλλα κτήρια. Εξασφαλίζεται συσσίτιο μίας μερίδας στις μαθήτριες.
1945: Συγκροτείται ξανά ο Σ.Δ.Γ. και επιλέγεται νέα πρόεδρος της Σχολής κατόπιν υπόδειξης του Συνδέσμου
1951: Μετατρέπεται σε 7τάξια σχολή με την επωνυμία «Εσπερινή Εμπορική Σχολή Θηλέων» ισότιμη με τις δημόσιες Εμπορικές Σχολές
1961: Γίνεται έξωση σε όλα τα βραδινά σχολεία που είχαν στεγαστεί σε σχολεία του Δημοσίου. Μεταφέρεται στο κτήριο της Σχολής Φωτοπούλου όπου επιβαρύνεται με ενοίκια
1965: Η σχολή κλείνει λόγω της τότε εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης αφού υποχρεώνεται να αλλάξει ριζικά μορφή, πρόγραμμα και εκπαιδευτικό σκοπό. Αποστολή εξετελέσθη!
Εργαζόμενες γυναίκες υπό την επίβλεψη των ανδρών προϊσταμένων τους
Το σκεπτικό της ίδρυσης
Το 1925 με ομιλία της η τότε πρόεδρος του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας (Σ.Δ.Γ.) Αύρα Θεοδωροπούλου, ανακοινώνει και αιτιολογεί την απόφαση ίδρυση της Εσπερινής Σχολής Γυναικών Υπαλλήλων:
«Ο Αγώνας της Γυναίκας», τεύχος 24 (1925)
«Παράλληλα με την ειδική αυτή επαγγελματική μόρφωση θα γίνονται και μαθήματα γενικά, απαραίτητα σήμερα σε κάθε γυναίκα που έχει την αξίωση να λογαριάζεται ως μέλος χρήσιμο στην κοινωνία και όχι ένα παράσιτο και ένα βάρος.[…] Σε σειρά μαθημάτων που θα δοθούν από εκλεκτούς επιστήμονες, θα διδαχτούν τον πρώτο χρόνο στοιχεία πολιτικής οικονομίας και πολιτική αγωγή, δηλαδή τη θέση της γυναίκας στο αστικό δίκαιο και στοιχεία δημοσίου δικαίου.»
Η πρωτοποριακή αυτή πρόταση, άγγιζε σχεδόν όλο το κομμάτι του εργαζόμενου γυναικείου πληθυσμού. Το πρόγραμμα σπουδών των σχολείων θηλέων, ήταν διαφορετικό από αυτό των αρρένων. Η μόρφωση των κοριτσιών, δεν απέβλεπε στο να αποκτήσουν δεξιότητες και γνώσεις που θα τους επέτρεπαν να βιοποριστούν. Επίσης οι εργαζόμενες της εποχής, παραμερίζονταν από τις καλύτερες θέσεις και επιλέγονταν σε κατώτερες στις οποίες αμείβονταν λιγότερο από τους άνδρες, ενώ εκτελούσαν τα ίδια καθήκοντα. Συνθήκη αρκετά επίκαιρη στις μέρες μας.
Λειτουργία
Στη σχολή είχαν δικαίωμα να εγγράφονται κορίτσια που είχαν τελειώσει άλλοτε την Α’ και άλλοτε την Β’ Γυμνασίου. Θέλοντας ο Σ.Δ.Γ. να εξυπηρετήσει την ανάγκη για πιο εξειδικευμένη κατάρτιση και επαγγελματική ανέλιξη των εργαζόμενων κοριτσιών, τα μαθήματα γίνονταν από τις 7:00 μ.μ. έως και τις 9:00 ή 10:00 μ.μ. και συμπληρωματικά άλλες μη εργάσιμες ώρες. Δυνατότητα εγγραφής είχαν επίσης και μη εργαζόμενες νέες.
Καινοτομία, η διδασκαλία στοιχείων Αστικού και Δημοσίου Δικαίου και από την Κοινωνική νομοθεσία ότι αφορά τον υπάλληλο στο μάθημα των Νομικών.
Για να υποστηριχθεί οικονομικά η Σχολή, οι μαθήτριες κατέβαλλαν μηνιαίως ένα χαμηλό ποσό διδάκτρων, εκτός από τις άπορες οι οποίες φοιτούσαν δωρεάν. Ο Σ.Δ.Γ. κάλυπτε μέρος των εξόδων της, η οποία επίσης επιχορηγούνταν κατά διαστήματα, από το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας, από τον Δήμο Αθηναίων και από Τράπεζες.
Όλα τα χρόνια υπήρχε η μόνιμη και συνεχής περιπέτεια της έλλειψης χρημάτων και οι ισολογισμοί έκλεινα με ελλείματα. Η λειτουργία κατόρθωσε να εξασφαλισθεί σε πολλές περιπτώσεις, χάρις την αυτοθυσία του προσωπικού που εργάστηκε με ελάχιστη ή καμία αμοιβή.
Οι μαθήτριες
Εκτός από το ασφυκτικό οικονομικό πλαίσιο, η σχολή είχε να αντιμετωπίσει ένα ακόμη σοβαρό εμπόδιο. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες φοιτούσαν οι μαθήτριες είχαν διατυπωθεί πολύ συχνά σε ομιλίες και άρθρα από τα μέλη του Σ.Δ.Γ.
«Ο Αγώνας της Γυναίκας», Τεύχος 73 (1928)
Έτσι παρά τον μεγάλο αριθμό εγγραφών, μικρό ποσοστό μαθητριών κατάφερνε τελικά να φοιτήσει κανονικά και ακόμα μικρότερο να πάρει το απολυτήριό του. Ο Σύνδεσμος παρ’ όλα αυτά δεν ήταν διατεθειμένος να υποβαθμίσει το επίπεδο σπουδών:
Τα πτυχία αυτά δίνονται μόνο σε όσες έχουν τα ωρισμένα προσόντα, φοιτήσουν κανονικά και πετύχουν στις εξετάσεις που γίνονται αυστηρότατες γιατί και το Συμβούλιο των καθηγητών και η διοικητική επιτροπή της Σχολής εννοούν να εδραιώσουν την περιωπή της Σχολής αυτής που δεν έχει βέβαια σκοπό να μοιράζει χαρτιά σε ανίκανες και ακατάρτιστες νέες, όπως δυστυχώς γίνεται αρκετά συνήθως, παρά να τις μορφώνει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και τις πραγματικά μορφωμένες μόνο να τις εφοδιάζει και με έναν τίτλο σπουδών.
Εμπόδιο επίσης ήταν και οι αντιλήψεις της εποχής που αφορούσαν στην εκπαίδευση και στην εργασία των γυναικών. Σύμφωνα με αυτές, θεωρούνταν συχνά ντροπή για την οικογένεια να εργάζεται η κόρη. Προορισμός της ήταν να παντρευτεί και να ασχοληθεί με την φροντίδα των παιδιών, του συζύγου και του νοικοκυριού. Οι γυναίκες συνήθως «επιτρεπόταν» να δουλεύουν μόνον εφόσον ο πατέρας, ο αδερφός, ή ο σύζυγος ήταν ανύπαρκτοι ή ανίκανοι να τις συντηρήσουν.
Ενδεικτικό είναι ότι ο αναλφαβητισμός των γυναικών την περίοδο του μεσοπολέμου ήταν περίπου 63% και των ανδρών περίπου 26%. (1928)
Υποστήριξη
1. Αύρα Θεοδωροπούλου, 4. Μαρία Σβώλου, 15. Αγνή Ρουσσοπούλου
Η ύπαρξη της Σχολής οφείλει πολλά σε γυναίκες και άνδρες που είτε εργάστηκαν εκεί με πνεύμα αλληλεγγύης και προσφοράς, είτε ως εξωτερικοί παρατηρητές φρόντιζαν να επιλύονται ζητήματα λειτουργικά, οικονομικά, ακόμη και των ίδιων των μαθητριών. Άλλωστε ως «παιδί» του Σ.Δ.Γ., η Σχολή, βρισκόταν πάντα υπό την προστασία του. Πρόσωπα με την μεγαλύτερη προσφορά ήταν οι:
Μαρία Σβώλου: Μέλος του Σ.Δ.Γ. η οποία εμπνεύστηκε την ίδρυση της Σχολής. Φρόντισε να εγκριθεί η λειτουργία της από τα τότε αρμόδια υπουργεία. Βρήκε ιδιωτικό χώρο όπου στεγάστηκε τα πρώτα χρόνια, αφιέρωσε πολύ χρόνο και προσπάθεια για την ανεύρεση οικονομικών πόρων για να εξασφαλιστεί η λειτουργία της και για την πρόσληψη υψηλού επιπέδου διδακτικού προσωπικού.
Αύρα Θεοδωροπούλου: Πρόεδρος του Σ.Δ.Γ. για πολλά χρόνια. Στήριξε τη Σχολή και συνέβαλε στην εξασφάλιση πόρων για την λειτουργεία της.
Αγνή Ρουσσοπούλου: Μέλος του Σ.Δ.Γ. και καθηγήτρια της Σχολής. Εργάστηκε με ανιδιοτέλεια και αυταπάρνηση για τη διατήρηση και συνέχεια των εργασιών της.
Αγγελική Μηνιάτη: Μέλος του Σ.Δ.Γ. διευθύντρια της Σχολής για 32 χρόνια. Εργάστηκε για τη Σχολή εθελοντικά και κατάφερε να την κρατήσει σε λειτουργία μέσα από πολλές δυσχέρειες. Φρόντισε τις μαθήτριες με μεγάλη αυταπάρνηση.
Σύντομα βιογραφικά σημειώματα
Μαρία Σβώλου το γένος Δεσύπρη (Αθήνα 1892 – 1976):
Υπήρξε η πρώτη γυναίκα Επιθεωρήτρια Εργασίας ως υπάλληλος του Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας και συνέβαλε ιδιαίτερα στην ανάδειξη των άθλιων συνθηκών εργασίας των γυναικών της εργατικής τάξης κατά τη δεκαετία του 1920. Κορυφαία προσωπικότητα του γυναικείου κινήματος στο Μεσοπόλεμο, ιδρυτικό μέλος και γραμματέας του «Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας», απ’ όπου αποχώρησε το 1932. Με δική της πρωτοβουλία, ιδρύθηκε η «Εσπερινή Εμπορική Σχολή Γυναικών Υπαλλήλων» και μια σχολή μαθητών/τριών για την κατασκευή παιχνιδιών και διακοσμητικής, η «Παπαστράτειος Σχολή». Μετά το 1932 πρωτοστάτησε στην ίδρυση του «Συνδέσμου Εργαζόμενων Γυναικών», ενώ συμμετείχε ενεργά στην «Πανελλήνια Επιτροπή Γυναικών ενάντια στον Πόλεμο και το Φασισμό». Υπήρξε σημαντικό στέλεχος της αριστεράς και της εθνικής αντίστασης (μέλος του ΕΑΜ). Το 1944 εκλέχτηκε μέλος του Εθνικού Συμβουλίου (της Βουλής στο απελευθερωμένο τμήμα της χώρας). Εξελέγη το 1958 και το 1961 βουλευτής με την ΕΔΑ. Το 1964, η Σβώλου συνέβαλε στην ίδρυση της «Πανελλαδικής Ένωσης Γυναικών».
Αύρα Θεοδωροπούλου, το γένος Δρακοπούλου (Αδριανούπολη 1880 – Αθήνα 1963)
Μουσικός, εργάστηκε ως καθηγήτρια πιάνου και διακρίθηκε ως μουσικοκριτικός. Είχε αξιοσημείωτη εγκυκλοπαιδική μόρφωση, ήταν δημοτικίστρια και, εκτός των άλλων, συνέγραψε λογοτεχνικά έργα. Υπήρξε πρωτοπόρος του ελληνικού φεμινιστικού κινήματος, ταυτισμένη με τους φεμινιστικούς αγώνες της εποχής του Μεσοπολέμου για την απόδοση δικαιώματος ψήφου στις Ελληνίδες. Το 1920 συνέβαλε στην ίδρυση του «Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας» ως τμήματος της Διεθνούς Ένωσης για τη Γυναικεία ψήφο (International Woman Suffrage Alliance), του οποίου υπήρξε πρόεδρος για 35 χρόνια, ενώ ταυτόχρονα συμμετείχε σε διεθνή φεμινιστικά συνέδρια της εποχής, αρθρογραφούσε και συντόνιζε κάθε προσπάθεια για απόδοση πολιτικών και αστικών δικαιωμάτων στις Ελληνίδες. Συνέχισε τον αγώνα για τα δικαιώματα των γυναικών στην Ελλάδα και μεταπολεμικά μέχρι το θάνατό της.
Αγνή Ρουσσοπούλου, το γένος Στουδίτου (Αθήνα 1901 – 1977):
Σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ήταν από τις πρώτες γυναίκες φοιτήτριες της Νομικής. Μετά το πτυχίο έκανε πολλά χρόνια μεταπτυχιακές σπουδές στην Ευρώπη και την Αμερική. Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα δικηγόρησε με μεγάλη επιτυχία έως το 1976 οπότε και συνταξιοδοτήθηκε. Ήταν η πρώτη γυναίκα που είχε εκλεγεί μέλος του Συμβουλίου του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών. Από τα πρώτα χρόνια της επιστροφής της ασχολήθηκε με το γυναικείο κίνημα. Έγινε μέλος του «Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας» και αγωνίστηκε για την ανύψωση της Ελληνίδας και την απόκτηση ισονομίας και ισοπολιτείας. Η ψήφος, η εργασία, η εκπαίδευση, η ίση αμοιβή, ήταν θέματα που την απασχόλησαν σε όλη της την ζωή. Έγινε μέλος της Κ.Ε. του Σοσιαλιστικού κόμματος και αργότερα έγινε πρόεδρος του Σοσιαλιστικού Συνδέσμου. Πήρε μέρος στον αγώνα κατά της Κατοχής και διώχθηκε. Βοήθησε στον αγώνα για την κατάργηση της Δικτατορίας. Είχε συγγράψει αξιόλογα βιβλία για την Αγωγή του Πολίτη, για το Δημοτικό και για το Γυμνάσιο. Τελευταία προσφορά της ήταν η συμμετοχή της στην Επιτροπή για την μεταρρύθμιση του Οικογενειακού Δικαίου.
Αγγελική Μηνιάτη (Αθήνα ; – 1990):
Φοίτησε στην Εσπερινή Σχολή Γυναικών Υπαλλήλων μόλις τελείωσε το Γυμνάσιο, καθώς ήθελε πολύ να αποκτήσει ένα εφόδιο και να εργαστεί, παρά τις αντιρρήσεις της οικογένειάς της. Γράφτηκε μάλιστα το πρώτο έτος που η Σχολή λειτούργησε. Κατόπιν σπούδασε Νομικά και άσκησε το επάγγελμα της δικηγόρου μέχρι τα τελευταία χρόνια της ζωής της. Η Αύρα Θεοδωροπούλου, η Μαρία Σβώλου και άλλες γυναίκες του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας, την ενέπνευσαν και έτσι έγινε μέλος του. Διηύθυνε τη Σχολή για 32 χρόνια (1933 – 1965) χωρίς αμοιβή και παράλληλα δίδασκε εκεί γαλλικά και νομικά, επίσης εθελοντικά. Την περίοδο της κατοχής ανέπτυξε το μέγιστο της αυτοθυσίας της. Από το Μουσείο Μπενάκη όπου εργαζόταν πήγαινε καθημερινά πεζή στο Πολυτεχνείο να παραλάβει το συσσίτιο για τις μαθήτριες και από εκεί πάλι πεζή στο τέρμα Ιπποκράτους ή όπου αλλού στεγαζόταν η σχολή. Πρόσεχε επίσης κάθε μαθήτρια χωριστά ερευνώντας τις οικογενειακές της συνθήκες. Διετέλεσε Πρόεδρος του Συνδέσμου από το 1969 έως το 1973 οπότε και παραιτήθηκε. Το 1986 ο Σύνδεσμος για να την τιμήσει της απένειμε τον τίτλο της Επίτιμης Προέδρου.
Μέρος βιβλιογραφίας:
Ο Φεμινισμός στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Μία Ανθολογία, Εκδόσεις Γνώση
Αγνή Ρουσοπούλου 1901-1977, Αθήνα 1980