Περί Γυναικοκτονίας

Γράφει η Αθανασία Κοντοχρίστου

Στην Ελλάδα ο όρος γυναικοκτονία δεν είναι γνωστός. Γυναικοκτρονία δε σημαίνει δολοφονία με θύμα γυναίκα (όπως π.χ. σε μια ληστεία μετά φόνου με θύμα γυναίκα) αλλά δολοφονία-εξαφάνιση-εκμηδένιση γυναίκας λόγω του φύλου της, ακριβώς επειδή είναι γυναίκα.

Εντάσσεται στην έμφυλη βία, λόγω του πατριαρχικού αξιακού μοντέλου της κοινωνίας, και όταν οδηγεί στο θάνατο θεωρείται το αποκορύφωμά της. Ο νεολογισμός femicide από τη θεωρητικό και φεμινίστρια Ντιάνα Ράσελ αναφέρεται στη μισογυνική δολοφονία γυναίκας εκ μέρους ενός άνδρα (χαρακτηριστικό παράδειγμα μισογυνικής γυναικοκτονίας είναι η δολοφονία που έκανε ο Μαρκ Λεπίν που όρμησε σε μια αίθουσα της Πολυτεχνικής Σχολής στο Μόντρεαλ του Καναδά το 1989 και σκότωσε 14 φοιτήτριες, επειδή απλούστατα μισούσε τις γυναίκες) όπως και σε κάθε μορφή σεξιστικών δολοφονιών που περιλαμβάνουν δολοφονίες γυναικών από άνδρες για λόγους ανωτερότητας του φύλου τους, σαδιστικούς λόγους ή λόγω του πάθους κατοχής πάνω τους.

Η Μεξικανή ακαδημαϊκός, πολιτικός, ακτιβίστρια και μελετήτρια της Ράσελ, επέκτεινε τον ορισμό (feminicidio) για να συμπεριλάβει τις εξαφανίσεις γυναικών, συνηθισμένες στη Λατινική Αμερική αλλά και τις «ζωντανές νεκρές», θύματα μιας παράνομης αλλά νομιμοποιημένης βίας (φυσικής ή ψυχολογικής εκμηδένισης) για την οποία ευθύνονται και οι θεσμοί-πολιτεία που δεν προστατεύουν τις γυναίκες λόγω της κυρίαρχης ανδροκρατικής νοοτροπίας (συστημικό-δομικό ζήτημα και όχι ατομικό).

Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ, 137 γυναίκες δολοφονούνται κάθε μέρα παγκοσμίως.

Ενώ παγκοσμίως γίνεται λόγος γι’ αυτό το φαινόμενο (femicide, femicidio ή feminicidio [femminicidio στα ιταλικά]), με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις μαζικές δολοφονίες και εξαφανίσεις γυναικών στην πόλη Σιουδάδ Χουάρες (Ciudad Juarez) του Μεξικό τη δεκαετία του 1990 (το οποίο η Λαγκάρντε θεωρεί κρατικό έγκλημα), και λαμβάνονται μέτρα για την καταπολέμησή του, η Ελλάδα ποιεί την νήσσαν, ωσάν να μην υφίσταται ζήτημα έμφυλης βίας στην Ελλάδα που συχνά οδηγεί στο θάνατο γυναικών.

Στην Ελλάδα καταγράφονται απλώς, από την Ελληνική Αστυνομία, ποσοτικά τα θύματα των ανθρωποκτονιών ανάλογα με το φύλο τους χωρίς να γίνεται καμιά ποιοτική ανάλυση αυτών των δολοφονιών, έτσι ώστε δε γνωρίζουμε το ποσοστό των γυναικοκτονιών ή το κίνητρο του δράστη. Φαίνεται πάντως ότι και στην Ελλάδα οι περισσότερες γυναίκες δολοφονούνται εντός του σπιτιού (σύμφωνα με τα στοιχεία που έχει δώσει η Αθηνά Πεγκλίδου στο Δίκυτο COST, Femicide Across Europe για το έτος 2013 προκύπτει ότι στην Ελλάδα οι 42 από τις 51 δολοφονίες με θύματα γυναίκες έλαβαν χώρα εντός του σπιτιού) ενώ οι περισσότεροι άντρες δολοφονούνται σε άλλους χώρους, που υποδηλώνει ότι οι γυναίκες πέφτουν θύματα ενδο-οικογενειακής βίας ενώ οι άνδρες όχι.

Επίσης, σύμφωνα με τα δεδομένα της Eurostat, τα οποία παρουσίασε μια έρευνα της Στατιστικής Υπηρεσίας της Ιταλίας, για τις δολοφονίες γυναικών στις χώρες της Ε.Ε. το έτος 2016, η Ελλάδα βρίσκεται ελάχιστα χαμηλότερα από την Ιταλία και την Ισπανία (Ιταλία και Ισπανία 0.48, Ελλάδα 0.47 σε 100.000 κατοίκους), αλλά εν συγκρίσει με τον πληθυσμό της υπερβαίνει και τις δύο χώρες (0,75 Ελλάδα, 0,67 Ιταλία, 0,63 Ισπανία). Το φαινόμενο, λοιπόν, στην Ελλάδα αν και «αόρατο», είναι υπαρκτό.

Εντούτοις, ενώ οι προαναφερόμενες χώρες ασχολούνται εδώ και χρόνια με το φαινόμενο της γυναικοκτονίας, στην Ελλάδα μόλις πρόσφατα επικυρώθηκε η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης (Νόμος 4531/2018, ΦΕΚ 62/Α΄/5-4-2018). Ωστόσο, κάλλιο αργά παρά ποτέ. Μετά και τα πρόσφατα εγκλήματα της φοιτήτριας Ελένης Τοπαλούδη στη Ρόδο και της Αγγελικής Πέτρου στην Κέρκυρα(1) πρέπει να ανοίξει ο δημόσιος διάλογος, να τεθεί επιτέλους το ζήτημα και στην Ελλάδα, να κινητοποιηθούν οι γυναικείες οργανώσεις, να βελτιωθεί το θεσμικό πλαίσιο και να ληφθούν μέτρα για την καταπολέμησή του. Όπως σημειώνει και η καθηγήτρια εγκληματολογίας Βασιλική Αρτινοπούλου: «όσο πιο γρήγορα καταγγέλλεται και προλαμβάνεται η κακοποίηση, αυτομάτως έχουμε έναν δείκτη πρόληψης της γυναικοκτονίας». 

Μέτρα για την καταπολέμηση του φαινομένου, βάσει των μέτρων και των προτάσεων που έχουν τεθεί στην Ιταλία (που πήραν ως παράδειγμα και τον «οργανικό νόμο» 1/2004 για την έμφυλη βία στην Ισπανία).

♦ Εθνικό Παρατηρητήριο για τη μελέτη των περιπτώσεων Γυναικοκτονιών: ένας εθνικός φορέας που θα ορίσει τη γυναικοκτονία στο πλαίσιο των διεθνών προσεγγίσεων, θα καταγράφει τις περιπτώσεις γυναικοκτονιών, θα διεξάγει στατιστικές μελέτες (καταγράφοντας διάφορα στοιχεία μέσω ποσοτικής και ποιοτικής ανάλυσης, όπως το προφίλ/εργασιακή κατάσταση θύματος και δράστη, τόπος εγκλήματος, αν η γυναίκα είχε ήδη κάνει καταγγελία και τι έγινε με αυτή, εθνικότητα θύματος και δράστη, ηλικία, σχέση μεταξύ τους, αριθμός ορφανών, κίνητρο εγκλήματος, ποινή δράστη) και θα προτείνει μέτρα για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Υποχρέωση συλλογής και συσχέτισης στοιχείων για διάφορα ζητήματα που αφορούν την εκπαίδευση, την εργασία, την υγεία, την κακοποίηση των γυναικών κ.ά.

♦ Ένα Υπουργείο Ισότητας/Ίσων Ευκαιριών (με πολύ περισσότερες αρμοδιότητες από αυτές της Γενικής Γραμματείας Ισότητας) θα προωθούσε μια γενικότερη πολιτική κατά της έμφυλης βίας και την αλλαγή των πατριαρχικών στερεοτύπων.
Κοινοβουλευτική Επιτροπή Παρακολούθησης εφαρμογής της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης.
♦ Ορισμός Γυναικοκτονίας: Στις χώρες που δεν έχει οριστεί-τυποποιηθεί νομικά το αδίκημα της γυναικοκτονίας (όπως έχει οριστεί σε 16 χώρες της Λατινικής Αμερικής π.χ. Μεξικό και Γουατεμάλα), υφίσταται διαφορετική εκτίμηση για το τι πρέπει να θεωρείται γυναικοκτονία, με αποτέλεσμα να επικρατεί ασυμφωνία στις εκτιμήσεις και τα ποσοστά. Π.χ. η Στατιστική Υπηρεσία της Ιταλίας καταγράφει ως γυναικοκτονίες τα εγκλήματα γυναικών που τελούνται στο οικογενειακό περιβάλλον από νυν ή πρώην σύζυγο/σύντροφο ή μέλος της οικογένειας. Παρόλο που αυτά τα εγκλήματα είναι η πλειοψηφία των γυναικοκτονιών, γι’ αυτό και υπάρχει το σύνθημα «Οι δολοφόνοι έχουν τα κλειδιά του σπιτιού», οι γυναικείες οργανώσεις θεωρούν αυτό τον ορισμό στενό και συμπεριλαμβάνουν στην καταγραφή τους εγκλήματα σεξουαλικού χαρακτήρα, όπως βιασμούς που έχουν μοιραία έκβαση ή δολοφονίες στο χώρο της πορνείας. Θα συμπεριελάμβαναν, σε αντίθεση με τη Στατιστική Υπηρεσία της Ιταλίας, στην καταγραφή τους το έγκλημα της φοιτήτριας στη Ρόδο ως γυναικοκτονία δεδομένου ότι τη σκότωσαν γιατί αρνήθηκε, όπως φαίνεται, να υποκύψει στις ορέξεις τους, με άλλα λόγια αν δεν ήταν γυναίκα-σεξουαλικό αντικείμενο, δε θα τη σκότωναν. Εν ολίγοις, είναι σημαντικό να οριστεί νομικά η έννοια και να τυποποιηθεί το αδίκημα της γυναικοκτονίας, ώστε πρώτον να ξέρουμε για τι μιλάμε και δεύτερον η γυναικοκτονία να θεωρείται, ως ποινικό αδίκημα, επιβαρυντικό για το δράστη και όχι όπως π.χ. στο παρελθόν ελαφρυντικό ως «έγκλημα τιμής».
♦ Να ληφθούν επιπλέον μέτρα πάταξης του stalking και να υπάρξει ειδικός νόμος αντι-stalking, όπως έχει γίνει π.χ. στην Ιταλία με το νόμο 38/23-4-2009 όπου προβλέπεται για το δράστη ποινή 6 μήνες – 4 χρόνια που αυξάνονται σε περίπτωση καταδίωξης τέως συζύγου κατόπιν διαζυγίου, καταδίωξης ανήλικης, γυναίκας εγκύου ή ατόμου με ειδικές ανάγκες. Να σημειωθεί ότι μετά τη θέση σε ισχύ του νόμου, οι καταγγελίες των γυναικών στην Ιταλία πολλαπλασιάστηκαν.
♦ Κώδικας Δεοντολογίας για τα ΜΜΕ που να επικεντρώνεται στα εξής: σεξιστικοί τίτλοι/ ρεπορτάζ /εκφράσεις, γλάστρες-σεξουαλικά αντικείμενα στις τηλεοπτικές ψυχαγωγικές εκπομπές, σεξιστικές διαφημίσεις, προβολή των γυναικοκτονιών ως εγκλήματα τιμής ή πάθους ή «άρρωστων» ανδρών, παρουσίαση διαστρεβλωμένων ειδήσεων που βρίσκουν ελαφρυντικά για τους αυτουργούς-βίαιους άνδρες. Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης: καλύτερη επιτήρηση. Για τις αρχές δεοντολογίας να εμπλακεί η ΕΣΗΕΑ στην επιτήρηση π.χ. του επαρχιακού τύπου. Ειδική πρόβλεψη για τα social media που χρησιμοποιούνται ως κανάλια σεξιστικής παρενόχλησης προωθώντας το φαινόμενο του έμφυλου «sexting» (διάδοση φωτογραφιών ερωτικού περιεχομένου χωρίς τη συναίνεση του θύματος), «cyber-bulling» και «hate speech».
♦ Χρηματοδότηση για κέντρα κακοποιημένων γυναικών και ξενώνες φιλοξενίας. Προαιρετική δυνατότητα να αποδίδεται 5/1000 του εισοδήματος για τα κέντρα κατά της βίας συμπληρώνοντας ειδικό κουτάκι στη φορολογική δήλωση.
♦ Χρηματοδότηση για θεραπευτικά-εκπαιδευτικά κέντρα βίαιων ανδρών. Η βία κατά των γυναικών δεν είναι πρόβλημα των γυναικών αλλά ανδρικό πρόβλημα. Οι άνδρες πρέπει να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους και όχι οι γυναίκες.
♦ Επίσπευση δικαιοσύνης σε περίπτωση καταγγελίας. Η καταγγελία από την αστυνομία πρέπει να φτάνει στα δικαστήρια αμέσως ώστε να επισπεύδονται οι διαδικασίες που επιτρέπουν την ενεργοποίηση μέτρων προστασίας και κοινωνικής στήριξης. Άμεση απομάκρυνση άνδρα που κακοποιεί από οικογενειακή εστία. Σε ειδικές περιπτώσεις, ηλεκτρονικό βραχιολάκι (προβλέφθηκε στην Ισπανία) για να μην μπορούν οι άνδρες να πλησιάσουν τις γυναίκες που έχουν ήδη κακοποιήσει. για τη γυναίκα οικονομική και ψυχολογική στήριξη, άδεια εργασίας ή διευκολύνσεις για να βρει δουλειά, παροχή διαμονής μακριά από το θύτη κ.λ.π.
♦ Συντονισμός και επιμόρφωση δομών. Στην Ιταλία έχει παρατηρηθεί το φαινόμενο η γυναίκα συχνά να πέφτει θύμα ενός άνδρα που έχει ήδη καταγγείλει για άσκηση βίας. Αυτό σημαίνει ότι η γυναικοκτονία είναι και «κρατικό έγκλημα», γιατί το κράτος-πολιτεία δεν την προστατεύει ως οφείλει. Εκτός από τις θλιβερές περιπτώσεις όπου η αστυνομία την αποτρέπει από το να υποβάλει μήνυση εναντίον του άνδρα της συνήθως σε κλειστές επαρχιακές κοινωνίες, υπάρχουν και περιπτώσεις όπου γραφειοκρατικές δυσλειτουργίες ή μη συντονισμός των δομών έχουν ως αποτέλεσμα αντί να προστατευτεί η γυναίκα από το δράστη που κατήγγειλε στις αρχές, ο δράστης να εξοργίζεται με την καταγγελία και να τη σκοτώνει προτού προλάβουν οι αρχές να δράσουν. Χρειάζεται άμεσος συντονισμός δομών (αστυνομία, δικαιοσύνη, κοινωνικοί λειτουργοί, κέντρα κακοποιημένων γυναικών) και προστασία της γυναίκας.
♦ Ειδική επιμόρφωση φορέων που έχουν να κάνουν με την κακοποίηση γυναικών (αστυνομία, δικαιοσύνη, νοσοκομεία, συμβουλευτικά κέντρα).
♦ Ειδικά δικαστήρια που εξετάζουν αδικήματα ενδοοικογενειακής βίας (προβλέφθηκε στην Ισπανία).
♦ Σεξουαλική και έμφυλη εκπαίδευση – Επιμόρφωση στα σχολεία.
♦ Εκστρατείες Κοινωνικής Ευαισθητοποίησης ενάντια στη βία κατά των γυναικών. Προτροπή υπέρ της καταγγελίας βίαιων περιστατικών “Μεταξύ του ουρλιαχτού και της σιωπής, επιλέγουμε το λόγο!” και απεύθυνσης σε συμβουλευτικά κέντρα. Παράλληλα, επικέντρωση των εκστρατειών ενάντια στη βίαιη ανδρική συμπεριφορά και όχι στα γυναικεία «ραμμένα στόματα».
♦ Ειδική άδεια εργασίας για τις γυναίκες-θύματα οικογενειακής βίας που παρακολουθούν θεραπευτικά προγράμματα για κακοποιημένες γυναίκες.
♦ Θετικά μέτρα για ευαίσθητες κατηγορίες γυναικών. Δωρεάν νομική υποστήριξη. Προγράμματα ενδυνάμωσης (empowerment) δυνατοτήτων τους και ενίσχυσης γυναικείας απασχόλησης – οικονομικής ανεξαρτησίας.
♦ Χορήγηση ασύλου για τις γυναίκες-θύματα οικογενειακής βίας και ειδικές προβλέψεις για τις κακοποιημένες γυναίκες που πέφτουν θύματα trafficking.
♦ Ειδικό ταμείο για μέριμνα των ορφανών που έχασαν τη μητέρα τους εξαιτίας της γυναικοκτονίας (οικονομική και ψυχολογική στήριξη ανήλικων ή τέκνων που δεν είναι οικονομικά ανεξάρτητα, χορήγηση στέγασης, υποτροφιών, κρατικών βοηθημάτων, επαγγελματικός προσανατολισμός, ψυχο-ιατρική στήριξη παιδιών που ήταν παρόντα στο έγκλημα κ.α.). Στην Ιταλία με το νόμο 4/11-1-2018 για τη στήριξη των ορφανών, ο θύτης χάνει την επιμέλεια των τέκνων, όπως και κάθε δικαίωμα που απορρέει από τυχόν συζυγική σχέση με το θύμα (σύνταξη, οικογενειακά επιδόματα, εργατική κατοικία) και προβλέπεται κατάσχεση της περιουσίας του (ακόμα κι αν είναι χωρισμένος με το θύμα) προς όφελος των παιδιών, τα οποία μάλιστα μπορούν να ζητήσουν αλλαγή επωνύμου.
♦ Ειδική κοινωνική μέριμνα για ηλικιωμένες/ους με σοβαρά προβλήματα υγείας. Στην Ιταλία παρατηρείται το φαινόμενο μεγάλου αριθμού γυναικοκτονιών από ηλικιωμένους συζύγους που αντί να σηκώσουν το βάρος της άρρωστης συντρόφου, τη σκοτώνουν και συνήθως μετά αυτοκτονούν.
♦ Γενικότερα, απονομιμοποιήση ως κυρίαρχης κοινωνικής αξίας του μονογαμικού ετεροσεξουαλικού κοινωνικού προτύπου, του ετεροφυλόφιλου γάμου «μέχρι να μας χωρίσει ο θάνατος», της πατριαρχικής οικογένειας, του γάμου-μητρότητας ως σκοπού της γυναίκας και των παραδοσιακών ρόλων. Πρέπει να αλλάξουν οι παραδοσιακές νοοτροπίες και να τονιστεί ότι αγάπη δε σημαίνει κατοχή αλλά ότι ευδοκιμεί στην ελευθερία ενώ η βία στην εγωιστική κατοχή της συντρόφου.

Η αφίσα που καλούσε σε διαδήλωση διαμαρτυρίας στους Αγίους Αναργύρους, για την τριπλή γυναικοκτονία που έγινε τον Δεκέμβρη του 2017 από αστυνομικό, που σκότωσε με το υπηρεσιακό του περίστροφο την γυναίκα του, την πεθερά του και την τρίχρονη κορούλα του.