ΤΟ ΚΥΝΗΓΙ ΜΑΓΙΣΣΩΝ ΤΟΥ ΧΘΕΣ, Η ΓΥΝΑΙΚΟΚΤΟΝΙΑ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ

Ελένα Μπαγιόνα – Αουρόρα Ντίαθ Ομπρεγόν

https://www.pikaramagazine.com/2019/05/la-caza-de-brujas-de-ayer-el-feminicidio-de-hoy/

Pikara, 8-5-2019

Μετάφραση: Δήμητρα Κοκκινίδου

Το 1ο Συνέδριο με θέμα: “Το κυνήγι μαγισσών στην Ευρώπη το οποίο πραγματοποιήθηκε στην Ιρούν [σημ. μτφ. πόλη της Χώρας των Βάσκων], διεκδίκησε τη διατήρηση της μνήμης των γυναικών που δολοφονήθηκαν τον 16ο και 17ο αιώνα με την κατηγορία της μαγείας. Διάφορες εισηγήτριες ανέλυσαν την ιστορική διαδικασία και παρότρυναν να συνεχιστεί η σχετική έρευνα σε ποικίλες κατευθύνσεις σε όλη την Ισπανία.

Φωτο: Ελένα Μπαγιόνα

Μυταρού. Άσχημη. Χοντρή. Μάγισσα. Σαλεμένη. Δαιμονική. Ξεδοντιάρα. Με κρεατοελιές. Αυτή που τρώει παιδιά. Η νεαρή που πλανεύει και μαγεύει τους άνδρες. Η παράδοση. Η επωδός: «Φυλαχτείτε, έρχεται η μάγισσα». Και τις έκαψαν ζωντανές στην πυρά. Κατά τη διάρκεια του 16ου και του 17ου αιώνα περισσότερο από το 80% των ανθρώπων που δικάστηκαν και θανατώθηκαν στην Ευρώπη με την κατηγορία της μαγείας ήταν γυναίκες. Οι καταδικασμένες ήταν χήρες, φτωχές, αγρότισσες, μαίες, θεραπεύτριες ή απλώς γυναίκες που ζούσαν μόνες. Οι μάγισσες κατηγορούνταν για όλες τις συμφορές που έρχονταν στα χωριά: τους παγετούς, τη σοδειά που καταστράφηκε από το χαλάζι, τις επιδημίες, τη στειρότητα ή τον θάνατο μιας αγελάδας. Και πώς αποδεικνυόταν ότι μια γυναίκα ήταν μάγισσα; Τις έδεναν και τις βύθιζαν σε αγιασμένο νερό. Αν βούλιαζαν, ήταν αθώες. Αν επέπλεαν, ήταν μάγισσες και τις θανάτωναν την ίδια στιγμή. Σε άλλες έψαχναν κηλίδες που θα μπορούσαν να ταυτιστούν με σύμβολα του Διαβόλου – σαρκώδη εξογκώματα, κρεατοελιές, ουλές· αν με το τρύπημα δεν μάτωναν ή δεν πονούσαν, αυτό σήμαινε ότι οι γυναίκες ανήκαν στη σατανική φατρία. Επίσης χρησιμοποιούσαν ζυγαριές για να τις ζυγίζουν, καθώς πίστευαν ότι μια μάγισσα ζύγιζε λίγο ή σχεδόν καθόλου.

Το κυνήγι των μαγισσών στην Ευρώπη υπήρξε θέμα λησμονημένο από τα βιβλία της ιστορίας και η μορφή της μάγισσας μετατράπηκε σε λαϊκό μύθο τρόμου, τυποποίησης και διακωμώδησης. Όμως πίσω απ’ όλα αυτά κρύβεται μια μαζική δολοφονία, σύγχρονη με το τέλος της φεουδαρχίας, την εγκαθίδρυση του καπιταλισμού και τη διαμόρφωση του κράτους, το οποίο αποσκοπούσε στην κατήχηση των γυναικών, την κοινωνική πειθαρχία και την ενίσχυση της εκκλησιαστικής ηθικής τάξης. Πότε θα αποδοθεί δικαιοσύνη και θα αποκατασταθεί η μνήμη των δολοφονημένων γυναικών και πότε θα γραφεί η πραγματική ιστορία; Όλα αυτά τα ερωτήματα συζητήθηκαν στην Πρώτη Φεμινιστική Συνάντηση με θέμα την Ιστορία του κυνηγιού των μαγισσών, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Ιρούν. Στη διοργάνωση πήραν μέρος ιστορικοί, ανθρωπολόγοι και ερευνήτριες και ενθάρρυναν τις συμμετέχουσες να συνεχίσουν τη σχετική έρευνα σε όλη την Ισπανία. Και, όπως θα έθετε το ερώτημα η Σίλβια Φεντερίτσι, η διάσημη ομιλήτρια της συνάντησης, βρισκόμαστε σήμερα μπροστά σε ένα νέο κυνήγι μαγισσών που ονομάζεται γυναικοκτονία; Οι λεσβίες, οι αδερφές, οι κακές μητέρες, οι φεμινίστριες, οι μετανάστριες, οι γυναίκες που υφίστανται φυλετικό ρατσισμό είναι οι νέες μάγισσες του 21ού αιώνα; Αν υπάρχει κάτι κοινό σε όλα αυτά, είναι η ευθύνη της πατριαρχίας και του καπιταλισμού για τον θάνατο των γυναικών προγόνων μας και των γυναικών σήμερα.

«Ανακαλύψαμε ένα νέο έγκλημα: τη μαγεία»

Για να εξηγήσουμε τη θανάτωση εκατοντάδων χιλιάδων μαγισσών στην αρχή των νεοτέρων χρόνων στη Δύση είναι απαραίτητο να επανερμηνεύσουμε την ιστορία εστιάζοντας στη μετάβαση από το φεουδαρχικό στο καπιταλιστικό σύστημα. Πρέπει να ξεριζώσουμε από το λαϊκό φαντασιακό την εικόνα της sorgina (της «μάγισσας» στα βασκικά) ως προπατορικό μύθο και να ερμηνεύσουμε τις πολιτικές και οικονομικές ρίζες της συστηματικής εκστρατείας τρόμου κατά των γυναικών, η οποία εγγράφεται στην εμφάνιση του έθνους-κράτους. Όπως διαπιστώνει η Σίλβια Φεντερίτσι, «το κυνήγι μαγισσών ήταν λειτουργικό» μέσα σε ένα ιστορικό πλαίσιο ακρογωνιαίος λίθος του οποίου υπήρξαν οι δομές κυριαρχίας με βάση τον έμφυλο καταμερισμό εργασίας. Καπιταλισμός και βαρβαρότητα.

Μιλούμε για μια ισχυρή δημογραφική και οικονομική κρίση που διατρέχει τον 16ο και 17ο αιώνα, για την ανάπτυξη της νομισματικής οικονομίας, καθώς και για την εμφάνιση πολιτικής που ρύθμιζε την ιδιοκτησία της γης και την εργασία. Καθώς οξυνόταν η κρίση της φεουδαρχίας, εμφανιζόταν ένα νέο σκηνικό (που αργότερα θα γινόταν αχρονικό), το οποίο θα οδηγούσε στην αναδιοργάνωση της οικιακής εργασίας, της οικογενειακής ζωής, της ανατροφής των παιδιών, της σεξουαλικότητας και των σχέσεων μεταξύ ανδρών και γυναικών. H μισθωτή εργασία διαχωρίστηκε από τη μη μισθωτή ή, κατ’ ευφημισμόν, από την εργασία παραγωγής και αναπαραγωγής. Η νομοθεσία περιόριζε τη δυνατότητα δράσης των γυναικών και ο ρόλος τους ανακαθορίστηκε: όσες δεν συμμορφώνονταν με τον επιβεβλημένο ρόλο (θεραπεύτριες, ανυπάκουες σύζυγοι, χήρες, αιρετικές) στιγματίζονταν και θεωρούνταν πηγή του κακού. Όπως εξηγεί το Malleus maleficarum (1487, Το σφυρί των μαγισσών), οι γυναίκες, επειδή διαθέτουν «περιορισμένες νοητικές ικανότητες», γοητεύονται ευκολότερα από τον Διάβολο και υποκύπτουν στο κακό. Αυτή η πραγματεία έγινε το βασικό εγχειρίδιο δίωξης των μαγισσών, ιδιαίτερα για τον Πιέρ ντε Λανκρ, τον Γάλλο νομικό που υποστήριζε ότι είχε ανακαλυφτεί «ένα νέο έγκλημα: η μαγεία».

Η κατασκευή της μάγισσας

Η Σίλβια Φεντερίτσι κατά τη διάρκεια της εισήγησής της στη συνάντηση. / Ελένα Μπαγιόνα.

Αν, όπως έκαναν η ιστορικός Αμάια Νάουσια ή η ανθρωπολόγος Νούρια Μορεγιό, ερευνήσουμε από φεμινιστική σκοπιά το κυνήγι των μαγισσών, όπου το 80% των θυμάτων ήταν γυναίκες, θα διαπιστώσουμε ότι οι διώξεις ενέτειναν τον διαχωρισμό μεταξύ ανδρών και γυναικών και ενστάλαξαν στους άνδρες τον φόβο για τις «αντίθετές» τους. Τις κατήγγελλαν οι γείτονές τους, συλλαμβάνονταν και βασανίζονταν, μέχρι να ομολογήσουν το μεγάλο τους έγκλημα (ότι ήταν μάγισσες) και οι περισσότερες κατηγορούμενες είχαν κάτι κοινό: τη φήμη της κακής χριστιανής. Όλες απειλούσαν την ισχύουσα τάξη πραγμάτων: η χηρεία ήταν μια ιδιαίτερα επικίνδυνη κατάσταση, εφόσον σήμαινε άρνηση της ανδρικής εξουσίας και δυνατότητα σεξουαλικών εμπειριών, ώστε οι χήρες να μετατρέπονται σε υπονομευτικά και απειλητικά στοιχεία. Η ιδιότητα της θεραπεύτριας ήταν ασύμβατη με το νέο επάγγελμα του γιατρού και η ικανότητά της να θεραπεύει, όπως και να μεταβάλλει την εξέλιξη της κύησης, έπληττε την πειθαρχία του γυναικείου σώματος. Οι ιατρικές μέθοδοι είχαν αρχίσει να περνούν στα χέρια των ανδρών, με αποτέλεσμα να απαλλοτριωθεί η γυναικεία κληρονομιά της εμπειρικής γνώσης (μαγικά φίλτρα σύμφωνα με την Εκκλησία, θεραπευτικά μέσα που φτιάχνονταν από ιατρικά βότανα και μεταβιβάζονταν από γενιά σε γενιά σύμφωνα με τις θεραπεύτριες). Στη σκηνή εμφανίστηκε η σύγχρονη επιστήμη υψώνοντας ένα τείχος που μπορούσαν να υπερβούν μόνο οι άνδρες επιστήμονες. Χωρίς να λησμονούμε ότι οι νέες γυναίκες ενδιέφεραν ιδιαίτερα τον Διάβολο, καθώς χρησιμοποιούσαν τη σεξουαλικότητά τους για να βάλουν σε πειρασμό τους άνδρες: ισχυρές και δαιμονικές, εκπροσωπούσαν την αμαρτία και τη διαστροφή.

Οι γυναίκες έπρεπε να πάψουν να ελέγχουν την αναπαραγωγική τους λειτουργία και αυτές οι μαζικές δολοφονίες διευκόλυναν την ανάπτυξη ενός πιο καταπιεστικού πατριαρχικού καθεστώτος. Όπως γράφει η Σίλβια Φεντερίτσι στο βιβλίο: ο Κάλιμπαν και η μάγισσα, «καταστράφηκε ένας ολόκληρος κόσμος από μεθόδους, πεποιθήσεις και κοινωνικά υποκείμενα, η ύπαρξη των οποίων ήταν ασύμβατη με την καπιταλιστική πειθαρχία της εργασίας, ώστε να ανακαθοριστούν τα κύρια στοιχεία της κοινωνικής αναπαραγωγής».

Το εμπόριο μιας γενοκτονίας

«Επισκεφτείτε το μουσείο όπου βασανίστηκαν οι γυναίκες!», είναι μια από τις φράσεις που χρησιμοποιούνται με σκοπό την αποκόμιση κέρδους από το κυνήγι των μαγισσών και τις δολοφονίες χιλιάδων γυναικών. Αν παρατηρήσουμε τις μορφές των μαγισσών – γλυπτά, παιχνίδια, κούκλες – που πωλούνται στις εξόδους των μουσείων ή στα μεσαιωνικά χωριά, θα διαπιστώσουμε ότι πρόκειται για εικόνες που προκαλούν τρόμο και αποστροφή. Η κατασκευή και η εμπορευματοποίηση των μαγισσών δεν διαδίδεται με διδακτικό τρόπο ούτε υπάρχει στα μουσεία πραγματική ερμηνεία της ιστορίας τους. Υπάρχουν τουρίστες που έχουν ελάχιστα συνειδητοποιήσει ότι μια γενοκτονία έχει μετατραπεί σε πόλο έλξης ενός αποτρόπαιου θεάματος. Η κατάργηση αυτής της κατασκευής υπήρξε ένα από τα κύρια σημεία του συνεδρίου και των μελλοντικών ερευνητικών κατευθύνσεων στο εν λόγω γνωστικό πεδίο.

«Η δυνατότητα επίσκεψης στο Θουγαραμούρντι [σημ. μτφ. χωριό της Ναβάρας στη Βόρεια Ισπανία] αποτελεί πολύ θετικό γεγονός, αλλά το περιεχόμενο του μουσείου είναι ελλειμματικό. Τα πωλητήρια των μουσείων μαγισσών προκαλούν φόβο και είναι απαράδεκτο να πουλούν ομοιώματα δολοφονημένων γυναικών, τις οποίες εκπροσωπούν οι ίδιοι οι εκτελεστές τους», υπογραμμίζει η ιστορικός Αμέλια Νάουσια. Η βιομηχανία έχει εμπορευματοποιήσει τα εγκλήματα εναντίον χιλιάδων γυναικών πουλώντας τα βασανιστήρια και τη θανάτωσή τους. «Δεν είναι δυνατόν ένα φυλλάδιο να γράφει ότι οι συνάξεις μαγισσών ήταν μακάβριες και άσεμνες συναντήσεις», εξηγεί η Νάουσια. Η κινηματογραφική και τηλεοπτική βιομηχανία έχει επίσης παραποιήσει την εικόνα της μάγισσας. Αρκεί μια ανασκόπηση των ταινιών της Ντίσνεϊ: η μάγισσα Ούρσουλα, η Μαλέφισεντ, η βασίλισσα Γκριμχίλντε είναι δημιουργήματα φαντασίας που αναπαράγουν τη δαιμονοποίηση. Γι’ αυτόν τον λόγο το συνέδριο ζήτησε να δοθεί έμφαση στον παιδαγωγικό ρόλο των ιστορικών μουσείων και να διατηρηθεί στους δρόμους και τα χωριά η μνήμη όσων κατηγορήθηκαν. «Η ιστορία των γυναικών δεν θα υπήρχε χωρίς τη συμβολή του φεμινισμού», σημειώνει η ιστορικός Χέμα Πιέρολα επικρίνοντας την ανδροκεντρική ιστορία. Ορισμένες ομιλήτριες συμφωνούν ότι το θεατρικό έργο Μάγισσες της φεμινιστικής ομάδας από τη Μιράντα του Έβρου [σημ. μτφ. πόλη της Καστίλης στη Βόρεια Ισπανία] Γυναίκες στον Δρόμο, το οποίο βασίζεται στη μελέτη της Σίλβιας Φεντερίτσι, αποτελεί επιτυχές παράδειγμα εκπαιδευτικής εκλαΐκευσης.

Ημέρες μετά το συνέδριο το κοινοβούλιο της Ναβάρας ζήτησε από την κυβέρνηση να συμπεριλάβει στο Ινστιτούτο Μνήμης και τη μνήμη των θυμάτων του κυνηγιού των μαγισσών και να δημιουργήσει έναν σχετικό ερευνητικό τομέα από τη σκοπιά του φύλου. Η 409η επέτειος της δίκης των μαγισσών του Θουγαραμούρντι συνηγορεί υπέρ της γνώσης των πραγματικών ιστορικών λόγων. Το Θουγαραμούρντι δεν αποτελεί μεμονωμένη περίπτωση. Η Αμερικανίδα Άλις Μάρκχαμ-Κάντορ, ειδική στην περίπτωση του Σάλεμ, επικρίνει την εμπορευματοποίηση και στη συγκεκριμένη πόλη, η οποία προσελκύει κάθε χρόνο χιλιάδες τουρίστες. Στην πόλη μπορεί να βρει κανείς καταστήματα με σύνεργα εξορκισμού, κάρτες ταρό, κεριά, ακόμη και εργαστήρια μαγείας, διαλογισμού και γιόγκα. «Το Σάλεμ είναι γνωστό ως η πόλη των μαγισσών, όμως κανείς δεν έχει εξιστορήσει την αλήθεια, είναι μόνο εμπόριο», σημειώνει η Μάρκχαμ-Κάντορ.

Ο μισογυνισμός μεταλλάσσεται και προσαρμόζεται

Στη γεμάτη αίθουσα Κατρακάκ το κοινό παρακολουθεί τις συζητήσεις στρογγυλής τράπεζας. / Ελένα Μπαγιόνα.

Στα τέλη Ιανουαρίου 2019 μια γυναίκα, που κατηγορήθηκε για μαγεία, δολοφονήθηκε μαζί με τα τέσσερα μικρά παιδιά της στην Ινδία. Ξυλοκοπήθηκαν μέχρι θανάτου με τη δικαιολογία ότι η γυναίκα ευθυνόταν για την αρρώστια ενός κοριτσιού στο ίδιο χωριό κοντά στο Νέο Δελχί. Το κυνήγι μαγισσών δεν σταμάτησε ποτέ και είναι μια παγκόσμια σφαγή που τρέφεται μέσα στο στομάχι του καπιταλισμού και του μισογυνισμού. Ο ευρωκεντρισμός αποσιώπησε ανάλογους διωγμούς στη Νότια Αφρική, τη Νιγηρία, την Ινδία ή τη Λατινική Αμερική κατά τη διάρκεια της αποικιοκρατίας. Στο βιβλίο: Ο Κάλιμπαν και η μάγισσα η Φεντερίτσι ασκεί κριτική στην ιστορική προσέγγιση του φαινομένου επισημαίνοντας ότι λησμονείται η παγκόσμια διάσταση του, επειδή είναι «κάτι ξένο και μακρινό για μας». Αν και δεν είναι: ο λευκός Ευρωπαίος άνδρας αποίκισε την Αμερική εφαρμόζοντας τις ίδιες τεχνικές γενοκτονίας τις οποίες εφάρμοσε και στην Ευρώπη. Οι Ισπανοί λεηλάτησαν τη γη εξαφανίζοντας από τη φύση κάθε ιερό στοιχείο και στοιχείο φροντίδας, κεφαλαιοποιώντας, αναδιαρθρώνοντας την οικονομία και ιδιωτικοποιώντας την ύπαιθρο και τις γυναίκες. Ο Νέος Κόσμος ήταν για τους επιδρομείς η γη του Διαβόλου και αυτή η εμμονή θα τους οδηγούσε στη νομιμοποίηση της σφαγής των ιθαγενών Ινδιάνων της Αμερικής, όπως και του δουλεμπορίου με προορισμό τις φυτείες της Βραζιλίας και της Καραϊβικής.

Οι γυναίκες πρωτοστάτησαν στους μεγάλους αντιαποικιακούς αγώνες και γι’ αυτό έγιναν ο κύριος στόχος των επιθέσεων. Κάθε εξέγερση κατά του αδηφάγου καπιταλισμού και προς υπεράσπιση των κοινοτήτων που ζουν μακριά από τον πολιτισμό τελειώνει με κυνήγι μαγισσών. Το 1840 υπήρξε ένα κύμα καύσης μαγισσών στη Δυτική Ινδία εναντίον των γυναικών που ζούσαν στα δάση και είχαν περισσότερη εξουσία σε σύγκριση με τις κάστες που ζούσαν στις πεδιάδες. Στην Αφρική το κυνήγι μαγισσών επιβιώνει μέχρι σήμερα, κυρίως εκεί όπου αναπτύχθηκε περισσότερο το δουλεμπόριο, όπως στη Νιγηρία ή τη Νότια Αφρική. Το αποτέλεσμα είναι οι γυναίκες να χάνουν την κοινωνική τους θέση λόγω της νεοφιλελεύθερης επέκτασης. Ανάλογες περιπτώσεις καταγγέλθηκαν στην Κένυα και το Καμερούν τις δεκαετίες του 1980 και 1990, χρονικό διάστημα που συμπίπτει, σύμφωνα με τη Φεντερίτσι, με την πολιτική προσαρμογής του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας.

Το κυνήγι των μαγισσών έχει επανέλθει στην παγκόσμια ημερήσια διάταξη και κάθε κίνημα αντίστασης στην κεφαλαιοποίηση των σωμάτων και της γης μας θα καταπνίγεται μέχρι να σβηστεί από τη μνήμη ο αγώνας των γυναικών προγόνων μας και η ιερότητα του DNA μας. Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα νέο κυνήγι μαγισσών που ονομάζεται γυναικοκτονία.