Η άγνωστη πτυχή μιας γνωστής ιστορίας: των κατακτήσεων της Οκτωβριανής Επανάστασης στο ζήτημα της απελευθέρωσης των γυναικών
Γράφει η Κική Σταματόγιαννη
Αλιεύει η Αφροδίτη Σταμπουλή
Το Μωβ έχει κάνει κάποια δημοσιεύματα για το θέμα των κατακτήσεων των γυναικών στο πλαίσιο της νέας εξουσίας που δημιούργησε η Οκτωβριανή Επανάσταση αλλά και τη μετέπειτα αποδόμησή τους. Σήμερα δημοσιεύουμε άλλο ένα σχετικό κείμενο. Το θέμα διαχρονικά ενδιαφέρον και άξιο προσοχής, έστω και τον Αύγουστο με τη μικρή αναγνωσιμότητα όλων των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, λόγω των διακοπών. Σ.Β.
19 Νοέμβρη 1918. Ο Λένιν σηκώνει απεγνωσμένος το ρολόι του. Επισημαίνει -σ’ ένα πλήθος που χειροκροτεί μανιασμένα και κραυγάζει συνθήματα παραληρώντας- ότι η ώρα περνά και πρέπει επιτέλους να μιλήσει κι αυτός. Είναι το 1ο Πανρωσικό Συνέδριο Εργατριών και Αγροτισσών Γυναικών. Μια διερευνητική -από την πλευρά των μπολσεβίκων- κίνηση. Χρειάζεται να συστήσουν ένα Γυναικείο Γραφείο; Μπορούν; Οι 1.147 γυναίκες αντιπρόσωποι που καταφτάνουν -αντί της αρχικής πρόβλεψης για 300- δίνουν μια ηχηρή απάντηση στην ερώτηση. Χρειάζεται. Και μπορούν.
Αυτό που αναδεικνύεται ως κομβικό στο Συνέδριο είναι η ανάγκη ενεργού εμπλοκής των γυναικών στην κομματική δράση, στη διακυβέρνηση και στα σωματεία. Συζητιούνται προβλήματα εκπαίδευσης και υγείας, κοινωνικοποίησης του νοικοκυριού με μαγειρεία, πλυντήρια, ραφτάδικα, παιδικούς και βρεφονηπιακούς σταθμούς. Ζητούμενο: η απελευθέρωση πολύτιμου χρόνου, ειδικά για τις εργαζόμενες, από τη σκλαβιά της οικιακής εργασίας. Αποφασίζεται ουσιαστική στήριξη στον Κόκκινο Στρατό. Αποτέλεσμα: περισσότερες από 73.000 γυναίκες εμπλέκονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Στα μέτωπα του εμφυλίου, πολεμώντας ισότιμα στο πλάι των συντρόφων τους – συχνά από θέσεις ευθύνης. Στον τομέα προπαγάνδας. Στη δημιουργία, στελέχωση και λειτουργία σταθμών σίτισης και περίθαλψης. Στη φροντίδα των ορφανών. «Γίνε η μητέρα όχι μόνο του δικού σου παιδιού, αλλά και όλων των άλλων παιδιών», έγραφε μια αφίσα στην Ουκρανία.
Μετά το τέλος του Συνεδρίου η Ινές Αρμάντ εισηγείται σειρά μέτρων με σκοπό τη μεγαλύτερη πολιτική ενεργοποίηση των γυναικών. Εκλέγονται αντιπρόσωποι που θα «μαθητεύσουν» για ένα τρίμηνο σε θέσεις δημόσιας διακυβέρνησης και στα σοβιέτ. Κομβικό εργαλείο για την πολιτική διαπαιδαγώγηση των γυναικών, οι οποίες μετά τη μαθητεία τους μοιράζονται δημόσια αυτή την εμπειρία. Αν θέλουμε να δούμε πώς μοιάζει ένα βιωματικό πολιτικό εργαστήριο, ας ρίξουμε μια ματιά στη διαδικασία που ξετυλίγεται τον χειμώνα του 1919. Πιθανότατα ποτέ άλλοτε μια μαγείρισσα, μια βιομηχανική εργάτρια ή μια υφάντρα δεν έφτασε τόσο κοντά στο να διοικεί, αναλαμβάνοντας τις τύχες ενός κράτους.
Οι μπολσεβίκοι πήραν το ρίσκο και εμπιστεύτηκαν μια αλάνθαστη συνταγή: αν θέλεις να προσελκύσεις ανθρώπους στην υπόθεση της επανάστασης, ξεκινάς από τα πραγματικά προβλήματα πραγματικών ανθρώπων. Δεν κάνεις επίκληση σε γενικές και αφηρημένες πολιτικές ιδέες. Οι συντρόφισσες του Γυναικείου Γραφείου το είχαν εμπεδώσει καλά αυτό το μάθημα. Και προσπαθούσαν να το μεταδώσουν και στους άντρες συντρόφους. Πόσο νόημα έχει να μιλάς γενικά και αφηρημένα για κομμουνισμό, αν δεν καταπιαστείς πρώτα με τις συνθήκες που αλυσοδένουν και καταπιέζουν τις γυναίκες;
Συνθήκες
Η 8η Μάρτη 1917 (23η Φλεβάρη) και η ορμητική εισβολή των γυναικών στο πολιτικό προσκήνιο με το αίτημα «Ψωμί και ειρήνη» κινητοποιεί την επιτροπή Πετρούπολης των μπολσεβίκων. Ανατίθεται στη Βέρα Σλούπσκαγια να καταρτίσει πλάνο συστηματικής δουλειάς μεταξύ των γυναικών. Η πρότασή της -περί δημιουργίας συντονιστικού οργάνου και έκδοσης εφημερίδας- συμπληρώνεται με τις παρατηρήσεις της Αλεξάνδρας Κολοντάι. Η Κολοντάι ήταν η αγωνίστρια που αντιλήφθηκε καλύτερα απ’ όλους τη στενή σύνδεση επανάστασης και έμφυλου ζητήματος. Καταθέτει πρόταση για δημιουργία ξεχωριστού Γυναικείου Γραφείου. Απορρίπτεται. Ήταν Απρίλης ’17.
Δύο χρόνια αργότερα ιδρύεται το zhenskii otdel. Για συντομία: Zhenotdel. Ήταν Σεπτέμβρης 1919. Ψυχή του εγχειρήματος, η Κολοντάι και η Αρμάντ. Θα στηριχτούν από την Ναντέζντα Κρούπσκαγια. Στόχος: η βελτίωση της ζωής των γυναικών, η αντιμετώπιση του αναλφαβητισμού και η πολιτική καθοδήγηση των γυναικών. Οι νομικές διεκδικήσεις είναι μόνο το πρώτο, απαραίτητο βήμα, που θα άνοιγε τον δρόμο για τη συνολική χειραφέτηση. Αίτημα σαφώς πιο προχωρημένο από των αστών φεμινιστριών της Δύσης, που περιορίζονταν στο δικαίωμα ψήφου και ατομικής ιδιοκτησίας. Απέναντι σε αυτά οι μπολσεβίκοι -μέσω της Κολοντάι- αντέτασσαν: «Όσο η γυναίκα είναι αναγκασμένη να πουλά την εργατική της δύναμη και να υφίσταται την καπιταλιστική σκλαβιά, δεν θα είναι ποτέ ένα ελεύθερο και ανεξάρτητο πλάσμα».
Οι επεξεργασίες και η συστηματική δουλειά του Ζενοτντέλ στο έμφυλο οδήγησαν σε βασικές κατακτήσεις, πρωτοπόρες ακόμα και για σήμερα: Δυνατότητα αίτησης διαζυγίου χωρίς νομικές διατυπώσεις (Δεκέμβρης 1917). Αποποινικοποίηση αμβλώσεων (1918) με τις εκτρώσεις να πραγματοποιούνται νόμιμα και δωρεάν στα δημόσια νοσοκομεία (1920). Αποποινικοποίηση πορνείας (1922) και ομοφυλοφιλίας (1922). Νομιμοποίηση ομόφυλου γάμου (1926). Μεταβολή εγγράφων μετά από επαναπροσδιορισμό φύλου (1926). Απαγόρευση της Εκκλησίας να επεμβαίνει σε ζητήματα αυτοδιάθεσης του γυναικείου σώματος (Δεκέμβρης 1917). Κρατική στήριξη στις ανύπαντρες μητέρες.
Είναι εντυπωσιακό ότι το Γραφείο δημιουργείται ενώ ο εμφύλιος μαίνεται. Οι μπολσεβίκοι θεωρούν ότι η γυναικεία απελευθέρωση δεν μπορεί να περιμένει να «ωριμάσουν οι συνθήκες» ή να «σταθεροποιηθεί η πολιτική κατάσταση στη χώρα». Η τύχη της επανάστασης κρίνεται από την ουσιαστική εμπλοκή και τον ρόλο των γυναικών. Από τη μια παλεύουν κόντρα στους Λευκούς και τους στρατούς 14 κρατών. Την ίδια στιγμή, οργανώνουν μαθήματα, συνελεύσεις, αρθρογραφούν. Πρακτικά δεν υπήρχε επαρχία χωρίς τοπικό γυναικείο γραφείο. Διασχίζουν τη Ρωσία απ’ άκρη σ’ άκρη με τα περίφημα τρένα και πλοία προπαγάνδας. Προβάλλουν ταινίες, δημιουργούν λέσχες ομαδικής ανάγνωσης, ιδρύουν περισσότερα από 125.000 σχολεία για εκμάθηση στοιχειώδους γραφής και ανάγνωσης. Εκδίδουν μηνιαία εφημερίδα, την «Κομμουνίστκα» με υπεύθυνη την Αρμάντ μέχρι τον θάνατό της. Από το σημείο αυτό (1920), υπεύθυνη αναλαμβάνει η Κολοντάι.
Η κατάσταση στην Ανατολή
Στην κεντρική και ανατολική Ασία το Γυναικείο Γραφείο στράφηκε στο πιο καταπιεσμένο κομμάτι, τις μουσουλμάνες. Τον Ιούνη του 1921 οι μουσουλμάνες παίρνουν την απόφαση να αφαιρέσουν οι ίδιες τις μαντίλες τους: «Η στιγμή που οι αντιπρόσωποι από την Ανατολή διέσχισαν την αίθουσα βγάζοντας τις μαντίλες μπροστά στο Συνέδριο ήταν ένα σύμβολο της νίκης μας στην προσπάθεια να εμπλέξουμε τις γυναίκες της Ανατολής στον κομμουνισμό». Το 1927, 100.000 γυναίκες στο Ουζμπεκιστάν και στη Μπουχάρα καίνε δημόσια τις μαντίλες τους. Οι γυναίκες έχουν να παλέψουν με τη θρησκεία, τις δεισιδαιμονίες (ένας μεγάλος σεισμός αποδόθηκε στην αφαίρεση της ισλαμικής μαντίλας), την πατριαρχική καταπιεστική αντίληψη που διαπερνά την κοινωνία. Υπήρξαν γυναίκες που για τη δράση τους δολοφονήθηκαν. Οι 300 γυναικοκτονίες μόνο μέσα στο πρώτο τρίμηνο του 1929 οδήγησαν σε μια προχωρημένη -ακόμα και για σήμερα- θέση: η γυναικοκτονία είναι έγκλημα κατά της επανάστασης και κρίνεται από τα δικαστήρια ως τέτοιο.
Σταλινική αντεπανάσταση: Οι κατακτήσεις ακυρώνονται
– το Ζενοτντέλ κλείνει
Και μετά ήρθε το 1930. «Η νίκη του σοσιαλισμού εξάλειψε τις συνθήκες που καθιστούν αναγκαία την ύπαρξη ενός τέτοιου Γραφείου». Η σταλινική αντεπανάσταση έβαλε ταφόπλακα στις κατακτήσεις και τα προχωρήματα στη νομοθεσία και στις συνειδήσεις. Ιούνη του 1930, το Γυναικείο Γραφείο κλείνει. Αποτελούσε πλέον «βαρίδι και εμπόδιο». Σε κάποιες αγροτικές περιοχές τα τοπικά τμήματα παρέμειναν -χωρίς δύναμη όμως- μέχρι το 1934. Η «μυρμηγκίσια» δουλειά χρόνων από σπίτι σε σπίτι και από εργοστάσιο σε εργοστάσιο πετάχτηκε στα σκουπίδια.
Τα εναπομείναντα γραφεία κατέληξαν ιμάντες μεταβίβασης των κεντρικών ντιρεκτίβων για στήριξη της καμπάνιας «100% κολεκτιβοποίηση» (κεντρικό σύνθημα της 8ης Μάρτη 1930) και των κρατικών 5ετών οικονομικών πλάνων.
Οι γυναίκες καλούνταν από το κόμμα και το κράτος να ξαναγίνουν παιδοποιητικές μηχανές. Περιορισμοί στο διαζύγιο. Το ίδιο και στις αμβλώσεις. Η ομοφυλοφιλία έγινε πάλι κολάσιμη. Η γυναίκα επέστρεψε στο κελί της: την οικογένεια.
Τι κρατάμε σήμερα
Αν κρατάμε, ωστόσο, κάτι από αυτή τη -μάλλον- άγνωστη πτυχή μιας πολύ γνωστής ιστορίας, είναι μια δυσκολοπρόφερτη λέξη –Ζενοτντέλ– που όμως αρθρώνει πολύ καθαρά τα πιο κρίσιμα ζητήματα: την αυτοδιάθεση του σώματος των γυναικών, τη σεξουαλικότητά τους, το δικαίωμα για μάθηση, την εργασία τους. Κρατάμε τις θεωρητικές επεξεργασίες που οδήγησαν σε αδιανόητα νομικά και πολιτικά άλματα για την εποχή. Κρατάμε την αταλάντευτη δέσμευση στον σκοπό της γυναικείας απελευθέρωσης.
Κυρίως όμως κρατάμε τον ενθουσιασμό που ξεσήκωνε, παρακινώντας γυναίκες φτωχές, αγράμματες, εργάτριες και αγρότισσες σε πολιτική δράση, με την απόλυτη συνειδητοποίηση πως μέσα από τη δράση αυτή αλλάζουν τις ζωές τους. Και την ιστορία των «από κάτω». Παγκόσμια.
(το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο 6ο φύλλο της εφημερίδας «Κόκκινο Νήμα». Το αναδημοσιεύουμε σήμερα στην ιστοσελίδα της «Κόκκινης» καθώς απέχουμε λίγες μόνο μέρες από τα 100χρονα της ίδρυσης του Γραφείου Γυναικών των Μπολσεβίκων) – Την 1η Αυγούστου 2019