H “χαρούμενη σκλάβα” Aunt Jemima, οι τηγανίτες και το ρατσιστικό στερεότυπο

Γράφει η Δώρα Στυλιανίδου

Το 1890 μια αμερικάνικη εταιρεία προσέλαβε την Νάνσυ Γκρην, μια πρώην σκλάβα, για να διαφημίσει το πρώτο μείγμα για τηγανίτες στην Αμερική, με το εμπορικό όνομα “Aunt Jemima”. Στην εικόνα της πάνω στο κουτί φοράει το παραδοσιακό μαντήλι και την ποδιά της μαύρης δούλας και χαμογελάει με αστραφτερά, λευκά δόντια. Η καλοκάγαθη και δουλική αυτή μαύρη γυναίκα υποτίθεται ότι ενσάρκωνε την φιλοξενία και την εγκαρδιότητα της εξιδανικευμένης μπαμπακοφυτείας του αμερικάνικου νότου στο πρόσωπο της mammy, της σκλάβας που φρόντιζε τα λευκά αφεντικά της και μεγάλωνε τα παιδιά τους. Η mammy δεν είχε χρόνο για τα δικά της παιδιά.

Το όνομα Aunt Jemima προέρχεται απο το ομώνυμο τραγούδι του Billy Kersands που γράφτηκε το 1875 για τα minstrel shows που είχαν χρησιμοποιήσει το πρότυπο της mammy και στο βωντεβίλ. Αυτές οι παρωδίες των δουλικών αφρο-αμερικανών έγιναν βορά προς εκμετάλευση αργότερα των εταιρειών -χρησιμοποιώντας επι το πλείστον γυναίκες– για να πουλήσουν “εθνικά”αμερικάνικα προιόντα όπως το μείγμα για τηγανίτες.

Οι εταιρείες στον ανερχόμενο αμερικάνικο καπιταλισμό δεν είχαν ενδοιασμούς, ούτε ευαισθησίες. Ετσι η μαύρη αμερικανίδα θα “πουλιόταν” σκλάβα για δεύτερη φορά, στο βωμό της κερδοφόρας διαφήμησης, αυτή την φορά συμβολικά σαν ντόπιο προιόν.

Η Aunt Jemima θα πουλήσει εκατομύρια απο αυτό το εμπορικό είδος και η εικόνα της θα αλλάξει μορφή ανάλογα με τις οικονομικο-κοινωνικές εξελίξεις και θα προσαρμοσθεί στην κάθε νέα πραγματικότητα. Το βιβλίο του Maurice M. Manring “Η Σκλάβα στο Κουτί, η παράξενη καριέρα της Aunt Jemima” του 1998 αναλύει σε βάθος και καταγγέλει τα στοιχεία του ρατσιστικού στερεότυπου της μαύρης σκλάβας που ζει για να προστατεύει την οικογένεια και τα συμφέροντα των λευκών αφεντικών της.

Το 1925, μετά το θάνατο της Γκρην, το εμπορικό σήμα της Aunt Jemima πουλήθηκε στην εταιρεία Quaker Oats (βρώμη των Κουάκερων) η οποία πλούτισε από αυτό. Μια σειρά απο άλλες Αφρο-αμερικανίδες διαφήμησαν διαδοχικά το προιόν, όμως τα κέρδη τους ήταν πενιχρά μπροστά στα κέρδη της εταιρείας. Το 1989 η εικόνα της mammy εξελίχθηκε και έφτασε να αναπαριστά τη σύγχρονη εργαζόμενη μητέρα και την οικιακή μαγείρισα. Σε αυτή την καινούργια της μορφή δεν φοράει πιο το μαντήλι της σκλάβας, έχει ένα μοντέρνο κομψό κτένισμα, τα αστραφτερά λευκά δόντια, και χαρακτηριστικά που πλησιάζουν αυτά μιας λευκής αλλά με το στιλπνό, εβένινο χρώμα μιάς μαύρης.

Έτσι εδώ υπάρχει μια αντιστροφή, γιατί ενώ στα μίνστρελ σόους λευκοί βάφονταν μαύροι για να χλευάσουν τους Αφρο-αμερικανούς, η εικόνα της εκσυγχρονισμένης Aunt Jemima “εξωραίζει” αισθητά τα μαύρα χαρακτηριστικά της υιοθετώντας κάτι υβριδικό, κρατώντας το μαύρο χρώμα της αλλά θυμίζοντας όλο και λιγότερο την αρχική νέγρα “θείτσα” Τζεμάιμα, σε μια απόπειρα να αποβάλει το ρατσιστικό στερεότυπο για να αυξήσει τις πωλήσεις.

Όμως ο καταναλωτής/καταναλώτρια γίνονταν υποσυνείδητα συνένοχος με την διαφημιστική εταιρεία στη διαιώνιση του ρατσιστικού στερεότυπου της μαύρης τροφού και δούλας.  Εκεί μπροστά του/της είχε το κουτί με την εικόνα της να διαφημίζει το προιόν, που θυμίζει τη σκλαβιά των μαύρων της μπαμπακοφυτείας του αμερικάνικου Νότου, του οποίου όλη η οικονομική άνθηση βασίστηκε σε ένα απο τα πιο φρικτά συστήματα δουλείας στην παγκόσμια ιστορία.

Επιπλέον, είναι τόσο καλά καμουφλαρισμένη και πλασαρισμένη μέσα απο τις περιοδικές αλλαγές της μορφής της Aunt Jemima, που ο καταναλωτής/καταναλώτρια δεν την “βλέπει”, την προσπερνάει και συνεχίζει να αγοράζει το προιόν.

Είναι βαθιά ειρωνικό το ότι το εμπορικό σήμα πήρε μια εταιρεία που ονομάζονταν Quaker Oats, η βρώμη των Κουάκερων, και αυτή η θρησκευτική μειονότητα των Κουάκερων με μεγάλη συμμετοχή των γυναικών, είχε συμμετάσχει πολύ ενεργά στο κίνημα της απελευθέρωσης των μαύρων απο τον νότο (abolitionist movement), βοηθώντας τους να δραπετεύουν και κρύβοντάς τους και τώρα πλασάριζε το προιόν με την εικόνα-σύμβολο της δουλικότητας της Αφρο-αμερικανίδας.

Η Aunt Jemima πουλούσε, πέρα απο το μίγμα για τηγανίτες, σιρόπι και άλλα προϊόντα του παραδοσιακού αμερικάνικου πρωινού και η Quaker Oats Company ήταν θυγατρική της Πέπσι Κόλα. Η ενσωμάτωση της Aunt Jemima στο πρωινό του αμερικανού/αμερικανίδας και των παιδιών τους αφομοίωσε το ρατσιστικό υπονοούμενο και η Ιστορία πήγε περίπατο. Το ίδιο συνέβη και με το καλοκάγαθο πρόσωπο του Μπάρμπα-Μπεν στο λευκό ρύζι, που πίσω του κρύβεται ο νέγρος που κάνει τα πάντα στη μπαμπακοφυτεία για τα λευκά αφεντικά του. H mammy εμφανίζεται ως χαρακτήρας και στην Καλύβα του Μπάρμπα-Θωμά της Χάριετ Μπήτσερ Στόου και αργότερα στο “Οσα παίρνει ο άνεμος” της Μάργκαρετ Μίτσελ.

Η διαφημηστική καμπάνια δημιούργησε μια σειρά απο χάρτινες κούκλες (paper dolls) για να κάνει πιο αποτελεσματική τη διαφήμηση της mammy, όπου φιγουράρουν η Aunt Jemima,ο άνδρας της “θείος” Μωυσής και τα 5 παιδιά τους με τα βιβλικά τους ονόματα, Αβραάμ, Λίνκολν, Ντίλσι , Ζέμπ και Ντάινα. Οι χάρτινες κούκλες ήταν ξυπόλητες και φόραγαν κουρελιασμένα ρούχα για να γίνει πιο φανερό το πέρασμα απο την απόλυτη ένδεια στα πλούτη με το επόμενο κουτί που αγόραζε ο καταναλωτής/καταναλώτρια, που εμπεριείχ κούκλες ντυμένες άψογα.

Το 2014 τα δύο δισέγγονα της Αννα Σ. Χάρρινγκτον (που έκανε την Aunt Jemimα απο το 1935) μήνυσαν την εταιρεία Πέπσι και για λογαριασμό της Νάνσυ Γκρήν και ζήτησαν αποζημίωση με συμβιβασμό 2 δισεκατομυρίων δολλαρίων για τους απογόνους της Γκρήν και της Χάρινγκτον. Όμως η μήνυση αποσύρθηκε ως προκατάληψη το 2015.

Να σημειωθεί ότι υπάρχουν ερωτήματα απο τους ιστορικούς ερευνητές για την πιθανότητα το αρχέτυπο της mammy να είναι κατά πολύ μυθοπλαστικό και να εξυπηρετεί κίνητρα των λευκών. Όμως οι ιστορικές πηγές πιστοποιούν την ύπαρξη της μαύρης σκλάβας, που ήταν η κυριότερη του σπιτιού, απολύτως απαραίτητη για να έχουν οι λευκές κυρίες όλο τον ελεύθερο χρόνο στη διάθεση τους για την κοιωνική τους ζωή και ψυχαγωγία.

Ωστόσο αυτό δεν αναιρεί το ρατσισμό του στερεότυπου της Aunt Jemima που θα θυμίζει για πάντα την βασανιστική ταπείνωση και τους εξευτελισμούς που βίωσαν οι Αφρομερικανίδες. Η ιστορία της Σκλάβας στο Κουτί συγκλονίζει ακριβώς γιατί φωτίζει τις παράδοξες πτυχές της αμερικάνικης κοινωνίας

Οι Αφρο-αμερικανίδες μπορεί να κουβαλάνε στην ιστορία τους αυτό το δουλικό παρελθόν που τους είχε επιβληθεί, αλλά μέσα απο τους αγώνες, τις διεκδικήσεις και τις κατακτήσεις τους, δεν έχουν πια καμμία σχέση με το ρατσιστικό στερεότυπο της mammy Aunt Jemima.

Πηγές βικιπαίδεια στα ελληνικά και αγγλικά