Γράφει η Δήμητρα Κογκίδου*
Το άρθρο αναδημοσιεύουμε από την προσωπική της σελίδα στο fb
Έχω ακούσει πολλές απόψεις αυτές τις μέρες για το πώς θα αναφερόμαστε στην κυρία Σακελλαροπούλου. Πρόεδρος της Δημοκρατίας ή Προεδρίνα της Δημοκρατίας; Η συζήτηση αυτή επαναφέρει στο προσκήνιο το γενικότερο θέμα που υπάρχει με τα θηλυκά επαγγελματικά ουσιαστικά και με την αποτύπωση στο θηλυκό ορισμένων αξιωμάτων, όπως ’πρυτάνισσα, κοσμητόρισσα, βουλεύτρια’’, εξαιτίας του γεγονότος ότι παραδοσιακά ασκούνταν κυρίως από άνδρες (ενώ ακούγεται κανονικό ‘’η μαγείρισσα’’, ‘η καθηγήτρια’’, ‘’η χορεύτρια’’). Η λεξικογραφική παρουσία των έμφυλων αυτών τύπων δεν είναι η αναμενόμενη, ούτε υπάρχει ευρεία εξοικείωση. Νομίζω ότι είναι αναγκαία η συμβολή γλωσσολόγων –ιδιαίτερα όσων γνωρίζουν τα ζήτημα του σεξισμού στη γλώσσα – για να συμβάλλουν στη δημιουργία γλωσσικών προτύπων που θα αποτυπώνουν τη νέα πραγματικότητα.
Βουλεύτρια
‘’Ο/η Βουλευτής’’ φαίνεται μια εύλογη επιλογή και είναι η επικρατούσα χρήση. Άς πάρουμε την περίπτωση του έμφυλου τύπου ‘’βουλεύτρια’’ που άρχισε σιγά -σιγά να χρησιμοποιείται. Πρόκειται για μια συνήθη κατάληξη επαγγελματικών θηλυκών –της /-τρια , π.χ, χορεύτρια, εκπαιδεύτρια, ψυχοθεραπεύτρια, καθηγήτρια, καθαρίστρια. Ο τύπος ‘’βουλεύτρια’’ , όπως και άλλα επαγγελματικά θηλυκά σε -τρια/-εύτρια είναι συμβατά με το γλωσσικό αίσθημα, δεν είναι μειωτικά σε επίσημο ή ανεπίσημο συγκείμενο, δεν παρουσιάζει κανένα πρόβλημα στη γενική του πληθυντικού (των βουλευτριών, στην περίπτωση αυτή ο θηλυκός τύπος είναι ορατός, ενώ αν πούμε των βουλευτών δεν φαίνεται). Γιατί όμως δεν καθιερώθηκε κατά τον ίδιο τρόπο ‘’Βουλευτής /Βουλεύτρια’’;
Προεδρίνα
‘’Ο/η Πρόεδρος φαίνεται μια εύλογη επιλογή και είναι η επικρατούσα χρήση. Ο σχηματισμός του θηλυκού με την κατάληξη –ίνα, ‘’προεδρίνα’’ αναφέρεται ως μη συμβατή με το γλωσσικό αίσθημα σε ένα επίσημο πλαίσιο. Βέβαια, το ίδιο ισχύει και για το σχηματισμό του θηλυκού με την κατάληξη –ισσα, βλ. στα ΑΕΙ ‘’κοσμητόρισσα’’, αλλά με τη χρήση του αρχίζουμε να το συνηθίζουμε. Σε λίγο θα συνηθίσουμε ‘’πρυτάνισσα /αντιπρυτάνισσα’’ που επίσης εμφανίστηκε σχετικά πρόσφατα από το Πανεπιστήμιο του Αιγαίου. Αν είχαμε περισσότερες γυναίκες που δεν θα δίσταζαν να αποτυπώσουν στη γλώσσα τη νέα πραγματικότητα όταν αυτοπροσδιορίζονται, θα είχαμε συνηθίσει περισσότερο αυτές τις θηλυκές καταλήξεις.
Προφανώς κατανοώ την επίδραση του κυρίαρχου λόγου, μόνο που αυτή η πρακτική διαιωνίζει και στη χρήση της γλώσσας την αντίληψη του ανδρικού προσώπου της ηγεσίας –με τη μικρή συμμετοχή των γυναικών ως εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα. Κατά τη γνώμη μου, η χρήση θηλυκών καταλήξεων δεν μειώνει το κύρος των γυναικών στον επαγγελματικό τομέα. Αντίθετα, τις καθιστά ορατές και μπορούν να αποτελέσουν πρότυπα για τις νεότερες γενιές. Επίσης, τον όρο ‘’προεδρίνα’’ πολλά άτομα το βρίσκουν λαϊκό ή υποτιμητικό, ότι παραπέμπει στη σύζυγο του άνδρα που ασκεί το αξίωμα (προεδρίνα – η σύζυγος του προέδρου, ή το επάγγελμα (γιατρίνα –η σύζυγος του γιατρού).
Ας αναρωτηθούμε γιατί κάποια άτομα το εκλαμβάνουν ως υποτιμητικό όταν αφορά σε επαγγέλματα υψηλού κύρους και αξιώματα –‘’Προεδρίνα της Βουλής’’, ‘’Προεδρίνα της Δημοκρατίας’’, ‘’Δημαρχίνα’’ – ενώ η κατάληξη –ινα είναι πιο αποδεκτή σε άλλα πλαίσια, όπως αστυνομικίνα. Αν ο όρος ‘’Προεδρίνα’’ χρησιμοποιηθεί για αυτοπροσδιορισμό γυναικών που κατέχουν υψηλές ηγετικές θέσεις και σε επίσημα κείμενα αυτό θα είναι μια αφορμή για να καθιερωθεί πιο γρήγορα και σε όλα τα υπόλοιπα. Να μη ξεχνάμε ότι όλοι οι δημόσιοι οργανισμοί θα πρέπει να εναρμονιστούν με την κείμενη νομοθεσία (άρθρα 12 και 14 του Ν.4604/2019 ‘’Προώθηση της ουσιαστικής ισότητας των φύλων, πρόληψη και καταπολέμηση της έμφυλης βίας – Ρυθμίσεις για την απονομή Ιθαγένειας – Διατάξεις σχετικές με τις εκλογές στην Τοπική Αυτοδιοίκηση – Λοιπές διατάξεις’’ -ΦΕΚ 26 Μαρτίου 2019, Αρ. Φύλλου 50) για την ένταξη της διάστασης του φύλου στα διοικητικά έγγραφα. Βλ.:http://www.isotita.gr/…/Ν.4604-για-την-Ουσιαστική-Ισότητα-τ…
Γιατί είναι σημαντική η χρήση μη σεξιστικής γλώσσας;
Η χρήση μη σεξιστικής γλώσσας είναι σημαντική καθώς σε μεγάλο τμήμα της γλώσσας μας οι γυναίκες αποκλείονται από το πεδίο των συμβολικών αναπαραστάσεων και τη συγκρότησή τους, ή εμπεριέχονται στην οπτική γωνία της κυρίαρχης κοινωνικής ομάδας. Άλλωστε, η γλώσσα απηχεί την κοινωνική πραγματικότητα. Με αυτή την έννοια, η γλώσσα δεν είναι ιδεολογικά ‘ουδέτερη’ ως προς τις έμφυλες ανισότητες και διακρίσεις αλλά τείνει να αντικατοπτρίζει ιεραρχημένες κοινωνικές πραγματικότητες. Κατά συνέπεια, η γλώσσα εμπεριέχει το μήνυμα της ανισότητας των φύλων με πολλούς τρόπους, αντανακλά και νομιμοποιεί τις άνισες σχέσεις εξουσίας ανάμεσα στα φύλα – για παράδειγμα, ‘’επικρατέστερο είναι το γένος του κυρίαρχου –επικρατέστερου φύλου’’, δηλαδή του αρσενικού.
Όμως, η γλώσσα δεν αποτυπώνει μόνο την κοινωνική πραγματικότητα αλλά επηρεάζει και τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε αυτή την πραγματικότητα. Με άλλα λόγια, μια προκατειλημμένη ως προς το φύλο γλώσσα συμβάλλει και στη διαμόρφωση μιας προκατειλημμένης ως προς το φύλο σκέψης και οπτικής για τον κόσμο. Επομένως, η γλωσσική αλλαγή μπορεί να συμβάλλει στην κοινωνική αλλαγή. Κάθε φορά που αμφισβητούµε όρους και εκφράσεις που εμπεριέχουν διακρίσεις δίνουμε ταυτόχρονα και μια μάχη για όσα αναπαριστά και αναπαράγει στο επίπεδο των κοινωνικών σχέσεων, για το νόημα, καθώς δεν πρόκειται μόνον για ζητήματα γλώσσας, αλλά και με τη σύνδεσή τους με την πολιτική πράξη.
Αποτελεί βασική παραδοχή ότι συστατικό στοιχείο των γλωσσών είναι η ποικιλότητα, ότι η γλωσσική αλλαγή αποτελεί διαχρονική και καθολική πραγματικότητα και ότι κάθε γλωσσικός τύπος που είναι αποτέλεσμα γλωσσικού σχεδιασμού χρειάζεται ένα εύλογο χρονικό διάστημα για να καθιερωθεί και να γίνει αποδεκτός. Ειδικότερα, όμως, η εξοικείωση στη χρήση γλώσσας που εντάσσει τη διάσταση του φύλου, παρά το γεγονός ότι δεν είναι δύσκολο εγχείρημα, συναντά αρκετές αντιστάσεις. Ένα από τα πιο συχνά επιχειρήματα εναντίον της χρήσης του θηλυκού γένους στη γλώσσα είναι το επιχείρημα της χρησιμότητας, δηλαδή ‘’είναι περιττό, δεν χρησιμεύει κάπου’’.
Διδάσκοντας την ενότητα του σεξισμού στη γλώσσα στο πλαίσιο της αντισεξιστικής εκπαίδευσης στο πανεπιστήμιο ή και σε διάφορα σεμινάρια και ιδιαίτερα όταν το 2008 έγινα ‘’Κοσμητόρισσα’’, έχω ακούσει πάρα πολλές απόψεις. Αναφέρω μερικές: ‘’δεν χρησιμοποιείται σε ευρεία κλίμακα, δεν το έχω συνηθίσει και έτσι πρέπει να καταβάλλω συνειδητή προσπάθεια’’, ‘’ είναι ζήτημα άνευ μεγάλης σημασίας, δεν αλλάζει έτσι η θέση των γυναικών στην κοινωνία’’, ‘’ είναι τεχνητή γλώσσα’’, ‘’δεν θα ακολουθούμε τη μόδα της πολιτικής ορθότητας, ούτε θα αστυνομεύουμε τη γλώσσα’’, ‘’ όταν θα έχουμε ισότητα των φύλων, θα ακολουθήσει και η γλωσσική αλλαγή’’, ‘’δεν είναι εύηχη και μακραίνει το κείμενο’’, ‘’ετσι τα μάθαμε στη γραμματική’’ κ.ά.
Η γλώσσα, όμως, αντανακλά την κοινωνία και τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Επομένως, μια γλώσσα που καθιστά τις γυναίκες αόρατες, σηματοδοτεί μια κοινωνία στην οποία παίζουν δευτερεύοντα ρόλο. Η συστηματοποίηση της χρήσης του θηλυκού γένους στο γραπτό και τον προφορικό λόγο, είναι σε μεγάλο βαθμό θέμα συνήθειας και όχι αισθητικής. Μόνο μέσω της γλωσσικής χρήσης, ένας γλωσσικός τύπος επικυρώνεται και γίνεται εν τέλει αποδεκτός και ‘’εύηχος’’. Εξάλλου, το πρόβλημα δεν βρίσκεται στη γλώσσα, αλλά στη στάση μας απέναντι στη γλώσσα.
Τελειώνοντας να υποσημειώσω ότι συζητάμε για αρσενικές και θηλυκές καταλήξεις μέχρι τώρα ενώ υπάρχουν και άτομα που δεν εμπίπτουν στο κυρίαρχο δίπολο άνδρας/γυναίκα. Απέχουμε πολύ από τη χρήση μιας συμπεριληπτικής γλώσσας και δεν ανοίγω αυτή τη στιγμή τη σχετική συζήτηση. Για παράδειγμα, σε ορισμένες αεροπορικές εταιρείες τα άτομα που επιβιβάζονται μπορούν να επιλέξουν το X στην κατηγορία του φύλου κατά την κράτηση και στις ανακοινώσεις τους αφαίρεσαν συγκεκριμένες αναφορές στο φύλο, π.χ. δεν χαιρετούν πλέον τα άτομα που επιβιβάζονται στο αεροσκάφος ως ‘’κυρίες και κύριοι’’ / “ladies and gentlemen” , αλλά θα χρησιμοποιούν τον χαιρετισμό ‘’γεια σας’’ /“hello, everyone” .
*Καθηγήτρια στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Πρόεδρος επιτροπής Ισότητας των φύλων του ΑΠΘ