Αλιεύει η Σίσσυ Βωβού
Το αριστοτεχνικό έργο, καρπός πολύχρονης πρωτοποριακής σκέψης και έρευνας, της Σοσάνα Ζούμποφ κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Καστανιώτη.
«Από την πρώτη κιόλας σελίδα καταλήφθηκα από την ακατανίκητη ανάγκη να πω ότι αυτό το βιβλίο πρέπει να το διαβάσουμε όλοι ως πράξη αυτοάμυνας στην ψηφιακή εποχή. Η Ζούμποφ, με εκπληκτική διαύγεια και ηθικό σθένος, όχι μόνο καταδεικνύει πώς ο εγκέφαλός μας έχει μετατραπεί σε δεξαμενή εξόρυξης δεδομένων, αλλά και πόσο ραγδαία και ριζικά μεταβάλλεται κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας. Εχουμε αργήσει, έχουμε χάσει ήδη πολλά, πλην όμως, όπως προκύπτει από αυτές τις επιτακτικές σελίδες, υπάρχει ακόμη ελπίδα για χειραφέτηση».
Οταν τα λόγια αυτά προέρχονται από τη Naomi Klein έχουν μια ιδιαίτερη βαρύτητα. Η «Εφ.Συν.» δημοσιεύει από το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου ένα απόσπασμα στο οποίο η συγγραφέας συμπυκνώνει την ανάλυσή της για την καινοφανή μορφή εξουσίας, τον κατασκοπευτικό καπιταλισμό και την εκστρατεία των ισχυρών εταιρειών να προβλέψουν και να ελέγξουν τη συμπεριφορά μας.
«Ο κατασκοπευτικός καπιταλισμός εγείρει μονομερείς αξιώσεις στην ανθρώπινη εμπειρία, την οποία μεταχειρίζεται ως ανέξοδη πρώτη ύλη προορισμένη να αναχθεί σε συμπεριφορικά δεδομένα. Ασχέτως αν μέρος αυτών των δεδομένων όντως αξιοποιείται στη βελτίωση υπηρεσιών και προϊόντων, τα υπόλοιπα χαρακτηρίζονται συμπεριφορικό πλεόνασμα το οποίο περιέρχεται στην κυριότητα της εκάστοτε εταιρείας και τροφοδοτείται σε προηγμένες διαδικασίες παραγωγής γνωστές ως “μηχανική νοημοσύνη”. Από κει αυτό το πλεόνασμα εξάγεται ως προϊόντα πρόγνωσης τα οποία προεξοφλούν το τι θα κάνεις τώρα και στο μέλλον – το εγγύς και το απώτερο. Τέλος, αυτά τα προϊόντα πρόγνωσης μετατρέπονται σε εμπορεύσιμα αγαθά σε έναν νέο χώρο διακίνησης συμπεριφορικών προγνωστικών τον οποίο ονομάζω αγορά συμπεριφορικής έκβασης. Αυτού του τύπου η εμπορική δραστηριότητα έχει κάνει βαθύπλουτους τους επιχειρηματίες του χώρου, μιας και πολλές εταιρείες είναι καθ’ όλα πρόθυμες να ποντάρουν στις επικείμενες αποφάσεις μας.
Οπως θα δούμε στα επόμενα κεφάλαια, οι συσχετισμοί στο πλαίσιο του ανταγωνισμού αυτών των νέων αγορών οδηγούν τους εν λόγω επιχειρηματίες να στραφούν σε νέες και πιο αξιόπιστες πηγές συμπεριφορικού πλεονάσματος. Αυτές οι πηγές είναι η φωνή μας, η προσωπικότητά μας, τα συναισθήματά μας. Εντέλει, τούτοι οι επιχειρηματίες παρατήρησαν πως τα συμπεριφορικά δεδομένα με τα μεγαλύτερα ποσοστά επιτυχίας είναι εκείνα που εξάγονται έπειτα από παρέμβαση σε πρώτο χρόνο με απώτερο στόχο την παρακίνηση, τον δελεασμό, την εναρμόνιση και την υπαγόρευση της συμπεριφοράς μας προς έναν κερδοφόρο για αυτούς ορίζοντα. Αυτή η μεταστροφή, συνέπεια των ανταγωνιστικών πιέσεων, γέννησε αυτοματοποιημένες διεργασίες μηχανικής μάθησης οι οποίες όχι μόνο γνωρίζουν τη συμπεριφορά μας, αλλά και τη διαμορφώνουν σε κλίμακα που να εξυπηρετεί τις εκάστοτε ανάγκες. Υπό αυτό το καθεστώς της μετουσίωσης της γνώσης σε εξουσία η αυτοματοποίηση της ροής προσωπικών δεδομένων πλέον δεν αρκεί· στόχος πια είναι η δική μας αυτοματοποίηση. Στην παρούσα φάση της εξέλιξης του κατασκοπευτικού καπιταλισμού τα μέσα παραγωγής εντάσσονται σε ένα όλο και πιο περίπλοκο και ολοκληρωμένο σύνολο “μέσων συμπεριφορικής τροποποίησης”. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο κατασκοπευτικός καπιταλισμός γεννά ένα νέο είδος εξουσίας το οποίο ονομάζω εργαλειοθηρία. Η εργαλειοθηρική εξουσία γνωρίζει και τροποποιεί την ανθρώπινη συμπεριφορά, με απώτερο στόχο πάντα την εξυπηρέτηση των συμφερόντων άλλων. Χωρίς να κάνει χρήση πολεμικού εξοπλισμού ή στρατού καταφέρνει να ενσταλάξει τις προθέσεις της στους αυτοματισμούς μιας διευρυνόμενης διάχυτης υπολογιστικής αρχιτεκτονικής την οποία συνθέτουν “έξυπνες” διασυνδεδεμένες συσκευές, αντικείμενα και χώροι.
Στα επόμενα κεφάλαια θα παρακολουθήσουμε την ανάπτυξη και τη διάδοση αυτών των διεργασιών και της εργαλειοθηρικής εξουσίας που τις διέπει. Οντως, η απόδραση, πλέον, από αυτό το ασύστολο επιχειρηματικό μοντέλο είναι δύσκολη, μιας και τα πλοκάμια του εκτείνονται από τη διακριτική υποβολή ανυποψίαστων παικτών του Pokémon Go που οδηγούνται να καταναλώσουν σε εστιατόρια, μπαρ, καταστήματα γρήγορης εστίασης και μαγαζιά τα οποία πληρώνουν για να υφίστανται στον χάρτη της αγοράς συμπεριφορικής έκβασης έως τον αδίστακτο σφετερισμό του συμπεριφορικού πλεονάσματος των προφίλ του Facebook, αποσκοπώντας στην τροποποίηση της ατομικής συμπεριφοράς, είτε αυτή μεταφράζεται σε αγορά κρέμας για τα σπυράκια στις 5:45 μ.μ. την Παρασκευή, είτε σε αποδοχή μιας προσφοράς για παπούτσια τρεξίματος στην οθόνη του υπολογιστή την ώρα που ο εγκέφαλός σου κατακλύζεται από ενδορφίνες έπειτα από το καθιερωμένο γερό κυριακάτικο πρωινό τρέξιμο, είτε στην ψήφο σου μια εβδομάδα αργότερα. Με τον ίδιο τρόπο που ο βιομηχανικός καπιταλισμός οδηγήθηκε προς την αδιάλειπτη διόγκωση των μέσων παραγωγής οι επιχειρηματίες του κατασκοπευτικού καπιταλισμού και όσοι επωφελούνται από τις υπηρεσίες τους έχουν πλέον επικεντρώσει όλο τους το ενδιαφέρον στην αδιάλειπτη διόγκωση των μέσων συμπεριφορικής τροποποίησης και στην κραταίωση της εργαλειοθηρικής εξουσίας.
Τα αγαθά και οι υπηρεσίες του κατασκοπευτικού καπιταλισμού δεν είναι αντικείμενα δοσοληψιών βασισμένων στην ανταλλακτική αξία προϊόντων. Δεν θεμελιώνουν ωφέλιμη ανταποδοτικότητα μεταξύ παραγωγού και καταναλωτή. Αντ’ αυτού, συνιστούν το δέλεαρ το οποίο προσελκύει τους χρήστες σε διαδικασίες εξόρυξης δεδομένων κατά τις οποίες οι προσωπικές μας εμπειρίες υφαρπάζονται και συσκευάζονται ως μέσα επίτευξης των στόχων άλλων. Δεν είμαστε εμείς οι “πελάτες” του κατασκοπευτικού καπιταλισμού. Στην προκειμένη περίπτωση το ρητό που λέει “Οταν κάτι είναι δωρεάν, το προϊόν είσαι εσύ” είναι λανθασμένο. Εμείς είμαστε η πηγή του καίριου πλεονάσματος του κατασκοπευτικού καπιταλισμού· είμαστε τα αντικείμενα μιας τεχνολογικά προηγμένης επιχείρησης εξόρυξης πρώτων υλών από την οποία καθίσταται όλο και πιο δύσκολο να αποδράσεις. Οι πραγματικοί πελάτες του κατασκοπευτικού καπιταλισμού είναι οι επιχειρήσεις οι οποίες δραστηριοποιούνται στις αγορές συμπεριφορικής έκβασης.
Αυτή η φιλοσοφία μετατρέπει την καθημερινή ζωή σε μια αλλεπάλληλη ανανέωση μιας μεφιστοφελικής συμφωνίας του 21ου αιώνα. Την αποκαλώ μεφιστοφελική καθώς είναι σχεδόν αδύνατο να τη λύσουμε, ασχέτως αν το αντίτιμο που πρέπει να καταβάλουμε θα εκθεμελιώσει τη ζωή στη σημερινή της μορφή. Θα πρέπει να αναλογιστούμε πως το διαδίκτυο έχει πια γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνικής συμμετοχής, πως βρίθει από εμπορική δραστηριότητα και πως τούτη η εμπορική δραστηριότητα πλέον διέπεται από τις αρχές του κατασκοπευτικού καπιταλισμού. Στον πυρήνα αυτού του εγχειρήματος κατασκόπευσης της αγοράς βρίσκεται η δική μας εξάρτηση. Εκεί οι ειλικρινείς μας ανάγκες για μια λειτουργική ζωή αναμετρώνται με τη θέλησή μας να ανακόψουμε τη χωρίς φραγμούς πορεία του κατασκοπευτικού καπιταλισμού. Πρόκειται για μια αναμέτρηση η οποία μας οδηγεί σε ψυχική αδρανοποίηση και μας εξοικειώνει με την πραγματικότητα της παρακολούθησης, της ανατομής της ζωής μας, της εξόρυξης των δεδομένων μας και της τροποποίησης της συμπεριφοράς μας. Μας προδιαθέτει ώστε να εκλογικεύουμε την κατάσταση με μοιρολατρικό κυνισμό, να εφευρίσκουμε δικαιολογίες ως μηχανισμούς αυτοάμυνας (“Δεν έχω να κρύψω τίποτα”) και να καταφεύγουμε σε άλλους τρόπους στρουθοκαμηλισμού, επιλέγοντας την άγνοια, καθώς είμαστε απογοητευμένοι και ανίσχυροι. Ετσι, ο κατασκοπευτικός καπιταλισμός επιβάλλει μια ουσιωδώς κίβδηλη επιλογή την οποία δεν θα έπρεπε να αντιμετωπίζουν οι πολίτες του 21ου αιώνα· η δε κανονικοποίησή της μας αφήνει να τραγουδάμε αλυσοδεμένοι.
Ο κατασκοπευτικός καπιταλισμός λειτουργεί σε ένα περιβάλλον πρωτοφανούς ασυμμετρίας όσον αφορά τη γνώση και την εξουσία που προκύπτει από τη συσσώρευση της γνώσης. Οι ιθύνοντές του γνωρίζουν τα πάντα για μας. Ταυτόχρονα, οι δραστηριότητές τους είναι σχεδιασμένες ώστε να είναι απροσπέλαστες από μας. Συσσωρεύουν έναν τεράστιο όγκο νέας γνώσης από μας, αλλά όχι για μας. Προβλέπουν το μέλλον μας αποσκοπώντας στο κέρδος άλλων, όχι στο δικό μας. Από τη στιγμή που ο κατασκοπευτικός καπιταλισμός και οι αγορές συμπεριφορικής έκβασης δρουν και ανθούν ανενόχλητα, η κυριότητα των νέων μέσων συμπεριφορικής τροποποίησης θα επισκιάζει την κυριότητα των μέσων παραγωγής ως πηγής καπιταλιστικού πλούτου και ισχύος τον 21ο αιώνα.
Με τον ίδιο τρόπο που ο βιομηχανικός καπιταλισμός ευδοκίμησε εις βάρος της φύσης και πλέον απειλεί να μας κοστίσει τον ίδιο τον πλανήτη, ένας πολιτισμός της πληροφορίας διαμορφωμένος από τον κατασκοπευτικό καπιταλισμό και τη νέα εργαλειοθηρική εξουσία θα ανθίσει εις βάρος της ανθρώπινης φύσης απειλώντας την ίδια την ανθρώπινη διάστασή μας».
ΠΗΓΗ: Εφημερίδα των Συντακτών 8-8-2020