17/8/2020
Γράφει ο Οδυσσέας Σωτηρόπουλος
Φοιτητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Πατρών
Το δικαίωμα στην άμβλωση, παρά τη γενική θεσμική και κοινωνική πρόοδο σε πολλά κράτη τις τελευταίες δεκαετίες, συνεχίζει να υπόκειται διεθνώς σε αυστηρούς ή απαγορευτικούς νόμους. Ειδικά, πολλές κυβερνήσεις ανά τον κόσμο τιμωρούν σκληρά τις γυναίκες που καταφεύγουν στην τεχνητή διακοπή της κύησης και όσους προσφέρουν τη συγκεκριμένη υπηρεσία κατόπιν συμφωνίας. Επιπλέον, σε αρκετές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, το ανώτατο επιτρεπτό χρονικό όριο της έκτρωσης είναι μειωμένο. Συγκεκριμένα, στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, ο εθελούσιος τερματισμός της εγκυμοσύνης επιτρέπεται έως την 12η εβδομάδα. Ακόμη, ο αριθμός των πολιτών του κόσμου που υιοθετούν σήμερα οπισθοδρομικές απόψεις πάνω στο ζήτημα είναι αξιοσημείωτα υψηλός, ενώ οι φωνές των pro-life ατόμων είναι δυνατές και προκλητικές (με πρόσφατα παραδείγματα τις αφίσες του «αγέννητου παιδιού» στο μετρό της Αθήνας, τις ανακοινώσεις της Ιεράς Συνόδου ότι η εκούσια έκτρωση είναι φόνος και τις νομοθετικές πιέσεις στην Πολωνία). Οι δημόσιες τοποθετήσεις και οι πολυπληθείς διαμαρτυρίες των αντιτιθέμενων στην άμβλωση αποβλέπουν σχεδόν πάντα στην αφαίρεση της θεμελιώδους αναπαραγωγικής ελευθερίας. Το παρόν κείμενο στοχεύει στη ανατροπή των δύο βασικών ηθικών επιχειρημάτων κατά της έκτρωσης και προτάσσει τη φεμινιστική οπτική.
Ο πρώτος συνήθης συλλογισμός, σχετικά με την «ιερότητα» της ανθρώπινης ζωής, τυποποιείται ως εξής:
Α) Η θανάτωση ενός αθώου ανθρώπινου όντος είναι ανήθικη.
Β) Το έμβρυο είναι αθώο ανθρώπινο ον.
Γ) Άρα, η θανάτωση ενός εμβρύου είναι πράξη ηθικώς απαράδεκτη.
Συχνά, οι υπερασπιστές του δικαιώματος της άμβλωσης περιστρέφουν τον διάλογο γύρω από τη δεύτερη προκειμένη. Υποστηρίζουν, δηλαδή, ότι το έμβρυο δεν αποτελεί ανθρώπινο ον. Εντούτοις, εφόσον μεγάλη μερίδα επιστημόνων συγκλίνει στην εύλογη θέση η αρχή της ανθρώπινης ζωής συνίσταται στη σύλληψη, τα αντεπιχειρήματα οφείλουν να επικεντρώνονται στην πρώτη προκείμενη, η οποία δεν είναι όσο ασφαλής φαίνεται. Αναλυτικά, εκτός των αντιπαραδειγμάτων που δέχεται (ευθανασία κ.λπ.), έχει τις ακόλουθες σοβαρές αδυναμίες. Ο όρος «ανθρώπινο ον» χρησιμοποιείται με δύο διακριτούς τρόπους που παραπέμπουν σε διαφορετικά νοήματα: α) την ένταξη στο είδος Homo Sapiens, β) την ιδιότητα του προσώπου. Κατ’ αρχάς, πρέπει να τεθεί το ερώτημα αναφορικά με τον λόγο για τον οποίο η συμμετοχή σε ένα δεδομένο είδος, όπως το Homo Sapiens, συνιστά ικανή συνθήκη για την εξασφάλιση του δικαιώματος στη ζωή. Τουτέστιν, ποιο είναι το χαρακτηριστικό των ανθρώπων δυνάμει του οποίου αποκτούν ηθική αξία; Αν η επιλεγμένη ιδιότητα σχετίζεται με λειτουργίες σαν τη συνείδηση, την ορθολογικότητα ή την ευφυΐα, τότε προκύπτει ότι το έμβρυο, τουλάχιστον κατά το στάδιο που εκτελούνται οι συντριπτικά περισσότερες εκτρώσεις (πολύ πριν την 20η εβδομάδα), δεν έχει ηθική υπόσταση, επειδή στερείται τις ανωτέρω ικανότητες. Αν, λοιπόν, οι αντιτιθέμενοι στην έκτρωση δεν αναφέρονται σε παρεμφερείς ποιότητες, αλλά συγκεκριμένα στην κατοχή ανθρώπινου DNA, τότε ακολουθεί πράγματι ως συμπέρασμα ότι το έμβρυο έχει εγγενή αξία. Με το ίδιο σκεπτικό, όμως, συνάγεται επίσης ότι, μαζί με το έμβρυο, δικαίωμα στη ζωή διαθέτουν ομοίως όλα τα κύτταρα του ανθρώπινου σώματος που έχουν DNA. Ένα επιπρόσθετο πρόβλημα είναι ότι δεν παρέχεται περαιτέρω δικαιολόγηση στο ηθικό αξίωμα που ανάγει οριακά σε φετίχ το ανθρώπινο DNA. Έτσι, μπορεί ο καθένας να εκφέρει αστήρικτα διάφορους ισχυρισμούς για το δικαίωμα στη ζωή που υποθετικά έχει κάθε έμβιο ον στον πλανήτη, συμπεριλαμβανομένων των αμοιβάδων κ.ο.κ.. Συνεπώς, ο αρχικός προβληματισμός επανέρχεται: γιατί η συμμετοχή στο είδος Homo Sapiens προσφέρει νομοτελειακά το δικαίωμα στη ζωή; Έχουν μόνο οι άνθρωποι το σχετικό δικαίωμα ή και τα υπόλοιπα αισθανόμενα πλάσματα; Εάν, τελικά, εντάσσονται στην ηθική εξίσωση και τα ζώα ή, υποθετικά, πιθανοί εξωγήινοι πανομοιότυποι με το ανθρώπινο είδος, τότε ποιο είναι το κοινό χαρακτηριστικό τους με τους ανθρώπους; Γενικά, ποια είναι η ικανή και αναγκαία παράμετρος για να θεωρείται ένα ον πρόσωπο κατά την ηθική έννοια; Τελικά, η χρήση της συμμετοχής στο ανθρώπινο είδος ως αρχής είναι εξ ολοκλήρου ανεδαφική, για δύο λόγους. Αφενός δε φαίνεται η αιτιακή σχέση μεταξύ ανθρώπινου DNA και ηθικής υπόστασης και αφετέρου η στάση αυτή μοιάζει με τις προκείμενες που θεμελιώνουν τον ρατσισμό ή τον σεξισμό, αφού επικαλείται την ένταξη σε μία ομάδα που διακρίνεται από μία ασήμαντη ιδιαιτερότητα ως πηγή δικαιωμάτων.
Ο δεύτερος συλλογισμός που εναντιώνεται στην έκτρωση σχηματοποιείται ως εξής:
Α) Η θανάτωση ενός δυνητικού ανθρώπινου όντος είναι ανήθικη.
Β) Το έμβρυο αποτελεί δυνητικό ανθρώπινο ον.
Γ) Άρα, η θανάτωση ενός εμβρύου είναι πράξη ηθικώς απαράδεκτη.
Εν προκειμένω, η δεύτερη πρόταση είναι ισχυρή, διότι, είτε ο άνθρωπος ορίζεται ως το ον που ανήκει στο είδος Homo Sapiens είτε ως ηθικό πρόσωπο, το έμβρυο έχει τη δυνατότητα να εξελιχθεί τόσο, ώστε να περιλαμβάνεται και στις δύο ταξινομήσεις. Το πρόβλημα του επιχειρήματος, ωστόσο, έγκειται στην πρώτη πρόταση. Όπως γράφει ο Αυστραλός φιλόσοφος Peter Singer, δεν υπάρχει κανόνας που υπαγορεύει ότι το δυνητικό Χ έχει την ίδια αξία με το Χ. Ένας πρίγκιπας, παρόλο που είναι δυνητικός βασιλιάς, δεν έχει τα ίδια δικαιώματα με έναν βασιλιά. Παρομοίως, μόνο και μόνο επειδή το έμβρυο μπορεί να εξελιχθεί σε ενήλικα άνθρωπο, δεν έπεται ότι έχει τα ίδια δικαιώματα με αυτόν. Σύμφωνα με τον παραπάνω συλλογισμό, δηλαδή, παράγεται εξίσου αυθαίρετα το συμπέρασμα ότι, εφόσον το έμβρυο μπορεί να εξελιχθεί σε άνθρωπο ο οποίος θα έχει το δικαίωμα στην οδήγηση, πρέπει το έμβρυο να έχει αντιστοίχως το ίδιο δικαίωμα. Επιπλέον, το επιχείρημα που εξετάζεται εδώ οδηγεί στην ακόλουθη παράξενη συνέπεια: κάθε πρακτική που μειώνει τον ανθρώπινο πληθυσμό είναι εσφαλμένη. Έτσι, η αντισύλληψη, ο αυνανισμός και, γενικά, η αποχή από το σεξ μπορούν να θεωρηθούν εξίσου ανήθικες κινήσεις με τη θανάτωση ενός δυνητικού ανθρώπινου όντος, διότι όλες παρεμποδίζουν τη μελλοντική γέννηση ανθρώπων. Υποχρεούται, άραγε, η ανθρωπότητα, βάσει του συλλογισμού αυτού, να επιδιώκει κυριολεκτικά τη συνεχή σεξουαλική δραστηριότητα ή, ακόμα, την εργαστηριακή γονιμοποίηση, με στόχο τη μελλοντική δημιουργία όσο κατά το δυνατόν περισσότερων ανθρώπων, γνωρίζοντας ότι, κάθε φορά που δεν πραγματοποιούνται οι παραπάνω ενέργειες, αμέτρητες δυνητικές ανθρώπινες ζωές χάνονται; Όχι, βέβαια.
Όσο παράλογη είναι, λοιπόν, η επίκληση στο ανθρώπινο είδος ως μέτρο ηθικής αξίας τόσο αίολο είναι το επιχείρημα της δυνητικότητας. Από τα εναπομείναντα κριτήρια, μόνο η αισθητηριακή αντίληψη (sentience) συγκροτεί εύλογο όριο, για τους παρακάτω λόγους:
α) Τα υπόλοιπα κριτήρια οδηγούν σε άτοπο, αφού αποκλείουν από τη σφαίρα του ηθικού ενδιαφέροντος όντα (συμπεριλαμβανομένων πολυάριθμων ανθρώπων) που έχουν αναμφίβολα ηθική υπόσταση. Φερ’ ειπείν, πολλά άτομα θεωρούν ότι η ευημερία των μη ανθρώπινων ζώων δεν είναι σημαντική υπόθεση, διότι τα ζώα δεν είναι όσο ευφυή είναι τα ανθρώπινα υποκείμενα. Εντούτοις, υπάρχουν ανθρώπινα όντα που πάσχουν από βαριές νοητικές ασθένειες ή βρέφη τα οποία είναι λιγότερο ευφυή από τα περισσότερα ζώα. Σε κάθε περίπτωση, όμως, κανείς δε θεωρεί ότι η ευημερία των εν λόγω ανθρώπων είναι, κατά συνέπεια, αμελητέα. Επομένως, η ευφυΐα δε συνιστά καλό κριτήριο απόδοσης ηθικής αξίας. Σε πανομοιότυπα συμπεράσματα οδηγείται κάθε συλλογιστική που αναδεικνύει ποιότητες πέραν της αισθητηριακής αντίληψης (όπως την ορθολογικότητα, την αυτονομία, την ένταξη σε πολιτισμό κ.λπ.).
β) Μόνο δυνάμει της αισθητηριακής αντίληψης μπορεί να θεωρηθεί ότι ένα ον έχει συμφέροντα. Το γεγονός αυτό τοποθετεί τη σχετική ιδιότητα σε διαφορετική κατηγορία. Η ικανότητα της αισθητηριακής αντίληψης ―όπως η συνειδητή εμπειρία του πόνου και της ηδονής― αποτελεί προαπαιτούμενο για την κατοχή συμφερόντων, συνθήκη που πρέπει να εκπληρώνεται, αν επιθυμεί κανείς να αναφέρεται στα συμφέροντα με τρόπο που έχει νόημα. Αν ένα ον δεν αισθάνεται τίποτα, τότε δεν υφίσταται κάτι το οποίο μπορεί να λαμβάνεται υπόψη, καθώς για το ίδιο το ον δε μπορεί να έχει καμία απολύτως σημασία η κατάστασή του. Αντιθέτως, αν ένα ον υποφέρει, εμφορείται από το αντίστοιχο συμφέρον να μην ταλαιπωρείται. Αν ένα ον αισθάνεται ηδονή, τότε έχει το ανάλογο συμφέρον να διασφαλίζεται η ευχαρίστηση του. Η εμφάνιση συμφερόντων, λοιπόν, παρέχει επιτακτικούς λόγους, προκειμένου να μην ασκεί κανείς αδικαιολόγητη βία στα όντα που παρουσιάζουν συμφέροντα, ή ώστε να μεριμνά κανείς για την ευημερία τους.
Ως εκ τούτου, το έμβρυο, ακριβώς επειδή στερείται τη σχετική ικανότητα, κατά το στάδιο που λαμβάνει χώρα το 99% των εκτρώσεων, δε μπορεί να έχει την αξίωση στη ζωή, καθώς δεν κατέχει τον χαρακτήρα του ηθικού προσώπου (υπογραμμίζεται ότι πρόσφατη διεπιστημονική ανάλυση των δεδομένων τεκμαίρεται ότι η αντίληψη του πόνου από το έμβρυο είναι μάλλον απίθανη πριν το τρίτο τρίμηνο της κύησης). Ωστόσο, δεν ισχύει ότι μετά το σημείο της εμφάνισης συνειδητής εμπειρίας, που αφορά κυριολεκτικά το 1% των περιπτώσεων, η άμβλωση είναι απαραιτήτως κατακριτέα. Ειδικά εάν εκτελείται για σοβαρό λόγο και αν η διαδικασία πραγματοποιείται με μέθοδο που ελαχιστοποιεί τον πόνο στο έμβρυο, τότε υπάρχει πάλι δικαιολόγηση. Επίσης, η σπουδαιότητα που έχει για τη γυναίκα το δικαίωμα της σωματικής αυτοδιάθεσης υπερνικά σχεδόν πάντα τα υποτυπώδη «συμφέροντα» ενός εμβρύου μεταγενέστερης εγκυμοσύνης (βλ. Judith Jarvis Thomson: A Defense of Abortion). Προκύπτει, δηλαδή, ότι η άμβλωση αποτελεί απόφαση υποστηρίξιμη ακόμη και στα πιο πολλά μειονοτικά σενάρια.
Εν κατακλείδι, έπεται με υποδειγματική αναγκαιότητα ότι η έκτρωση, πάρα τις έντονες κοινωνικές αντιλογίες, τη συντηρητική προσκόλληση και τον φανατισμό, έχει στέρεα βιοηθικά θεμέλια, και, άρα, η θεσμική, διευρυμένη κατοχύρωσή της ως στοιχειώδες δικαίωμα συνιστά ηθικό καθήκον και πολιτική αποστολή. Συνεπώς, κάθε δημοκρατικό κράτος που εκτιμά την κοινωνική ευημερία και την ανθρώπινη υγεία, οφείλει να διαφυλάττει την αυτονόητη αυτή ελευθερία.
Πηγές:
- Peter Singer: “Practical Ethics” ― Cambridge University Press (2012)
- https://jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/201429
- https://reproductiverights.org/sites/default/files/documents/European%20abortion%20law%20a%20comparative%20review.pdf?fbclid=IwAR1Q_RlVIkzl4wxD7Gocf0LwnQWrspncUKedLHmO_Ebw3q6tGMY1p5z_za8
- https://www.cdc.gov/mmwr/volumes/68/ss/ss6811a1.htm
- https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/808556/Abortion_Statistics__England_and_Wales_2018__1_.pdf