Γιατί η Διοτίμα;

Ο Πλάτωνας του αφιερώνει έναν αριστοτεχνικό διάλογο, το Συμπόσιον, τοποθετώντας αυτή τη φορά το σκηνικό στο σπίτι του Αγάθωνα. Η συγκέντρωση ξεκινάει με δείπνο για να συνεχίσει με οινοποσία. Ο Παυσανίας προτείνει να μην πιουν πολύ, χρειάζεται ένα διάλειμμα έπειτα από το χθεσινό μεθύσι, όπως και οι περισσότεροι παρευρισκόμενοι. Ο Αριστοφάνης συμφωνεί. Παραδέχεται ότι ανήκει σε αυτούς που μέθυσαν τη χθεσινή ημέρα (εἰμι τῶν χθὲς βεβαπτισμένων). Αφού λοιπόν συμφώνησαν να αποφύγουν τη μέθη, ο Ερυξίμαχος εισηγείται να διώξουν την αυλητρίδα προκειμένου να συζητήσουν οι άντρες με την ησυχία τους. Μπορεί να παίζει τον αυλό για την προσωπική της ευχαρίστηση ή αν θέλει για τις γυναίκες μέσα (αὐλοῦσαν ἑαυτῇ ἢ ἂν βούληται ταῖς γυναιξὶ ταῖς ἔνδον). Το συμπόσιο μπορεί να ξεκινήσει.

Οι πρωταγωνιστές του διαλόγου θα μιλήσουν με τη σειρά: ο Φαίδρος, ο Παυσανίας, ο Ερυξίμαχος, ο Αριστοφάνης (που χάνει τη σειρά του λόγω του λόξιγκα από το μεθύσι) και τέλος ο οικοδεσπότης Αγάθωνας θα αναπτύξουν τις περί έρωτος ιδέες τους, άλλες περισσότερο και άλλες λιγότερο ενδιαφέρουσες, έως ότου φτάνει η στιγμή που όλοι περιμένουν: Ο Σωκράτης, τελευταίος από όλους, θα μιλήσει για τον έρωτα. Ο Πλάτωνας όμως δεν θα αφήσει τη θεωρία του να ακουστεί από το στόμα του δασκάλου του αλλά από μία γυναίκα. Τη Διοτίμα:

«ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Τα λόγια για τον Έρωτα, που άκουσα κάποτε από μια γυναίκα από τη Μαντινεία τη Διοτίμα, που ήταν σοφή και σ’ αυτά και σε άλλα πολλά […] η οποία και σ’ εμένα δίδαξε τα ερωτικά (ἣ δὴ καὶ ἐμὲ τὰ ἐρωτικὰ ἐδίδαξεν)· όπως λοιπόν μου έλεγε τα λόγια, θα επιχειρήσω να σας τα διηγηθώ με λεπτομέρεια.»
Πλάτων, Συμπόσιον 201d1-7

Ο Σωκράτης σε όλη την αφήγηση δεν παραλείπει να εξυμνεί τη Διοτίμα με κάθε ευκαιρία: Τη θαυμάζει για τη σοφία της και φοιτά κοντά της για να μάθει (206b5-6), πηγαίνει σ’ εκείνη γιατί χρειάζεται δασκάλους (207c4-5), την αποκαλεί «σοφοτάτη» καθώς απαντάει σαν τους «τέλειους σοφιστές» (208b8-c1) και αφού ολοκληρώσει τα λόγια της δηλώνει ότι ο ίδιος έχει πεισθεί από αυτά και θα προσπαθήσει να πείσει και τους άλλους (212b1-3).

Η διήγηση της Διοτίμας με τις σωκρατικές παρεμβολές εν είδη αποριών είναι η ωραιότερη του πλατωνικού έργου. Η γυναίκα διδάσκει στον Σωκράτη τον έρωτα, δίχως να είναι βέβαιη για το αποτέλεσμα της διδασκαλίας της, αν δηλαδή είναι ικανός να την κατανοήσει (210a1-2). Είναι εκείνη που αφηγείται τον μύθο της γέννησης του Έρωτα, που γελά με την αμάθεια του Σωκράτη και του εξηγεί ότι ο Έρωτας δεν είναι θεός, όπως όλοι νομίζουν, αλλά δαίμονας. Η Διοτίμα παρουσιάζει τη φύση του Έρωτα ως απογόνου των αντιθέτων, του Πόρου και της Πενίας:

«κατ΄ αρχάς είναι πάντοτε φτωχός, και απέχει πολύ από το να είναι απαλός και ωραίος, όπως νομίζουν οι πολλοί, αλλά είναι σκληρός και βρόμικος (αὐχμηρὸς) και ξυπόλητος και άστεγος (ἄοικος), και πάντοτε είναι χάμω ξαπλωμένος χωρίς κρεβάτι, και έξω από πόρτες και στους δρόμους κοιμάται. Από τον πατέρα του όμως έμαθε να συνωμοτεί εναντίων των ωραίων και καλών, είναι ανδρείος και ριψοκίνδυνος και ορμητικός, δεινός θηρευτής, πάντοτε μηχανεύεται, και επιθυμεί τη φρόνηση»
Πλάτων, Συμπόσιον 202c5-d6

Ο διάλογος κλιμακώνεται με τη Διοτίμα να απαντά με εμβρίθεια σε όλα τα σωκρατικά ερωτήματα. Ο Έρωτας είναι ο έρωτας για το ωραίο και βέβαια επιδιώκει την απόκτησή του, θέλει να το κατακτήσει, όπως και το καλό. Γιατί; Ο Σωκράτης αυτή τη φορά βρίσκει εύκολη την απάντηση: «Για να γίνει ευδαίμων» (ὅτι εὐδαίμων ἔσται). Αλλά ο τελικός ορισμός του έρωτα δεν έχει δοθεί. Η Διοτίμα είναι εκείνη που θα μιλήσει για τοκετό, όχι όμως των γυναικών. Ξεκινώντας από τον σωματικό τοκετό, αυτόν που μας κάνει αθάνατους μέσω του είδους, θα περάσει στον ψυχικό. Και η ψυχή κυοφορεί και γεννά θα του πει. Και η ομορφιά της υπερβαίνει τη σωματική. Γι’ αυτό αξίζει να ζει κάποιος, περισσότερο από όλα, για να φτάσει στη θέαση του ωραίου (βιωτὸν ἀνθρώπῳ, θεωμένῳ αὐτὸ τὸ καλόν). Η εικόνα της σκάλας οδηγεί στη θεωρία των Ιδεών του Πλάτωνα. Η Διοτίμα διδάσκει τον Σωκράτη:

«Γιατί αυτό είναι βέβαια το να επιλέγει κάποιος ορθά τον έρωτα (τὸ ὀρθῶς ἐπὶ ἐρωτικὰ ἰέναι) ή να οδηγείται από άλλον, ξεκινώντας από αυτά εδώ τα ωραία χάρη στο ωραίο, πάντοτε να πορεύεται ανοδικά, σαν να ανεβαίνει σκαλοπάτια, από ένα σε δύο και από δύο σε όλα τα ωραία σώματα, και από τα ωραία σώματα σε όλες τις ωραίες ασχολίες, και από τις ωραίες ασχολίες σε όλες τις ωραίες γνώσεις, και από τις γνώσεις σε εκείνη την τελευταία γνώση, που δεν είναι άλλη παρά η γνώση του ίδιου του ωραίου, και να γνωρίσει επιτέλους αυτό που είναι το ίδιο το ωραίο (καὶ γνῷ αὐτὸ τελευτῶν ὃ ἔστι καλόν).»
Πλάτων, Συμπόσιον 211b8-d1

Γιατί όμως ο Πλάτωνας βάζει στο έργο μια γυναίκα ως κάτοχο της πολύτιμης γνώσης του έρωτα να συμβουλεύει τον Σωκράτη; Γιατί δεν την αφηγείται ο ίδιος ο Σωκράτης, πρωταγωνιστής πολλών έργων; Γιατί σε ένα (αντρικό) συμπόσιο παρακολουθούμε τον Σωκράτη να αναδιηγείται ό,τι άκουσε από μια γυναίκα, τη Διοτίμα, τη στιγμή που ο συγγραφέας έχει στείλει την άλλη γυναίκα του έργου, την αυλητρίδα, στον γυναικωνίτη; Οι συνδαιτυμόνες δεν δείχνουν να παραξενεύονται. Ναι. Υπάρχουν σοφές γυναίκες. Ο Πλάτωνας το διακηρύσσει περίτρανα. Ο σοφότατος Σωκράτης, τον οποίο περιμένουν να ακούσουν όλοι, αναγνωρίζει και επικροτεί τη σοφία μιας γυναίκας.

Γιατί η Διοτίμα λοιπόν; Ο Πλάτωνας μέσα από τους διαλόγους του κρατάει τη φιλοσοφία ζωντανή ακόμη και σήμερα. Όπως σχολίασε ο A. Whitehead «ο ασφαλέστερος γενικός χαρακτηρισμός της ευρωπαϊκής φιλοσοφικής παράδοσης είναι ότι αποτελείται από υποσημειώσεις στον Πλάτωνα. Δεν εννοώ το γενικό πλαίσιο των γνώσεων που οι μελετητές έχουν εξάγει από τα γραπτά του. Αναφέρομαι στον πλούτο των γενικών ιδεών που απορρέουν από αυτές».

Ο συγγραφέας του Συμποσίου θα μπορούσε να τοποθετήσει οποιονδήποτε στη θέση της Διοτίμας, αλλά οι πρωταγωνιστές του είναι πάντοτε προσεκτικότατα επιλεγμένοι. Η θεωρία των Ιδεών, η θέαση του ωραίου, δεν είναι αντρική υπόθεση. Στο Συμπόσιον η Διοτίμα κατέχει τον κεντρικό ρόλο και η επιλογή διαπερνά το αναγνωστικό κοινό, ένα κοινό 2.500 χρόνων:

Οι γυναίκες μπορούν να γίνουν αυλητρίδες ή Διοτίμες. Να μείνουν στον γυναικωνίτη ή να διδάξουν τους άντρες.

Γι’ αυτό η Διοτίμα.