Γράφει η Βέρα Σιατερλή
Η κοινωνική αναπαραγωγή περιγράφει την αναπαραγωγή κοινωνικών δομών και συστημάτων, κυρίως με βάση ιδιαίτερες προϋποθέσεις σε δημογραφικά στοιχεία, εκπαίδευση και κληρονομιά υλικής ιδιοκτησίας ή νομικούς τίτλους (όπως παλαιότερα με την αριστοκρατία). Η αναπαραγωγή νοείται ως η διατήρηση και συνέχιση των υπαρχουσών κοινωνικών σχέσεων. Αρχικά ως έννοια αναφέρεται από τον Καρλ Μαρξ στο Κεφάλαιο (das kapital), όμως αυτή η έννοια, έχει αναλυθεί από τις φεμινίστριες κατ’ αναλογία της οικονομικής αναπαραγωγής του Μαρξ.
Η κοινωνική αναπαραγωγή χρησιμοποιείται στον μαρξιστικό φεμινισμό για να εξηγήσει τον ρόλο των γυναικών σε ευρύτερες κοινωνικές και ταξικές δομές, και τη (συχνά μη αναγνωρισμένη) συμβολή τους στην καπιταλιστική οικονομία μέσω του (παραδοσιακού) έμφυλου ρόλου τους στην οικιακή οικονομία τόσο αναφορικά με την τεκνοποίηση όσο και ως φροντίστριες της οικογένειας, και κατ’ επέκταση ο ρόλος των γυναικών ως παρόχων της απαραίτητης δωρεάν εργασίας για την παραγωγή και τη συντήρηση των σημερινών και μελλοντικών εργαζομένων.
Η θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής βλέπει την πραγματική πηγή πλούτου και αξίας στην κοινωνία μας να προέρχεται από την ανθρώπινη και ιδίως την γυναικεία εργασία η οποία σχετίζεται με τις «δραστηριότητες κοινωνικής αναπαραγωγής».
Οι δραστηριότητες κοινωνικής αναπαραγωγής είναι εκείνες που απαιτούνται για τη δημιουργία και τη διατήρηση της ζωής, όπως η παραγωγή τροφής, η εκπαίδευση, η διατήρηση της υγείας, η μεταφορά, η φροντίδα των ανθρώπων και διάφορες «οικιακές δουλειές», όπως η καθαριότητα χώρων, ενδυμάτων κλπ. Αυτές οι εργασίες στο οικιακό μέτρο είναι η παραγωγή τροφής: το μαγείρεμα, η εκπαίδευση: ανατροφή (πως να τρώει το παιδί με το κουτάλι, με το πιρούνι, πως να ντύνεται και να ξεντύνεται, πως να ανεβαίνει και να κατεβαίνει σκάλες, να πλένεται κλπ), η διατήρηση της υγείας: το πλύσιμο πιάτων-ρούχων, τα χειμερινά καλοκαιρινά ρούχα στρώσιμο του σπιτιού το χειμώνα, αλλά και η φροντίδα και η περιποίηση όποιου στο σπίτι αρρωσταίνει, η μεταφορά: το κουβάλημα της τροφής στο σπίτι, το πηγαινέλα σε νηπιαγωγείο ,δημοτικό , γλώσσες, δραστηριότητες και η καθαριότητα του σπιτιού, των ρούχων κλπ. Στο βαθμό που αυτές οι υπηρεσίες δηλαδή οι δραστηριότητες «δημιουργίας ζωής» γίνονται πληρωμένη εργασία αφορούν ανάλογα ιδρύματα που συνδέονται με τέτοιες δραστηριότητες όπως είναι ο τομέας της υγειονομικής περίθαλψης, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, οι δημόσιες συγκοινωνίες, η αποκομιδή σκουπιδιών κα. Οι τυπικές «ζωοπαραγωγικές» θέσεις εργασίας περιλαμβάνουν τη νοσηλευτική, τη διδασκαλία, τη φροντίδα και την καθαριότητα, τομείς στους οποίους κυριαρχούν γυναίκες εργαζόμενες.
Το καπιταλιστικό σύστημα δεν εκτιμά τις «δραστηριότητες που δημιουργούν ζωή» επειδή υπερεκτιμά τη σημασία «δημιουργίας προϊόντων» και στοχεύει στην «απόδοση κέρδους» παρά στην «δημιουργία ζωής». Έτσι, οι «ζωοπαραγωγικές» εργασίες όπως η νοσηλευτική και η διδασκαλία υποτιμώνται και οι εργαζόμενες σ’ αυτούς τους τομείς που είναι η συντριπτική πλειοψηφία είναι κακοπληρωμένες.
Η θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής στοχεύει στην ανάλυση των κοινωνικών δράσεων και γεγονότων λαμβάνοντας υπ’ όψη ότι το πραγματικά σημαντικό έργο στην κοινωνία είναι η «εργασία που δημιουργεί τη ζωή», έργο που γίνεται βασικά από γυναίκες. Πρόσφατα με την ευκαιρία της πανδημίας είχαμε την ευκαιρία να διακρίνουμε ξεκάθαρα και να συνειδητοποιήσουμε με δραματικό τρόπο ότι η εργασία φροντίδας και η εργασία δημιουργίας ζωής είναι το πραγματικά ουσιαστικό έργο στην κοινωνία. Στο lockdown είδαμε ότι διατηρούσαμε χωρίς παύση κάποιες από τις βασικές υπηρεσίες, όπως η νοσηλεία και η αποκομιδή απορριμμάτων, τα super market και οι φούρνοι κλπ. Κανείς δεν χρειάστηκε τη συνέχιση λειτουργείας του χρηματιστήριου ή της βιομηχανίας μόδας. Αποσαφηνίστηκε επίσης πόσο ανίκανο είναι το καπιταλιστικό σύστημα στην αντιμετώπιση μιας κρίσης όπου ξαφνικά στράφηκε εξ ολοκλήρου στον δημόσιο τομέα από τον οποίο απαιτούσε να φέρει ατόφια την ευθύνη της διάσωσης, τον τομέα που υπονομεύεται συστηματικά από περικοπές από την στιγμή που το ΔΝΤ ήρθε στη χώρα μας να επιβάλει σκληρή λιτότητα για πάνω από μία δεκαετία και να εφαρμόσει τον νεοφιλελεύθερο περιορισμό του «κρατικισμού» όπως μας έλεγαν.
Πολλές από τις θέσεις εργασίας οι οποίες φροντίζουν, συντηρούν και αναπαράγουν την ανθρώπινη ζωή, και περιλαμβάνονται στη λίστα βασικών υπηρεσιών (και άκουσον -άκουσον είναι αυτές που επιτρεπόταν να παραμείνουν ανοιχτές) πληρώνονται με κατώτατο μισθό, δεν πληρώνονται υπερωρίες και πολλές εργαζόμενες δεν αμείβονται κατά την άδεια λόγο ασθένειας ή δεν έχουν ασφάλιση γιατί δουλεύουν μαύρα.
Η περίπτωση επιπλέον αμοιβής αυτών των εργαζόμενων καθώς καλούνταν με την πανδημία να ρισκάρουν τη ζωή τους περισσότερο απέχει παρασάγγας από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές του κέρδους.
Είναι καταφανής η ανάδειξη σε αυτές τις ακραίες συνθήκες, της αναγκαιότητας των κοινωνικών λειτουργειών που επιτελούνται ανά τους αιώνες από τις γυναίκες ως των αποκλειστικά σημαντικών και απαραίτητων χωρίς επιφυλάξεις.
Ακόμη η πανδημία ανάδειξε ότι. Το καπιταλιστικό σύστημα σαφώς διαιωνίζει τις πατριαρχικές επιταγές και τις αξιοποιεί για παραγωγή υπεραξίας. Όμως η καραντίνα στο οικιακό περιβάλλον ενώ επανασύνδεσε τις οικογένειες, τις εγκλώβισε στην οικογενειακή εστία και ανέδειξε πόσο διαδεδομένη είναι η πατριαρχική νοοτροπία του άντρα- αφέντη. Το πρόβλημα δεν είναι καθαυτό του καπιταλιστικού συστήματος αλλά της από αιώνων επικρατούσας πατριαρχικής νοοτροπίας. Ο άντρας, αν και ως μη απασχολούμενος θάπρεπε να συμμετέχει στις οικιακές εργασίες και την φροντίδα των αδύναμων μελών της οικογένειας με τους άνδρες να κάνουν περισσότερες δουλειές του σπιτιού από ό,τι συνήθως, κατέδειξε την πατριαρχική κουλτούρα, την απροθυμία συνεργασίας και τη δραματική διαπίστωση μιας σημαντικής αύξησης της ενδοοικογενειακής βίας, εκτόνωσης του θυμού πάνω στις γυναίκες και όπου προϋπήρχαν βίαιες σχέσεις, τελικά γυναικοκτονίες.
Το υπάρχον σύστημα δεν εκτιμά τις «δραστηριότητες που δημιουργούν ζωή» και έτσι διαπιστώνουμε ότι στον δυτικό κόσμο και οι γυναίκες επηρεασμένες στρέφονται στις καθαυτό στοχεύσεις του συστήματος δηλαδή την παραγωγικότητα και το κέρδος. Με αποτέλεσμα σήμερα αυτές οι πολιτικές, να έχουν θορυβήσει με την σημαντική γήρανση του πληθυσμού καθώς η υποτίμηση της εργασίας που δημιουργεί τη ζωή έστρεψε και τις γυναίκες σε άλλες επιλογές. Χωρίς αναγνώριση και υποστηρικτικές πολιτικές οι γυναίκες στη δύση επιλέγουν αναφανδόν το μοντέλο του άντρα εργαζόμενου μήπως και απολαύσουν αναγνώρισης.
Τα πενήντα τελευταία χρόνια η κοινωνιολογία προτείνει διάφορες θεωρίες όπου με την εκπαίδευση και με κρατικούς λειτουργούς δίνονται λύσεις στην κοινωνική αναπαραγωγή, και την ανισότητα. Τα «προοδευτικά» και «συντηρητικά» επιχειρήματα σχετικά με την κοινωνική αναπαραγωγή, διερευνούν τις συνέπειες για την κοινωνιολογία και την πολιτική της εκπαίδευσης με αναφορά στην υποτιθέμενη «επιρροή» και το «κοινό». Ο ενστερνισμός του κινήματος αποτελεσματικότητας/βελτίωσης των σχολείων και η εισαγωγή των προγραμμάτων επιδοτήσεων για την ενθάρρυνση της μητρότητας δείχνουν ότι η «κοινωνική αναπαραγωγή» εξακολουθεί να αποτελεί μέλημα των κοινωνιολόγων και των υπεύθυνων χάραξης πολιτικής οι οποίοι εμφανίζονται να έχουν πιο «πρακτικές» ανησυχίες.
Το παραδοσιακό γυναικείο πρότυπο της εργασίας μετά την εκπαίδευση και τις σπουδές, η διακοπή της απασχόλησης για τη δημιουργία οικογένειας και η πιθανή επακόλουθη επιστροφή στο εργατικό δυναμικό έχει αλλοιωθεί, με τις γυναίκες να μην εγκαταλείπουν την εργασία τους αλλά να παραμένουν πιο στενά συνδεδεμένες με το εργατικό δυναμικό κατά τη διάρκεια των ετών ανατροφής των παιδιών. Οι αλλαγές στο χρονοδιάγραμμα των γεννήσεων έχουν κοστίσει την δραματική μείωση των γεννήσεων. Η επίδραση της υποκειμενικής οικονομικής κατάστασης και της στάσης του έμφυλου ρόλου στη γονιμότητα και την εργασία της μητέρας, σταδιακά ανατρέπεται.
Η κοινωνική αναπαραγωγή είναι η μετάδοση της κοινωνικής ανισότητας μεταξύ των γενεών και των φύλων. Η ανώτερη τάξη έχει πολλά πλεονεκτήματα. Το αντίθετο ισχύει για τις κατώτερες τάξεις, όπου υπάρχουν λιγότεροι πόροι λόγω έλλειψης χρημάτων. Παρόλα αυτά σε όλες τις τάξεις η κοινωνική αναπαραγωγή βαραίνει τις γυναίκες ή είναι στην ευθύνη τους η επιτέλεσή της, δεν αναγνωρίζεται στο κοινωνικο-οικονομικό γίγνεσθαι και μετά από χρόνια αυτό έχει αρχίσει πλέον να έχει ένα ορατό κόστος στο σύστημα με κυρίαρχο το δημογραφικό πρόβλημα!
Πηγή: en.wikipedia.org
Περιγραφή φωτογραφίας στο εξώφυλλο για άτομα με οπτική αναπηρία: φωτογραφία παλιότερης εποχής με τρείς γυναίκες μαζεύουν σιτάρι στους αγρούς.