Επιμέλεια Σίσσυ Βωβού
Ενδιαφέρουσες και χρήσιμες συζητήσεις έγιναν στη φετινή καλοκαιρινή κατασκήνωση του Μωβ, 2-4 Σεπτεμβρίου, στο κάμπ Βάκχος στο Σούνιο. Το θέμα που δημοσιεύουμε σήμερα, για την σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στα σχολεία, έγινε στις 3 Σεπτεμβρίου και παρουσιάζουμε εδώ δύο από τις ομιλίες, της εκπαιδευτικού Βιργινίας Σπυράτου που ήταν παρούσα, και της Ευτυχίας Λεοντίδου, γυναικολόγου, δι’ αντιπροσώπου, με γραπτό της κείμενο. Η τρίτη και εξίσου σημαντική συνεισφορά, και μάλιστα με διαφάνειες, έγινε από την γυναικολόγο Ελένη Τζαχρήστα, αλλά δεν το έχει ακόμα έτοιμο για δημοσίευση λόγω των τεχνικών απαιτήσεων. Φυσικά το θέμα αυτό το έχουμε ανοίξει εδώ και καιρό, συνδέεται με την εκπαίδευση των μαθητών και μαθητριών αλλά και με την ευαισθητοποίησή τους γενικότερα στά θέματα των γυναικείων δικαιωμάτων και της ισότητας των φύλων. Θεωρούμε ότι πρέπει να συζητηθεί περισσότερο και να αναλυθεί, και να πιέσουμε ώστε να γίνει αποδεκτή η άποψή μας, με την αναγκαία ποιότητα που ένα τέτοιο μάθημα θα πρέπει να έχει. Στη φωτογραφία η Ελένη Τζαχρήστα όρθια, και δίπλα της αριστερά, καθιστή, η Βιργινία Σπυράτου. Σε ειδυλλιακό περιβάλλον. Σ.Β.
Σεξουαλική διαπαιδαγώγηση σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης
Βιργινία Σπυράτου
Δρ. Λογοτεχνίας, εκπαιδευτικός
Καλησπέρα σε όλες και όλους! Χαίρομαι πολύ που είμαι μαζί σας και χαίρομαι που θα μοιραστώ εμπειρίες και σκέψεις πάνω στο θέμα της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στο σχολείο.
Σκέφτηκα να ξεκινήσω βάζοντας σας στο κλίμα που επικρατεί στα σχολεία – μια προσέγγιση υποκειμενική ασφαλώς, αλλά που δεν νομίζω ότι απέχει πολύ από την αντικειμενική πραγματικότητα. Στη συνέχεια θα ήθελα να μιλήσω για τα εργαστήρια δεξιοτήτων, που πραγματοποιούνται από την προηγούμενη χρονιά, στο πλαίσιο των οποίων εντάσσεται η σεξουαλική αγωγή. Κατόπιν θα σας πω ποιο νομίζω ότι είναι το ζητούμενο, όταν μιλάμε για σεξουαλική αγωγή σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.
Είμαι εκπαιδευτικός πάνω από 25 χρόνια, τα 16 από αυτά στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, σχεδόν αποκλειστικά σε γυμνάσια, στο δημόσιο σχολείο, και θα ήθελα να δηλώσω ευθύς εξ΄αρχής ότι έχω ξεπεράσει προ πολλού τα όρια μου. Ας μην το πιάσω απ’ την αρχή, ας μιλήσουμε για την τελευταία χρονιά.
Δεν είναι μόνο οι αγώνες για την υπεράσπιση των εργασιακών δικαιωμάτων των καθηγητριών και καθηγητών, καθώς και των μορφωτικών δικαιωμάτων των μαθητριών και μαθητών. Δεν είναι μόνο η προσπάθεια διατήρησης και ανάπτυξης του δημόσιου σχολείου, ενάντια στην ιδιωτικοποίηση της εκπαίδευσης. Δεν είναι μόνο ότι είχαμε να κάνουμε με μαθήτριες και μαθητές
που μετά από δυο χρόνια τηλε-εκπαίδευσης και σκόιλ ελικίκου ήταν αποδιοργανωμένες/οι και με ελλιπέστατες γνώσεις. Και με γονείς, επίσης αποδιοργανωμένους και σε πολλές περιπτώσεις τρελαμένους, οι οποίοι αντί να τα βάλουν με την υπουργό, τα έβαζαν με τους εκπαιδευτικούς.
Για να σας δώσω να καταλάβετε με τι έχουμε να κάνουμε θα σας μεταφέρω μερικές από τις ατάκες που άκουσα κατά τη διάρκεια της χρονιάς – και πάλι μόνο όσες αφορούν θέματα φύλου – αφήνω στην άκρη όλα τα ρατσιστικά και φασιστικά σχόλια.
Πας λοιπόν πρωί πρωί να ξεκινήσεις την ημέρα σου σε ένα μέσο ελληνικό γυμνάσιο και ακούς:
“Γιορτάζει σήμερα η συνάδελφος και μας έφτιαξε γαλακτομπούρεκο
– Βέβαια, εμείς εδώ είμαστε όλες καταπληκτικές νοικοκυρές, έχουν να το λένε οι άντρες μας.”
Συζήτηση μεταξύ συναδέλφων:
“-Έχω τζάκι στο χωριό, αλλά δεν με αφήνει η γυναίκα μου να το χρησιμοποιώ, γιατί – λέει – λερώνει.
– Α, και μένα κάτι τέτοιο πήγε να μου πει, αλλά την έσκισα τη γάτα από την αρχή. Μια φορά το ξεκαθάρισα, δεν τόλμησε να μου το ξαναπει. Έτσι την έχω εγώ, να μην κουνιέται.”
Ο διευθυντής για έναν μαθητή:
“Να τον προσέξουμε αυτόν, είναι καλό παιδί, αλλά έχει οικογενειακά προβλήματα, χωρισμένοι γονείς, τι να πω περισσότερο, σχεδόν πάντα αυτό είναι το πρόβλημα – και η μάνα που δεν κράτησε το σπίτι της.”
Ο διεθυντής για μια μαθήτρια:
“Ε, δεν μαζεύεται φέτος αυτή, βλέπει και τη φίλη της που τρέχει με τους γκόμενους, τρέχει και αυτή η χοντρέλω από δίπλα, μήπως φάει και εκείνη.”
Συνάδελφος σε συναδέλφισσα που έχασε πολλά κιλά:
“Ποιό είναι το γκομενάκι;”
Συναδέλφισσα σε μαθήτρια:
“Να γίνεις δασκάλα. Είναι το καλύτερο για μια γυναίκα, γιατί έχει πολύ χρόνο να φροντίσει την οικογένεια της, να μεγαλώσει τα παιδιά της.”
Υποδιευθύντρια σε μένα:
“Να μην τους μιλάς για φύλα και ταυτότητες, γιατί έτσι τους ενθαρρύνεις να γίνουν ομοφυλόφιλοι και να πέσουν στην αμαρτία.”
Ουσιαστικά επιβεβαιώνεται – αν είχε κάποια/ος αμφιβολία, ότι η πατριαρχία ως τρόπος οργάνωσης των θεσμών συντηρείται από την παιδεία και αυτό συνεπάγεται ότι οι πρακτικές κυριαρχίας πάνω στο σώμα δεν πρόκειται να αλλάξουν, όσο μέσα σε αυτό το τοξικό περιβάλλον, πρέπει να επιτελούμε εμείς εκπαιδευτικό έργο, όσο μέσα σε αυτό το βόθρο στερεοτύπων πρέπει τα παιδιά να βρουν τον εαυτό τους. Κάποιοι και κάποιες από αυτό το σύνολο των εκπαιδευτικών θα διδάξουν στα παιδιά σεξουαλική αγωγή.
Τα «Εργαστήρια Δεξιοτήτων» εφαρμόστηκαν κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους 2021-2022, σε όλες τις σχολικές μονάδες της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης (Νηπιαγωγεία και Δημοτικά) και στα Γυμνάσια όλης της χώρας, με σκοπό “την ενίσχυση της καλλιέργειας ήπιων δεξιοτήτων, δεξιοτήτων ζωής και δεξιοτήτων τεχνολογίας και επιστήμης στους μαθητές και στις μαθήτριες”.
Λέει το υπουργείο, και μάλιστα διάβασα και μια έρευνα του ΙΕΠ (Ινστιτούτο Εκπαδευτικής Πολιτικής) από 25.07.22, συμφωνα με την οποία τα εργαστήρια κρίθηκαν από τους εκπαιδευτικούς ως απαραίτητα και αξιολογήθηκαν θετικά.
Η δική μου εμπειρία είναι ότι οι συναδέλφισσες που τα είχαν αναλάβει δυσανασχετούσαν, επειδή κανείς δεν τα έπαιρνε στα σοβαρά και η δουλειά που γινόταν ήταν αποσπασματική και χωρίς να αποφέρει μεγάλο κέρδος.
Τώρα είναι σαφές ότι, όταν περιμένουμε, ότι σε δυο ώρες την εβδομάδα θα μπορέσει κάποιος να καλύψει επαρκώς θέματα από την οικολογία μέχρι τη ρομποτική και από την ασφαλή οδήγηση μέχρι την επιχειρηματικότητα, ε θα περιμένουμε πολύ. Είναι σημαντικό δε, ότι οι καθηγήτριες και καθηγητές που αναλαμβάνουν την υλοποίηση, δεν έχουν κάνει απαραίτητα κάποιο ειδικό σεμινάριο. Υπάρχει στην ιστοστελίδα του ΙΕΠ υλικό, αλλά επειδή έχω ένα γρύλλο στο πορτ μπαγκάζ και ένα μάνιουαλ, δεν έπεται ότι μπορώ να αλλάξω και λάστιχο στο αμάξι. Και είναι επίσης σαφές – τουλάχιστον στο δικό μου μυαλό – ότι η ρομποτική δεν έχει την ίδια βαρύτητα με την σεξουαλική αγώγή και τη συμπερίληψη.
Στα προγράμματα του ΙΕΠ υπάρχουν προτάσεις και από το Πολύχρωμο Σχολείο, κάτι πάρα πολύ θετικό. Αν και αυτό αφορά μόνο στο γυμνάσιο, γιατί οι προτάσεις που έκανε το Πολύχρωμο Σχολείο για το νηπιαγωγείο και το δημοτικό, δεν έγιναν δεκτές. Επίσης δεν έγινε δεκτή η πρόταση τους να σταλεί στα σχολεία μια εγκύκλιος από το υπουργείο, σχετικά με το ποια βήματα ακολουθούνται σε περίπτωση που για παράδειγμα ένας μαθητής κάνει coming out. Ή αν υπάρχει μια trans μαθήτρια στο σχολείο. Αν υπήρχε επίσημη εγκύκλιος, θα περιορίζονταν και όσες/όσοι συνάδελφοι σπεύδουν να καταδικάσουν και να χρησιμοποιήσουν κακοποιητικό λόγο.
Και όσο για το υλικό που υπάρχει, το πιο πιθανό είναι ότι, δε θα αναλάβουν συνάδελφοι να το χρησιμοποιήσουν. Δε θα μπει καμιά και κανείς στον κόπο, ακόμα και αν συμφωνεί και αν νοιάζεται για ένα δημοκρατικό συμπεριληπτικό σχολείο. Γιατί θα είναι τόση η αντίδραση που θα συναντήσει, από διευθυντές, συναδέλφους, γονείς, που θα σκεφτεί ότι δεν αξίζει τον κόπο, για να συμπληρώσει τις ώρες του/της. Θα κάνει κάτι, τύπου στοματική υγιεινή, θα βάλει τα παιδιά να ψάξουν στο ίντερνετ για πληροφορίες και θα ξεμπερδέψει.
Προς ποια κατεύθυνση θα πρέπει λοιπόν να κινηθούμε;
-Η επιμόρφωση των καθηγητών/τριων που θα ασχοληθούν με αυτό το αντικείμενο πρέπει να έχει ως σκοπό το να τους εφοδιάσει με τις κατάλληλες γνώσεις που θα τους επιτρέψουν να προσεγγίσουν θέματα που σχετίζονται συγκεκριμένα με τη σεξουαλική εκπαίδευση και να μην περιλαμβάνει το σύνολο των εργαστηρίων δεξιοτήτων,
– Η επιμόρφωση πρέπει να είναι εντατική και να περιλαμβάνει όντως προβληματικές της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης και όχι μόνο μεθόδους (π.χ. τη θεατρική προσέγγιση).
– Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση πρέπει να είναι υποχρεωτική από το νηπιαγωγείο μέχρι το λύκειο, όπως προβλέπουν οι διεθνείς μελέτες και μάλιστα με σπειροειδή μορφή, εμβαθύνοντας ανάλογα με την ηλικία, και όχι χωρίς υποχρεωτικότητα και για ελάχιστο χρονικό διάστημα, επαφιόμενη στον αυτοσχεδιασμό.
– Το εγχείρημα πρέπει να έχει τη σαφή στήριξη της πολιτείας, να έχει σωστή οργάνωση και προγραμματισμό και να μην λαμβάνει χώρα ως συμπλήρωση ωραρίου και για να εφαρμοστεί η αξιολόγηση από την πίσω πόρτα μέσω των δεξιοτήτων.
– Να υπάρχει ειλικρινής διάθεση να προετοιμαστούν εκπαιδευτικοί που θα είναι ικανοί να διδάξουν το μάθημα της σεξουαλικής εκπαίδευσης και του σεβασμού σε όλες τις ταυτότητες, τους προσανατολισμούς και τα σωματικά χαρακτηριστικά και όχι υποκρισία επειδή θα πρέπει το υπουργείο να παρουσιάσει στην ΕΕ ένα ανάλογο πρόγραμμα.
Ξεκινώντας από το δεδομένο, ότι ο σεξισμός έχει γίνει ταυτόσημος με το ασυνείδητο πολλών και η πατριαρχία είναι τόσο ισχυρή που οι κακοποιητικές συμπεριφορές δεν αναγνωρίζονται καν ως τέτοιες, οι μεταρρυθμίσεις που γίνονται σε θεσμικό πλαίσιο, δεν έχουν τη δύναμη να επηρεάσουν το συλλογικό ασυνείδητο, από τη στιγμή που στο σχολείο δεν αντιμετωπίζονται αυτά τα ζητήματα συστηματικά. Ο πολιτισμός της πατριαρχίας είναι αυτός που δημιουργεί τις συνθήκες για να γίνουν οι γυναικοκτονίες, για να υπάρχει ενδοοικογενειακή βία, σεξουαλικές διακρίσεις.
Και αυτήν την κουλτούρα πρέπει να αλλάξουμε με όπλο – ανάμεσα στα άλλα – την παιδεία.
Σας ευχαριστώ πολύ.
Ενδεικτική βιβλιογραφία για παιδιά, με θέμα την ισότητα, τη διαφορετικότητα, τη σεξουαλική αγωγή:
Pro Familia: Το σώμα μου είναι δικό μου, Ψυχογιός
Μακ Κι, Ντέιβιντ: Έλμερ, Πατάκης
Austrian, Curato: Σκουλήκι αγαπάει σκουλήκι, Κλειδάριθμος
Hoffman/Asquith: Το πιο μεγάλο βιβλίο για τις οικογένειες, Ίκαρος
Καββαλου/Πολενάκη: Η Ντουλάπα, Ποταμός
Γιουσαφζάι, Μαλάλα: Το μαγικό μολύβι της Μαλάλα, Πατάκης
Χαρτ/Πάι: Τα κορίτσια μπορούν να κάνουν τα πάντα, Μεταίχμιο
Armitage/McQuerry: Σιμόν Ντε Μποβουάρ – Η ισότητα, Διόπτρα
Μπέλια, Στέλλα: Τα δύο μικρά αυγά
Μπελιά, Στέλλα: Η Αλίκη στον καθρέφτη
Fagerstrom/ Hansson: Ο Περ, η Ίντα και το μικρούτσικο, Ηράκλειτος
Πάνκχερστ, Κέιτ: Υπέροχες γυναίκες που έσωσαν τον πλανήτη, Μεταίχμιο
Πάνκχερστ, Κέιτ:Υπέροχες γυναίκες που άλλαξαν τον κόσμο, Μεταίχμιο
Πάνκχερστ, Κέιτ: Υπέροχες γυναίκες που έκαναν θαύματα, Μεταίχμιο
Brian, Rachel: Συναίνεση (για παιδιά), Κάκτος
Χριστοδούλου, Πάνος: Θαύμα! Οι καρχαρίες χορεύεουν, Κέδρος
ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ: ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Ευτυχία Λεονδίτου, γυναικολόγος
Η σχολική σεξουαλική διαπαιδαγώγηση αφορά την ενημέρωση των μαθητριών και μαθητών για το σώμα τους, πώς είναι κατασκευασμένο και πώς λειτουργεί, για τις διαφορές των δύο φύλων, για τα βιολογικά δεδομένα του σεξουαλικού και αναπαραγωγικού συστήματος και γενικά για όλα τα θέματα που υπάγονται στον λεγόμενο οικογενειακό προγραμματισμό. Αυτός ο όρος όταν καθιερώθηκε (δεκαετίες ’60 και ’70) εθεωρείτο πολύ συντηρητικός επειδή αναφέρεται στη σεξουαλικότητα και την αναπαραγωγικότητα μέσα στα πλαίσια της οικογένειας. Ωστόσο σήμερα, που έχουμε μία νεοσυντηρητική στροφή, η φράση οικογενειακός προγραμματισμός κοντεύει σχεδόν να θεωρείται επαναστατική. Γιατί; Γιατί περιλαμβάνει τον προγραμματισμό και υπαινίσσεται την αυτονομία του σώματος και την ελεύθερη επιλογή σε θέματα γάμου και γονιμότητας.
Θέματα του οικογενειακού προγραμματισμού είναι η σεξουαλικότητα και η αναπαραγωγικότητα. Σεξουαλική δραστηριότητα, εγκυμοσύνη και τοκετός, αντισύλληψη, έκτρωση, υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα, υιο[τεκνο]θεσία κ.ο.κ. Επίσης σεξουαλικοί προσανατολισμοί, ταυτότητες φύλου, ισοτιμία των φύλων, κατάργηση των διακρίσεων, αποτροπή των βίαιων συμπεριφορών, του εκφοβισμού (bullying), σεβασμός και εκτίμηση για κάθε άτομο, αγάπη και υποστήριξη για το «διαφορετικό». Ιδιαιτέρως όσον αφορά τα κορίτσια, προτείνεται να ενθαρρύνονται στην εκμάθηση πολεμικών τεχνών και αυτοάμυνας και να ενισχύεται η αυτοπεποίθησή τους ώστε να μην ζουν μέσα στο φόβο και στη θυματοποίηση, που στην εποχή μας παρουσιάζει έξαρση.
Η ενημέρωση για τη σεξουαλικότητα περιλαμβάνει θέματα οργασμού, σεξουαλικής πράξης, εναλλακτικών μορφών σεξ και τη διδασκαλία του ασφαλούς ή ασφαλέστερου σεξ. Χρειάζεται επιστημονική αλλά κατανοητή πληροφόρηση για τα βιολογικά δεδομένα και υποστήριξη των παιδιών και εφήβων στην εξερεύνηση των λειτουργιών του σώματός τους και στα αισθήματα υπερηφάνειας για το σώμα τους και την ταυτότητά τους. Η ενημέρωση σχετικά με τη σεξουαλικότητα περιλαμβάνει ακόμα πληροφορίες για τα εμβόλια ενάντια στον HPV, για το τεστ Παπανικολάου, τους προληπτικούς ελέγχους και την αυτοεξέταση, οτιδήποτε δηλαδή αφορά το γεννητικό, αναπαραγωγικό και σεξουαλικό σύστημα κοριτσιών και αγοριών.
Συγκεκριμένα για τον οργασμό, που αφορά και τα δύο φύλα: Συνιστάται η απομυθοποίηση και αποενοχοποίηση του αυνανισμού. Επίσης τα αγόρια θα πρέπει να εκπαιδευτούν στο να ξεχωρίζουν την εκσπερμάτωση από τον οργασμό, που σημαίνει να καταλάβουν τι είναι καλό σεξ και τι είναι κακό σεξ όπως είπε και η Joanna Burke στην ομιλία της για τη βία κατά των γυναικών στην Αθήνα το 2017 για όσες την έχετε ακούσει. Και τι δεν είναι καν σεξ, θα συμπληρώσω εγώ. Επίσης πρέπει να εξηγήσουμε στα παιδιά τι είναι η κακοποίηση και ο βιασμός και γιατί δεν είναι προς το συμφέρον κανενός από τα δύο φύλα. Για τα αγόρια το κατά πόσον ο βιασμός μέσα σε μια κουλτούρα βιασμού στην οποία ζούνε και εκπαιδεύονται δεν αποδεικνύει τη δύναμή τους ούτε αποτελεί «καλό σεξ», δεν αποτελεί καν σεξ. Και για τα κορίτσια πώς να φυλάγονται και πώς να αναγνωρίζουν τον κίνδυνο βιασμού, πώς να αμύνονται, πώς και πότε να συναινούν ή να μη συναινούν στη σεξουαλική δραστηριότητα.
Πρέπει να εκπαιδεύουμε τα κορίτσια μας να μην συνάπτουν σχέσεις με κακοποιητικούς συντρόφους, που σημαίνει πρέπει να αναγνωρίζουν από νωρίς την κακοποιητική συμπεριφορά. Αυτό δεν είναι και τόσο εύκολο, γιατί – όπως ξέρουμε όλες – οι περισσότερες κακοποιητικές σχέσεις αρχίζουν από ένα φλογερό έρωτα. Στην εφηβεία, και γενικότερα στα νεανικά χρόνια, οι ορμές είναι πάρα πολύ έντονες, η δύναμη της έλξης και της ερωτικής επιθυμίας είναι τεράστια, και συχνά παραβλέπονται πολλές συμπεριφορές, οι οποίες στο μέλλον θα αποτελέσουν τη βάση της σωματικής, λεκτικής και ψυχικής κακοποίησης, και σε ακραίες περιπτώσεις θα οδηγήσουν στη γυναικοκτονία∙ η οποία, όπως όλες ξέρουμε, παρουσιάζει έξαρση τα τελευταία χρόνια.
Σε ποιες και ποιους απευθύνεται η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση;
Η επικρατέστερη σήμερα άποψη είναι ότι η εκπαίδευση των παιδιών αρχίζει όταν αυτά αρχίσουν να μας ρωτούν. Απαντούμε στις ερωτήσεις τους χωρίς να τα βιάζουμε να μάθουν κάτι που δεν τα απασχολεί. Βέβαια, τα περισσότερα παιδιά ρωτούν από πολύ μικρά το πώς γεννήθηκαν κλπ. Επίσης και από πολύ μικρά αρχίζουν να αυνανίζονται. Έτσι, η σεξουαλική πληροφόρηση θα πρέπει να αφορά τα παιδιά της σχολικής ηλικίας και μάλιστα από τις πρώτες τάξεις του σχολείου. Είναι ένα απαραίτητο συμπλήρωμα των σπουδών Γυμνασίου και Λυκείου, πιστεύω και δημοτικού. Αφορά όμως επίσης τους γονείς και το εκπαιδευτικό προσωπικό που σήμερα νιώθουν αρκετή – και δικαιολογημένη ίσως – αμηχανία απέναντι στο θέμα. Πράγματι καθένας απ’ αυτούς θα προτιμούσε να μεταβιβάσει στον άλλο την ευθύνη της διαπαιδαγώγησης, επειδή νιώθει ανεπαρκής. Όλες και όλοι όμως είναι εξ ίσου αρμόδιοι, από κοινού και παράλληλα.
Και τα δύο φύλα προσλαμβάνουν από το περιβάλλον, τον τύπο και την τηλεόραση διπλά και συγκεχυμένα μηνύματα. Επομένως τα θέματα της σεξουαλικής αγωγής αφορούν και τις κοπέλες και τα αγόρια και η ενημέρωση θα πρέπει να απευθύνεται εξίσου και στα δύο φύλα, εφόσον είναι γεγονός ότι και τα δύο συμμετέχουν, τόσο στην γενετήσια, όσο και στην αναπαραγωγική δραστηριότητα. Θα πρέπει μάλιστα να προάγει την ευαισθητοποίηση των αγοριών, που συχνά παρουσιάζεται μειωμένη.
Στόχος της σεξουαλικής αγωγής θα πρέπει να είναι η κατά το δυνατόν μείωση των προβλημάτων της σεξουαλικής ζωής, ώστε η νέα και ο νέος να αντλούν από τη γενετήσια σχέση τη μεγαλύτερη δυνατή χαρά, ηδονή και αγάπη, αντί να συσσωρεύουν τραυματικές εμπειρίες. Ο περιορισμός των εφηβικών κυήσεων και ο περιορισμός των σεξουαλικά μεταδιδόμενων νοσημάτων είναι από τους ουσιαστικούς στόχους της σεξουαλικής αγωγής. Έτσι η εκπαίδευση, εκτός από την παράθεση γνώσεων, καλό είναι να συνοδεύεται και από «αγωγή» ή «διαπαιδαγώγηση», δηλαδή τη διδασκαλία συμπεριφορών που μειώνουν τους κινδύνους, αυξάνουν την απόλαυση αλλά και προάγουν την ευαισθητοποίηση στην αντιμετώπιση του «άλλου», του διαφορετικού, και στην κατάργηση των διακρίσεων, της στοχοποίησης και του εκφοβισμού.
Ας δούμε όμως τι έχει γίνει μέχρι τώρα:
Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν γίνει αρκετές μεμονωμένες δράσεις και πρωτοβουλίες για την συγκρότηση προγραμμάτων σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης για τα σχολεία. Από προσωπική εμπειρία θα αναφέρω την ομάδα οικογενειακού προγραμματισμού στα πλαίσια του προγράμματος «Νειάτα και Υγεία» του Υφυπουργείου Νέας Γενιάς όπου εργαστήκαμε την δεκαετία του 1980 μαζί με την Αλέκα Μακρή, την Σοφία Τζιτζίκου, τον Παναγιώτη Κωστάκη και την Μάρω Γυπάκη. Υπήρξαν όμως και άλλες παλαιότερες πρωτοβουλίες που δυστυχώς πέσανε στο κενό και δεν γίνεται να τις απαριθμήσω εδώ. Μέχρι σήμερα, στη χώρα μας η σεξουαλική αγωγή στηριζόταν σχεδόν αποκλειστικά στην ιδιωτική πρωτοβουλία συλλόγων, φορέων και μεμονωμένων ατόμων. Σχετικό μάθημα δεν γινόταν επισήμως στα σχολεία, χωρίς όμως και να απαγορεύεται. Κάποιες/οι εκπαιδευτικοί ενημέρωναν, όσο τους επιτρεπόταν και όσο οι ιδιες/οι μπορούσαν, τα παιδιά στο πλαίσιο του μαθήματος της βιολογίας. Πάντως δεν υπήρχε – ούτε ακόμα υπάρχει – ειδικευμένο εκπαιδευτικό προσωπικό με πανεπιστημιακή ή εξωπανεπιστημιακή εκπαίδευση, που να έχει παρακολουθήσει λ.χ. ειδικά επιμορφωτικά σεμινάρια σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης, ώστε να εξασφαλίσει τη σωστή πληροφόρηση που χρειάζονται οι νέες και οι νέοι. Τέλος έλλειπε και το κατάλληλο έντυπο υλικό (βιβλία, φυλλάδια, αφίσες), διαφάνειες, ταινίες κλπ. για να χρησιμοποιηθεί σε ένα τέτοιο μάθημα – αν και πρόσφατα έχουν γίνει κάποιες προσπάθειες για την αναπλήρωση αυτού του κενού. Ενημερωτικό υλικό προερχόταν τις προηγούμενες δεκαετίες από γυναικείες ομάδες του αυτόνομου χώρου (έκθεση αντισύλληψης Α.Κ.Γ., βιβλίο αντισύλληψης Κ.Α.Γ.) και οργανώσεις όπως η Κ.Δ.Γ. και η εταιρεία οικογενειακού προγραμματισμού. Δεν απευθυνόταν σε σχολεία ή ειδικά σε νεαρές ηλικίες αλλά σε όλο τον πληθυσμό και κυρίως στις γυναίκες.
Μεμονωμένες προσπάθειες εκπαίδευσης σε θέματα σεξουαλικότητας έχουν γίνει παλαιότερα σε σχολεία, κυρίως χάρη στις πρωτοβουλίες ορισμένων εκπαιδευτικών, που προσκαλούσαν ειδικούς επιστήμονες και επιστημόνισσες∙ και όχι δίχως κινδύνους για τη δική τους θέση εργασίας στο σχολείο. Έχω και προσωπική εμπειρία τέτοιων περιπτώσεων. Πρέπει όμως να πω ότι αυτά τα πράγματα, όπως και όλο το σχολικό πρόγραμμα, δεν μπορούν να βασίζονται στην ατομική πρωτοβουλία. Ατομική πρωτοβουλία ήταν και η προβολή στα Γυμνάσια της επαίσχυντης ταινίας «Η σιωπηλή κραυγή», που πολλές από σας γνωρίζετε∙ με τα κορίτσια να λιποθυμάνε. Ατομική πρωτοβουλία είναι και ο αντιεκτρωτικός αγώνας ορισμένων υπερσυντηρητικών και παραεκκλησιαστικών κύκλων, πρόσφατα μάλιστα με την ανοιχτή υποστήριξη της εκκλησίας, με τη λογική ότι το έμβρυο είναι ένας πλήρης άνθρωπος με πλήρη δικαιώματα, προσωπικότητα, όνομα, κληρονομικά δικαιώματα, μόνο δικαίωμα ψήφου δεν του δώσανε ακόμα!!! Και η τοποθέτηση των συμφερόντων του σε αντίθεση με τα συμφέροντα της ίδιας της γυναίκας που το κυοφορεί, το τρέφει και το αναπτύσσει. Η λογική αυτή θεωρεί ότι το αναπτυσσόμενο έμβρυο έχει περισσότερα δικαιώματα από την γυναίκα, από την οποία εξαρτάται η ύπαρξη και η ανάπτυξή του. (Κάτι τέτοια βέβαια τα λένε συνήθως οι άντρες, που δεν έχουν και καμία σχέση με το γεγονός!)
Ας έρθουμε όμως στο σήμερα:
Από το 2017 ως το 2019 είχε καθιερωθεί ένα, έστω αποσπασματικό, σχετικό μάθημα στα πλαίσια της θεματικής εβδομάδας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Δεν αφορούσε ακριβώς τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση αλλά κυρίως τις ταυτότητες φύλου. Ωστόσο, πολλές και πολλοί από τους ειδικούς που ανέλαβαν να διδάξουν αυτό το θέμα της «Θεματικής Εβδομάδας» επεκτάθηκαν σε ζητήματα σεξουαλικότητας, αντισύλληψης και σεξουαλικά μεταδιδόμενων νοσημάτων. Ακόμα και αυτό το μάθημα δυστυχώς καταργήθηκε. Είναι κρίμα γιατί αν και ήταν ανεπαρκές και κάπως ξεκάρφωτο, ανέδειξε τη δίψα των παιδιών για γνώσεις, τα οδήγησε σε προσεκτική και συγκεντρωμένη παρακολούθηση και προκάλεσε τις άφθονες ερωτήσεις τους, πράγμα που διαπίστωσα και από προσωπική εμπειρία.
Σήμερα το Υπουργείο Παιδείας εξετάζει και πάλι την περίπτωση εισαγωγής ενός τέτοιου μαθήματος. Εισήχθη πιλοτικά την χρονιά 2020-21 και επεκτάθηκε σε λίγο περισσότερα σχολεία το 2021-22. Το υλικό για το μάθημα αυτό, που έφτασε στα χέρια μου, εστιάζει κυρίως σε θέματα ισότητας των φύλων, ταυτότητας φύλου και σε θέματα καταπολέμησης της βίας, της παρενόχλησης και του εκφοβισμού. Όχι πως όλα αυτά δεν είναι σημαντικά, αλλά σίγουρα δεν είναι μόνο αυτά.
Το κυριότερο πρόβλημα με την εισαγωγή της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στα σχολεία είναι ποιοι και ποιες θα τη διδάξουν, μέσα σε ποιο πνεύμα και πώς θα εκπαιδευτούν. Το κλασσικό ερώτημα, «ποιος θα εκπαιδεύσει τους εκπαιδευτές». Μία ειδική επιμόρφωση θα κατατόπιζε τους εκπαιδευτικούς καλύτερα και θα τους βοηθούσε να ξεπεράσουν την αμηχανία τους. Βέβαια και σ’ αυτό τον τομέα έχει γίνει κάποια προεργασία κατά καιρούς (τουλάχιστον στα σεμινάρια της δικής μας ομάδας «Νειάτα και Υγεία» που ανέφερα). Αλλά έχουν υπάρξει και άλλες πρωτοβουλίες από εξειδικευμένα άτομα και φορείς. Τα άτομα που θα αναλάβουν το μάθημα της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης χρειάζεται να είναι πολύ καλά καταρτισμένα, τόσο για τη βιολογική όσο και για την κοινωνική πλευρά αυτού του τόσο ευαίσθητου θέματος.
Κανονικά, όπως γίνεται και με όλη τη σχολική ύλη, ένα Υπουργείο θα πρέπει να καθορίσει ποια είναι η ύλη, πόσες ώρες, ποιες και ποιοι θα διδάξουνε, τι θα διδάξουνε και πώς θα το διδαχθούν οι ιδιες/οι. Αλλά όλα αυτά δεν μπορεί να το καθορίσει ένας υπουργός, ή μία υπουργός στην περίπτωσή μας. Πρέπει να δημιουργηθεί μία ομάδα εργασίας, που θα απευθυνθεί σε άτομα ειδικευμένα σ’ αυτά τα θέματα, με ανάλογη επιστημονική κατάρτιση. Επίσης θα μελετήσει επιτυχημένα προγράμματα άλλων χωρών και μάλιστα Ευρωπαϊκών πριν προχωρήσει στην κατάρτιση του δικού της προγράμματος. Πάνω από όλα όμως πρέπει να απευθυνθεί στους γυναικείους φορείς, ομάδες και οργανώσεις που από χρόνια καταπιάνονται με αυτά τα ζητήματα. Διότι εδώ που τα λέμε σε πολύ μεγάλο βαθμό η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση αφορά τα κορίτσια∙ όσο έχει να κάνει τουλάχιστον με αντισύλληψη, έκτρωση, εγκυμοσύνη και με θέματα μη ανοχής της βίας, το βιασμό, θέματα συναίνεσης κλπ.
Η ευαισθητοποίηση εδώ έχει μεγάλη σημασία, όπως και η απομυθοποίηση πιεστικών καταστάσεων, επειδή ο βιασμός σε αυτές τις νεαρές ηλικίες δεν είναι πάντα βιασμός, μπορεί να είναι και εκ-βιασμός. Για παράδειγμα: Αφού ξεκινήσαμε να φιλιόμαστε και να χαϊδευόμαστε, δεν είναι δυνατόν να μην ολοκληρώσεις την πράξη. Εγώ (λέει το αγόρι) αν δεν ολοκληρώσουμε θα έχω πρόβλημα, θα υποφέρω, θα χάσω την γονιμότητά μου. Ή: αφού ήπιες ένα ποτό μαζί μου σημαίνει ότι θέλεις σεξ. Ή: αν δεν δεχτείς εσύ θα πάω με άλλες. Ή: θα σε εγκαταλείψω. Ή: εσύ μπορεί να μην έχεις ανάγκες αλλά έχω εγώ κ.ο.κ. Άρα τα παιδιά πρέπει να μάθουνε να αμύνονται και να αποφεύγουν τις κακοτοπιές, καθώς ο βιασμός μπορεί να είναι και εκ-βιασμός. Όσον αφορά τα αγόρια, και αυτά χρειάζονται τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση. Λέμε στα κορίτσια μας τι να κάνουνε για να αποφύγουν τις πιέσεις ή το βιασμό. Πρέπει όμως να πούμε και στα αγόρια μας όχι μόνο να μη βιάζουν, αλλά ενεργητικά και συνειδητά να προστατεύουν τα κορίτσια από τους βιαστές και τους κακοποιητές. Ούτε τα αγόρια πρέπει να ανέχονται τις παρενοχλήσεις και το bullying, ακόμα και αν δεν αφορά τα ίδια. Όπως είπαμε και πιο πριν, πρέπει να διδάξουμε στα αγόρια μας τι είναι σεξ. Τι είναι καλό σεξ, τι είναι κακό σεξ, και τι ΔΕΝ είναι σεξ.
Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση δεν πρέπει να χρωματίζεται από τις προσωπικές απόψεις των εκπαιδευτριών ή των εκπαιδευτών, αλλά κυρίως από τις ανάγκες των εκπαιδευόμενων. Η ενημέρωση που γίνεται άκαιρα και άστοχα από άτομα που νιώθουν αμήχανα ή δεν κατέχουν το θέμα, είναι πιο επιζήμια από την έλλειψη ενημέρωσης, γιατί μπορεί να περικλείει τον κίνδυνο του αποπροσανατολισμού.
Η/ο εκπαιδευτικός εκτός από την “επίσημη” πληροφόρηση που δίνει στις μαθήτριες και τους μαθητές, θα μπορούσε να συμμετέχει στην “αγωγή” τους, πλησιάζοντας και συζητώντας μαζί τους, ή αφιερώνοντας κάποιες διδακτικές ώρες στην απάντηση ερωτήσεων και στην αντιμετώπιση συγκεκριμένων προβλημάτων. Στατιστικές μελέτες σε διάφορες χώρες έχουν δείξει ότι αυτός ο τρόπος προσέγγισης προσελκύει περισσότερο την προσοχή των μαθητριών και των μαθητών. Επίσης οι εκπαιδευτικοί μπορούν να εξοικειωθούν καλύτερα με την διδασκαλία των θεμάτων οικογενειακού προγραμματισμού, αν κουβεντιάζουν και μεταξύ τους ανταλλάσσοντας απόψεις και πληροφορίες και αντικειμενικοποιώντας τα προβλήματα, αποστασιοποιώντας έτσι τον εαυτό τους από τα προσωπικά τους αισθήματα. Ας τονιστεί ότι οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να είναι καλά προετοιμασμένες/οι για την συχνά αρνητική στάση των παιδιών απέναντι σε όσα τους διδάσκονται επίσημα “από καθέδρας”. Τα άτομα που παίρνουν την ευθύνη της σεξουαλικής αγωγής πρέπει να ξέρουν ότι τα παιδιά περιηγούνται στο διαδίκτυο, εκτίθενται σε διάφορες πληροφορίες, άλλες ακριβείς και μάλλον οι περισσότερες ανακριβείς, βλέπουν ταινίες και σειρές, φυσικά και τηλεόραση, και συζητάνε με τους φίλους και συνομηλίκους τους, οπότε έχουν ήδη μία κάποια πληροφόρηση∙ που ένα κομμάτι της είναι και λαθεμένο. Και ένα άλλο κομμάτι μπορεί να είναι σωστό. Πρέπει να τους δείξουμε πώς θα μάθουν να ξεχωρίζουν αυτά τα δύο;
Τέλος, εκτός από το εκπαιδευτικό προσωπικό του σχολείου μέσα στα πλαίσια του συγκεκριμένου μαθήματος της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης, συμπληρωματική πληροφόρηση θα μπορούσε να δίνεται από ειδικές/ούς επιστήμονες της σεξολογίας και/ή του οικογενειακού προγραμματισμού, ξένες/ους προς το σχολικό περιβάλλον, που η διεύθυνση θα καλούσε από καιρό σε καιρό για συζήτηση με τις μαθήτριες και τους μαθητές. Συχνά τα παιδιά μπορεί να νιώθουν πιο ανοιχτά και άνετα απέναντι σ’ ένα άτομο ξένο, παρά απέναντι στις καθηγήτριες και τους καθηγητές τους που συναντούν καθημερινά.
Οι εκπαιδευόμενοι μαθητές και μαθήτριες θα πρέπει να βρουν την σεξουαλική τους ταυτότητα μέσα από τη δική τους εμπειρία και φαντασία. Δεν πρέπει να “καθοδηγούνται” από τους εκπαιδευτικούς, με την παραδοσιακή έννοια, ούτε και να εξαναγκάζονται να δεχτούν παλιές ξεπερασμένες ηθικές αξίες. Από την άλλη πλευρά η σωστή εκπαίδευση, τόσο στην οικογένεια όσο και στο σχολείο, αποτελεί σήμερα ένα απολύτως αναγκαίο αντίβαρο στον καθημερινό βομβαρδισμό των παιδιών και των εφήβων από στερεότυπα της άμεσης ή έμμεσης πορνογραφίας – διαφήμιση κλπ – που προβάλλουν
– την αποπροσωποποίηση και αντικειμενοποίηση της ανθρώπινης σχέσης
– τον καταναλωτισμό της σεξουαλικής δραστηριότητας, που προπαγανδίζεται σαν το μυστικό της επιτυχίας, και καλύπτεται πίσω από τον “μοντέρνο” τρόπο ζωής.
– την υπερβολική και κανονικοποιημένη βία, πίεση, παρενόχληση, κακοποίηση και υποτίμηση κυρίως εναντίον των κοριτσιών.
– τα στερεότυπα για τα δύο φύλα και τους ρόλους τους, έστω κάπως «εκμοντερνισμένα»
Άρα η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση θα πρέπει να αποσκοπεί:
1) Στην κατανόηση ότι η σεξουαλική λειτουργία είναι μία μορφή ανθρώπινης έκφρασης, στο σωματικό και το ψυχολογικό πεδίο, αλλά και μια μορφή ανθρώπινης επικοινωνίας. Αξίζει να τονίζεται ιδιαίτερα ο ηδονικός της χαρακτήρας όταν δεν αναστέλλεται σε καμία φάση της, όταν δηλαδή είναι μία αμοιβαία διαδικασία ανάμεσα σε δύο ίσους ανθρώπους που την επιθυμούν και οι δύο. Αντιμετώπιση του σεξ όχι σαν να είναι ένα σύνολο προβλημάτων, αλλά σαν πηγή χαράς και ικανοποίησης.
2) Στην προαγωγή της σεξουαλικής και αναπαραγωγικής υγείας, μέσω της υιοθέτησης ορθότερων στάσεων και συμπεριφορών
3) Στην ενημέρωση για την κοινωνική πραγματικότητα και τα όρια της κοινωνικής ανοχής σε συμπεριφορές αντίθετες προς τα αποδεκτά στερεότυπα. Έτσι τα άτομα θα μπορούν να αναπτύξουν συνειδητά μια συμπεριφορά ανάλογη με τις ανάγκες τους αποφεύγοντας να εκτίθενται σε κινδύνους, απογοητεύσεις και τραυματικές εμπειρίες.
4) Στην ενθάρρυνση της κριτικής ματιάς των εκπαιδευομένων απέναντι στα ερεθίσματα που δέχονται, ώστε να μπορούν μόνες/οι τους να επιλέγουν πληροφορίες και συμπεριφορές με γνώμονα το νου και τις ανάγκες τους. Έτσι ελαχιστοποιείται ο έξωθεν καθορισμός και προάγεται η ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου.
Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στην ουσία είναι μία πολιτική επιλογή. Δηλαδή είναι θέμα πολιτικής των κυβερνήσεων και του εκπαιδευτικού συστήματος. Για παράδειγμα, όταν υπάρχει σεξουαλική ενημέρωση στα σχολεία και παράλληλα υπάρχουνε κέντρα υγείας / οικογενειακού προγραμματισμού όπου μπορούν με εχεμύθεια και δωρεάν να απευθύνονται οι έφηβες και οι έφηβοι και να ζητούν πληροφορίες και συμβουλές, τότε το ποσοστό της εφηβικής εγκυμοσύνης μειώνεται. Έτσι μειώνονται οι εκτρώσεις (και όχι φιλοσοφώντας εάν το έμβρυο είναι ζωντανό ή όχι και εάν είναι ολοκληρωμένο ανθρωπάκι) και μειώνονται οι μονογονεϊκές οικογένειες στην εφηβεία. Εδώ εννοώ τις περιπτώσεις των κοριτσιών που, δεσμευμένες στην απρογραμμάτιστη μητρότητα, αναγκάζονται να σταματήσουν τη σχολική εκπαίδευση και να ζήσουν με πολύ χαμηλούς πόρους (συνήθως είναι άνεργες), δηλαδή δεν έχουν χρήματα ούτε για την εαυτή τους ούτε για το μωρό τους, επειδή δεν έχουνε και πρόσβαση στην αγορά εργασίας, καθώς δεν προσλαμβάνονται όταν είναι μόνες τους με ένα μωρό∙ το οποίο, φυσικά, όπως ξέρουμε πολύ καλά, δεν έχουνε και πού να το αφήσουν τις ώρες της δουλειάς.
Υποστηρικτικές οικογένειες έχουν μερικές κοπέλλες, αλλά όχι όλες, να μην πω οι λιγότερες και μάλιστα στην προκειμένη περίπτωση αυτές που το έχουν λιγότερο ανάγκη∙ γιατί όταν η οικογένεια είναι υποστηρικτική, σημαίνει ότι έχει από πριν υποστηρίξει και εκπαιδεύσει το κορίτσι, ώστε να μην είναι εκτεθειμένο στον κίνδυνο της εφηβικής εγκυμοσύνης και των δύσκολων διλημμάτων. Δεν θα κουραστούμε να τονίζουμε ότι η αντισύλληψη και η έκτρωση πρέπει να είναι προσβάσιμη σε όλες τις ηλικίες, ιδιαίτερα τις νεαρότερες, όπως επίσης και το χάπι της επείγουσας αντισύλληψης ή της αντισύλληψης μετά την επαφή ή, όπως το ξέρει ο κόσμος, το χάπι της επόμενης ημέρας.
Αυτά όμως είναι θέματα πολιτικής βούλησης και διάθεσης οικονομικών πόρων.
Τελειώνοντας, ας υπογραμμίσω ότι η εφαρμογή από την πολιτεία προγραμμάτων σεξουαλικής ενημέρωσης του πληθυσμού και η εισαγωγή σχετικού μαθήματος στα σχολεία, είχε, σύμφωνα με τις στατιστικές, τα ακόλουθα αποτελέσματα σε διάφορες χώρες της Ευρώπης:
• Μείωση του αριθμού των εκτρώσεων
• Μείωση της νοσηρότητας από σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα
– Αύξηση της απόλαυσης που αντλούν οι άνθρωποι από τη γενετήσια ζωή τους
• Μείωση των σεξουαλικών διαταραχών
• Μείωση της δημοτικότητας της πορνογραφίας.
-Αύξηση του αριθμού των νέων που χρησιμοποιούσαν αντισύλληψη από την πρώτη τους κιόλας συνουσία, ιδιαίτερα μετά διανομή στα σχολεία διαφόρων εντύπων και φυλλαδίων σχετικά με την αντισύλληψη.