Γράφει η Δήμητρα Κογκίδου*
Η έννοια της ‘’κουλτούρας του βιασμού’’
Η έννοια της ‘’κουλτούρας του βιασμού’’ –ως εργαλείο για την ανάλυση και ερμηνεία της σεξουαλικής βίας ενάντια στις γυναίκες –προέρχεται από το φεμινιστικό κίνημα της δεκαετίας του 70. Ήταν τότε που ο βιασμός θεωρήθηκε ως μια πράξη βίας που σχετίζεται με την εξουσία που δίνει η πατριαρχία, ως μια προσπάθεια επιβολής που έχει άμεση σχέση με την ανισότητα των φύλων και όχι κυρίως με το σεξ και την ‘’ενστικτώδη σεξουαλική ορμή των ανδρών’’.
Περνώντας στο σήμερα, η ‘’κουλτούρα του βιασμού’’ είναι μια πραγματικότητα και περιλαμβάνει όλες τις πολιτισμικές πρακτικές που αποδέχονται, αιτιολογούν, υποστηρίζουν –με άμεσο ή έμμεσο τρόπο-, ή/και ανέχονται τη σεξουαλική βία. Πρόκειται για μια αναφορά στον τρόπο που σκεφτόμαστε συλλογικά για το βιασμό. Είναι λάθος να επικεντρωνόμαστε μόνον στα άτομα που διαπράττουν βιασμό και να παραβλέπουμε την επίδραση της κοινωνίας που ενισχύει ή ανέχεται τέτοιες σεξιστικές πρακτικές.
Η κουλτούρα του βιασμού είναι ρευστή και μεταβάλλεται κοινωνικά μέσα στο χρόνο και στον τόπο καθώς επηρεάζεται από τις αλλαγές των έμφυλων ρόλων και των κανόνων της ετεροκανονικότητας. Είναι ένα θέμα που αφορά όλες και όλους ανεξάρτητα από τον αυτοπροσδιορισμό της ταυτότητας φύλου –δηλαδή δεν αφορά μόνον τους ετεροκανονικούς άνδρες και γυναίκες – και είναι επιζήμια πρωτίστως για τις γυναίκες, αλλά και για τους άνδρες και τα παιδιά.
Παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει συμφωνία για το πως ακριβώς ορίζεται η κουλτούρα του βιασμού, θα λέγαμε ότι είναι ένα περιβάλλον στο οποίο η σεξουαλική βία είναι διάχυτη και κανονικοποιημένη με βάση τις κυρίαρχες κοινωνικές αντιλήψεις για το φύλο και τη σεξουαλικότητα. Συμπεριφορές που συνήθως συνδέονται με την κουλτούρα βιασμού είναι οι εμπεδωμένες με βάση τα έμφυλα στερεότυπα εσφαλμένες αντιλήψεις για την ‘’ευθύνη’’ των θυμάτων, η σεξουαλική αντικειμενοποίηση, η υποτίμηση/παράβλεψη/ της έμφυλης βίας, η άρνηση της ευρείας διάδοσής της και η μη αναγνώριση των επιπτώσεων των διαφόρων μορφών της. Η κουλτούρα του βιασμού είναι συνυφασμένη με τη διαπόμπευση του θύματος ως πόρνης (slut shaming) στο βαθμό που θα πρέπει να ντρέπεται και να αισθάνεται ένοχη για συγκεκριμένες σεξουαλικές συμπεριφορές που υπερβαίνουν τα έμφυλα στερεότυπα. Αντί η βία να στιγματίζει τους θύτες, καταλογίζονται ευθύνες στα ‘’θύματα’’ –επιβιώσασες της έμφυλης βίας.
Η κουλτούρα του βιασμού χρησιμοποιείται, επίσης, για να περιγράψει και να ερμηνεύσει συγκεκριμένες συμπεριφορές σε κοινωνικές ομάδες, όπως οι βιασμοί στις φυλακές, σε περιοχές με εμπόλεμες συγκρούσεις κ.ά. Σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα, η κουλτούρα του βιασμού συσχετίζεται και με άλλους κοινωνικούς παράγοντες και συμπεριφορές. Για παράδειγμα, οι σχετικοί μύθοι με το βιασμό, η επίρριψη ευθυνών στα θύματα και η αντιμετώπιση του φαινομένου της έμφυλης βίας με συγκατάβαση, αδιαφορία ή σκωπτικότητα συσχετίζεται θετικά με το ρατσισμό, το σεξισμό, την ομοφοβία, τις διακρίσεις λόγω ηλικίας και κοινωνικής τάξης, τη μη ανεκτικότητα σε θέματα θρησκείας και άλλες μορφές διακρίσεων.
Η κουλτούρα του βιασμού εκδηλώνεται μέσω της αποδοχής των βιασμών ως ένα καθημερινό φαινόμενο και ένα ακόμη προνόμιο των ανδρών. Μπορεί να επιδεινωθεί όταν οι καταγγελίες σεξουαλικής βίας αντιμετωπίζονται με συγκατάβαση, αδιαφορία, απάθεια ή και σκωπτικότητα από την αστυνομία, τα ΜΜΕ, τη γειτονιά, το εργασιακό περιβάλλον, όταν τα θύματα αντιμετωπίζονται σαν να δικάζονται γι’ αυτό που τους συνέβη και αναγκάζονται να ξαναζούν τη βία ενώπιον ακροατηρίου για να αποδείξουν ότι δεν είναι η ευθύνη δική τους, όταν οι ποινές που επιβάλλονται δεν αντικατοπτρίζουν τη σοβαρότητα των πράξεων, όταν υπάρχει απροθυμία της πολιτείας να εναντιωθεί και να υπερβεί τις νόρμες της πατριαρχίας, κυριαρχεί ο φόβος στιγματισμού των θυμάτων και των οικογενειών τους κ.ά. Επίσης, συχνά συνδέουν την κουλτούρα του βιασμού με το μη συναινετικό σεξ σε μια πατριαρχική κοινωνία όπου ο μισογυνισμός και η ανισότητα των φύλων που αναπαράγεται από γενιά σε γενιά έχει ως αποτέλεσμα την εκτεταμένη κοινωνική και θεσμική αποδοχή του βιασμού.
Η κουλτούρα του βιασμού διαιωνίζει ορισμένους μύθους για το βιασμό που αναπαράγουν έμφυλα στερεότυπα για τη σεξουαλική συμπεριφορά, όπως ο βιασμός στο πλαίσιο του γάμου που για τη ελληνική έννομη τάξη δεν υφίστατο καν μέχρι τη ψήφιση του νόμου 3500/2006 για την ενδοοικογενειακή βία. Μέχρι τότε θα λέγαμε ότι καλυπτόταν από το υποτιθέμενο «συζυγικό καθήκον» της γυναίκας να είναι ανά πάσα στιγμή σεξουαλικά διαθέσιμη για το σύζυγό της.
Παραδείγματα της κουλτούρας του βιασμού –σε ατομικό και θεσμικό επίπεδο
Εντοπίζουμε τη κουλτούρα του βιασμού:
-
στο Λόγο, στο υποτιθέμενο χιούμορ για το βιασμό και γενικότερα στα σεξιστικά ανέκδοτα προωθούν την έλλειψη σεβασμού για τις γυναίκες
-
στη σιωπηρή συναίνεση της κοινωνίας ή μέρους της σε ζητήματα έμφυλης βίας
-
στη μετάθεση της ενοχής και της ευθύνης του βιασμού στα θύματα.
‘’Αυτή φταίει’’, ‘’Μήπως φλέρταρε;’’ ‘’Τον προκάλεσε;’’ ‘’Τι φορούσε;’’ ‘’Πόσο κοντή ήταν η φούστα;’’ ‘’Γιατί είχε πιεί;’’ ‘’Τι είδους άνθρωπος ήταν;’’ ‘’Τι δουλειά έκανε‘’ ‘’Τα ήθελε…’’
-
στην απόδοση της ευθύνης για την αποτροπή του βιασμού στα εν δυνάμει ‘’θύματα’’.
Η γυναίκα / το κορίτσι είναι που πρέπει να προσέχει, να δρα προληπτικά για να αποφύγει το βιασμό, όχι ο άνδρας /αγόρι να μη βιάζει. ‘’Π.χ. γονείς κατηγορούν τα κορίτσια γιατί ανέβασαν κάποιες φωτογραφίες που προκάλεσαν τους γιούς τους αντί να μιλάνε με τους γιούς τους σχετικά με την έκφραση της σεξουαλικότητάς τους και την αναγκαιότητα συναίνεσης’’
‘’Μη προκαλείς γενικά’’. ‘’Μη κυκλοφορείς μόνη σου το βράδυ’’, ‘’Μη περπατάς στα σκοτεινά’’. Η διαρκής απειλή του βιασμού αφαιρεί σε μεγάλο βαθμό το δικαίωμα στην αυτοδιαχείριση του σώματος, εγκλωβίζει στο φόβο, λειτουργεί περιοριστικά στην καθημερινότητα σε πολλά επίπεδα.
-
στην επικρατούσα άποψη μερίδας του τύπου και της κοινής γνώμης για την αντιμετώπισή των βιασμών ως μεμονωμένων περιστατικών που διέπραξαν ‘’άρρωστοι’’, ‘’προβληματικοί’’, ‘’άνδρες –τέρατα’’, ‘’δράκοι’’ κ.ά., και στην παροχή ελαφρυντικών και δικαιολογιών προς τον βιαστή ή στην απενοχοποίησή του.
-
όταν τραγούδια με άμεση ή έμμεση αναφορά σε βιασμό ή άλλες μορφές έμφυλης βίας έχουν υψηλή ακροαματικότητα.
-
όταν τα ΜΜΕ ασχολούνται με τις επιπτώσεις που έχει στη ζωή διάσημων ανδρών η διάπραξη βιασμού με αγνόηση των επιπτώσεων στα ‘’θύματα’’.
-
όταν το κύριο μέλημα εργασιακών /εκπαιδευτικών ή άλλων φορέων είναι η προστασία του κύρους τους σε περίπτωση βιασμών και όχι των θυμάτων.
-
όταν σε πολλές εκφάνσεις της κουλτούρας μας εμπεριέχεται η λογική που θεωρεί τα σώματα των γυναικών ως σεξουαλικά διαθέσιμα. Π. χ. πολλές φωτογραφίες σε life style περιοδικά έχουν γυναίκες φιμωμένες, δεμένες, υποταγμένες, σεξουαλικά διαθέσιμες κ. ά. για να προωθήσουν τα προϊόντα τους.
-
όταν ο Λόγος και οι εικόνες πολλών διαφημίσεων στα ΜΜΕ είναι σεξιστικός. Π.χ. συχνά οι γυναίκες παρουσιάζονται σε ποικιλία ανοίκειων στάσεων ή ελαφρά ντυμένες διαμορφώνοντας έτσι την αντίληψη πως είναι σεξουαλικά αντικείμενα.
-
όταν προβάλλονται στα ΜΜΕ υπερσεξουαλικοποιημένες εικόνες μικρών κοριτσιών
-
όταν δεν αντιμετωπίζονται με σοβαρότητα οι καταγγελίες περιπτώσεων βιασμού (και άλλων μορφών έμφυλης βίας), ή όταν αμφισβητούνται εκ προοιμίου ως ψευδείς ή υπερβολικές
-
όταν αντιμετωπίζονται με επιφυλακτικότητα ή απροκάλυπτη επιθετικότητα καταγγελίες βιασμών γυναικών από το σύζυγο ή το σύντροφό τους.
-
όταν ακούμε φράσεις του τύπου ‘’Έτσι είναι τα αγόρια /άνδρες’’ που αναπαράγουν έμφυλες στερεότυπες αντιλήψεις που συνδέονται με τη βία.
-
όταν κατά την κάλυψη των περιστατικών έμφυλης βίας από τα ΜΜΕ μπορεί οι συζυγοκτονίες να αναφέρονται ως ‘’οικογενειακές τραγωδίες’’, τα θύματα έμφυλης βίας να ενοχοποιούνται για τη βία που υπέστησαν λόγω ενδυμασίας ή άλλων χαρακτηριστικών της προσωπικής ή επαγγελματικής τους ζωής, όταν υπάρχει μεγαλύτερη ανεκτικότητα στη βία των ανδρών που ορισμένες φορές παρουσιάζεται και ως ‘’φυσιολογική’’ κ .ά.
Τι μπορούμε να κάνουμε για την καταπολέμηση της έμφυλης βίας και της κουλτούρας του βιασμού;
Το ερώτημα είναι πώς μπορούμε να συμβάλουμε στην πρόληψη της έμφυλης βίας που μπορεί να πάρει και την ακραία μορφή του βιασμού ή/και του φόνου.
Το ζήτημα της έμφυλης βίας είναι θέμα που έχει να κάνει με την παιδεία, με αντιλήψεις και συμπεριφορές που την επιτρέπουν ή ακόμα και την ενθαρρύνουν και κυρίως με τις πολιτικές και τους θεσμοθετημένους κανόνες που επικρατούν. Η βία θα συνεχίζεται όσο τροφοδοτείται από την άνιση σχέση εξουσίας ανάμεσα στα φύλα και όσο αποτελεί μέρος της δομής των κοινωνιών μας και του συστήματος λειτουργίας τους. Όσο πιο ουσιαστική είναι η ισότητα των φύλων σε μια κοινωνία, τόσο αυτό μπορεί να συμβάλλει στην αύξηση του επιπέδου δημοσιοποίησης της έμφυλης βίας καθώς είναι πιο πιθανό τα περιστατικά βίας να αντιμετωπίζονται και να καταπολεμώνται με διαφάνεια.
Το πιο κρίσιμο σημείο για τη μείωση της έμφυλης βίας είναι η διασφάλιση της πρόσβασης των ‘’θυμάτων’’ στις αρμόδιες υπηρεσίες αναφοράς και παροχής εξειδικευμένης βοήθειας και η παρέμβαση στο επίπεδο των αντιλήψεων για τους έμφυλους ρόλους που μπορεί να οδηγήσουν στην άσκηση κάθε μορφής έμφυλης βίας.
Ειδικότερα όσον αφορά τις παρεμβάσεις στο επίπεδο των αντιλήψεων, η πορεία για την καταπολέμηση της έμφυλης βίας περνάει και μέσα από τη προώθηση μιας νέας αντίληψης για τον ανδρισμό. Χρειάζεται άμεσα το σχολείο, οι οικογένειες και άλλοι θεσμοί που εμπλέκονται άμεσα ή έμμεσα με τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών να παρέχουν τη δυνατότητα για συγκρότηση και άλλων μορφών ανδρισμού πέραν της ηγεμονικής. Εξάλλου, η άποψη που επικρατεί πλέον διεθνώς είναι ότι απαραίτητο στοιχείο στη πορεία για την ισότητα είναι η προώθηση μιας νέας αντίληψης για τις ανδρικές ταυτότητες –θέμα που συνδέεται άμεσα με τη βία γενικά και την έμφυλη ειδικότερα. Βέβαια είναι ενθαρρυντικό ότι όλο και περισσότεροι άνδρες αντιτίθενται στην έμφυλη βία και συντάσσονται στη μάχη για την καταπολέμησή της – γεγονός που έχει θετικές επιπτώσεις πρωτίστως στις γυναίκες, αλλά και στους άνδρες και τα παιδιά. Ταυτόχρονα πρέπει να πάψει το ζήτημα της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης των μαθητών/τριών να περιστοιχίζεται με ένα πέπλο σιωπής. Αυτό βέβαια μας παραπέμπει στην αναγκαιότητα για μια αντισεξιστική εκπαίδευση ως ένα οργανικό τμήμα του οράματος για ένα δημοκρατικό και ανθρώπινο σχολείο.
Σε εθνικό επίπεδο, σημαντικό νομοθετικό βήμα για τη βελτίωση της κατάστασης θα ήταν η επικύρωση της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, η ευθυγράμμιση της νομοθεσίας μας με την Σύμβαση (αναμένεται), καθώς και η διασφάλιση της πλήρους εφαρμογής της οδηγίας της ΕΕ για τα θύματα της εγκληματικότητας.
Να αντιταχθούμε στην κουλτούρα του βιασμού
Πρέπει να αντιταχθούμε στην κουλτούρα του βιασμού, να μη την ανεχόμαστε, να μη την καλλιεργούμε. Ένας βιασμός ή μια συζυγοκτονία είναι αποτέλεσμα πολύ συγκεκριμένων αντιλήψεων και πρακτικών που προϋπάρχουν και συνιστούν την κουλτούρα του βιασμού. Ένας βιασμός ή μια συζυγοκτονία δεν προκύπτει ξαφνικά και ανεξάρτητα από τα παραπάνω, δεν είναι μεμονωμένο περιστατικό. Μπορεί να είναι στο τέλος της διαδρομής, τμήματα όμως αυτής της διαδρομής της έμφυλης βίας μπορεί να διανύονται καθημερινά, θεωρούνται ανδρικό προνόμιο και τμήμα της καθημερινότητας πολλών γυναικών που μαθαίνουν από μικρές να επιβιώνουν σε αυτή. Αν τμήμα της έμφυλης κοινωνικοποίησης των αγοριών είναι η βία, τότε δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει η έμφυλη βία. Αν στυλοβάτης του ηγεμονικού ανδρισμού είναι ο μισογυνισμός δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει ότι δεν παίρνουν σοβαρά υπόψη τους τι λένε, τι θέλουν και τι νιώθουν οι γυναίκες και ότι αποκτούν εξουσία και κοινωνική θέση ως άνδρες μέσω της επιβολής.
* Καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πρόεδρος της Επιτροπής Φύλου και Ισότητας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ).
Επιλέξαμε κάποιες εικόνες αυτοάμυνας γυναικών που δέχθηκαν επίθεση, για να διανθίσουμε δώσουμε μια νότα αισιοδοξίας. – Το Μωβ
