της Βέρας Σιατερλή
Σύμφωνα με την ιταλική λαογραφική παράδοση, η Μπεφάνα, είναι το θηλυκό αντίστοιχο αρχέτυπο του Άι Βασίλη της Ιταλίας.
Πιθανολογείται ότι το όνομά της προέρχεται από την ελληνική λέξη Επιφάνεια), είναι μία είναι μια καλή μα και άσχημη γριούλα που τριγυρίζει πάνω σ’ ένα σκουπόξυλο και μοιράζει δώρα στα παιδιά το βράδυ της παραμονής των Φώτων. Πρόκειται για ένα από τα πιο γνωστά έθιμα της Ιταλίας. Τα παιδιά γράφουν γράμματα στη μάγισσα Μπεφάνα και της ζητούν τα παιχνίδια που θέλουν, ενώ κρεμούν στο τζάκι τις κάλτσες τους και την περιμένουν να κατέβει, όχι στις 6 Δεκέμβρη του Αγίου Νικολάου (Ευρώπη) ή τα Χριστούγεννα (Αμερική) ούτε την πρωτοχρονιά (Ελλάδα) αλλά των Φώτων, τα Επιφάνεια.
Θρυλείται ότι τη νύχτα που γεννήθηκε ο Χριστός, οι Τρεις Μάγοι επισκέφθηκαν τη Μπεφάνα μια χήρα που ζούσε σ’ ένα καλύβι έξω από τη Βηθλεέμ, όπου τους φιλοξένησε. “Που πηγαίνετε;”, τους ρώτησε τυπικά η Μπεφάνα “Ακολουθούμε το λαμπερό αυτό άστρο μέχρι να μας οδηγήσει στο μεσσία που μόλις γεννήθηκε”, της είπαν αυτοί. “Έλα μαζί μας κι εσύ αν θέλεις” της πρότειναν, για να προσκυνήσουμε το Χριστό και να του δώσουμε δώρα. Η Μπεφάνα όμως μάλλον βαριόταν. “Είμαι πολύ κουρασμένη κι οι δουλειές μου έχουνε μείνει όλες στη μέση”, τους αρνήθηκε όσο πιο ευγενικά μπορούσε εκείνη. Το ίδιο βράδυ, αφού οι μάγοι έφυγαν, είδε ένα όραμα με το θείο βρέφος. Πήρε μερικά δώρα κι έτρεξε να προλάβει τους μάγους. Δεν τα κατάφερε. Μοίρασε τότε τα δώρα της στα παιδιά που βρήκε κοντά της, τα παιδιά που αγαπούσε.
Από τότε, ο θρύλος λέει, ότι η Μπεφάνα κάθε χρόνο πετάει με τη μαγική σκούπα της και μοιράζει δώρα σε όλα τα παιδιά, ελπίζοντας ότι κάποιο από αυτά είναι ο Χριστός. Γεμίζει τα παπούτσια, που τις τελευταίες δεκαετίες ανταλλάχτηκαν με τις κάλτσες των καλών παιδιών με δώρα, ενώ τις κάλτσες των «κακών» παιδιών με κάρβουνο (εξίσου χρήσιμο τον παλιό καιρό). Οι ζαχαροπλάστες έχουν δημιουργήσει αντίστοιχα γλυκά σε σχήμα κάρβουνου.
Ο θρύλος της Μπεφάνα φαίνεται ότι προϋπάρχει τους χριστιανισμού, καθώς η Μπεφάνα φέρεται ως μια κλασική μάγισσα με γαμψή μύτη και σκουπόξυλο, που ως γριά μάγισσα συμβολίζει το χειμώνα. Βλέπουμε ότι έχει διατηρηθεί το στοιχείο του τζακιού, καθώς και η επιβράβευση των υπάκουων και συνετών παιδιών με δώρα, όμως εύκολα παραπέμπει σε ισχυρό αρχέτυπο που προηγήθηκε της πατριαρχίας και κατάφερε να διαιωνιστεί ως τις μέρες μας.
Η Μπεφάνα καλωσορίζεται με λουκάνικα, μπρόκολα, κρασί και άλλα καλούδια. Τα παιδιά που πιάνουν τη Μπεφάνα να μπαίνει στο δωμάτιό τους για να αφήσει το δώρο τους, της φωνάζουν “Να η Μπεφάνα” (Ecco La Befana) ενώ οι γονείς προσπαθούν ενίοτε να την εμφανίσουν τρομακτική τιμωρό, ότι δηλαδή αν δεν καθίσουν καλά, η Μπεφάνα αντί για δώρα θα τους φέρει το κάρβουνο.
Αυτή θεωρείται η πιο σημαντική μέρα των γιορτών για τους Ιταλούς, διότι σηματοδοτεί το τέλος της περιόδου των Χριστουγέννων και την ημέρα που οι Τρεις Μάγοι έφθασαν στην φάτνη, εκεί όπου γεννήθηκε ο Χριστός.
Τη δεκαετία του 70′ η ιταλική κυβέρνηση προσπάθησε να καταργήσει την αργία των Θεοφανίων, ημέρα που εμφανίζεται η Μπεφάνα, αλλά συνάντησε μάλλον σθεναρή αντίδραση από τους μεγαλύτερους λάτρεις της, τα παιδιά, με αποτέλεσμα να κάνει πίσω.
Την παραμονή και ανήμερα των Θεοφανίων γίνεται στην Πιάτσα Ναβόνα της Ρώμης ένα πανηγύρι, που θυμίζει πολύ τα αντίστοιχα δικά μας. Είναι το επίκεντρο της γιορτής της Μπεφάνα, όπου κυριαρχούν οι μεταμφιέσεις σε γριές και μάγους ενώ οι πάγκοι των μικροπωλητών είναι γεμάτοι με παιγνίδια, ζαχαρωτά και γλυκά.
Στη Βερόνα, από το πρωί οχήματα εποχής παρελαύνουν και αφήνουν δώρα για φιλανθρωπικό σκοπό σ’ έναν τροχονόμο και το απόγευμα στην πλατεία Bra ανάβει η πυρά της Μπεφάνας, όπου καίγεται ένα ομοίωμα ψηλό 8 μέτρα, φτιαγμένο από παραδοσιακά υλικά, που συμβολίζει το πέρασμα από το παλιό στο νέο και από το κακό στο καλό (παγανιστική αναφορά).
Στο Φρίουλι στην κορυφή μιας πυράς καίνε το ομοίωμα της γριούλας και προφητεύουν παρατηρώντας την φορά του καπνού πώς θα πάνε οι σοδιές της χρονιάς τρώγοντας παραδοσιακά γλυκά από ξερά σύκα και κολοκύθα (και πάλι έντονη παγανιστική αναφορά).
Στην Βενετία στις 6 Γενάρη κατά μήκος του Canal Grande οι αθλητές του κανό παραβγαίνουν ντυμένοι γριές Μπεφάνες.
Όπου κι αν γυρίσεις στην Ιταλία βρίσκεις και τοπικά έθιμα της Μπεφάνας, πάντα με επίκεντρο την γριά μάγισσα που συχνά στο τέλος την καίνε την πυρά!