Γράφει η Στέλλα Τσέρρι
Μετά την ανάλυση του «αντρικού βλέμματος» είναι λογικό να αναρωτηθεί κανείς εάν υπάρχει και το αντίστοιχο «γυναικείο βλέμμα» (female gaze). Η απάντηση είναι ναι, αλλά δεν είναι ακριβώς αυτό που φανταζόμαστε.
Στην βιομηχανία του κινηματογράφου, η πλειοψηφία των δημιουργών (σκηνοθέτες, παραγωγοί, κινηματογραφιστές κ.ο.κ) είναι άντρες, έτσι το «αντρικό βλέμμα» είναι αυτό που επικρατεί. Το «γυναικείο βλέμμα» από την άλλη, είναι ακόμα στο πρωταρχικό, πειραματικό του στάδιο καθώς η προβολή της γυναικείας οπτικής έχει αρχίσει να γίνεται πραγματικότητα, μόλις τα τελευταία χρόνια. Επομένως, ο προσδιορισμός του τι ακριβώς συμπεριλαμβάνει το «γυναικείο βλέμμα» είναι ακόμη δύσκολος καθώς είναι μια έννοια τόσο καινούργια. Για να το κατανοήσουμε όμως δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε στο «αντρικό βλέμμα».
Συνοπτικά, σύμφωνα με την Laura Mulvey, το αντρικό βλέμμα είναι η αναπαράσταση της οπτικής του αρσενικού θεατή όπου βλέπει την γυναίκα σαν αντικείμενο πόθου. Άρα με το ίδιο σκεπτικό, το «γυναικείο βλέμμα» είναι η αναπαράσταση της οπτικής της γυναίκας θεατή όπου βλέπει τον άντρα σαν αντικείμενο, σωστά; Όχι ακριβώς.
Παρόλο που το παραπάνω εμπεριέχεται στην έννοια του γυναικείου βλέμματος, δεν περιορίζεται μόνο σε αυτό. Αποτελεί μια από τις πολλές πτυχές του. Επομένως, θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως γυναικείο βλέμμα την παρουσίαση του κόσμου και της πραγματικότητας από την γυναικεία ματιά. Ο θεατής και η θεάτρια βιώνει την γυναικεία εμπειρία, βρίσκεται μέσα στις σκέψεις, στα συναισθήματα και κατ’ επέκταση στον κόσμο της γυναίκας. Μερικοί ορίζουν ως γυναικείο βλέμμα την οποιασδήποτε μορφής τέχνη που ανατρέπει το πανταχού παρόν αντρικό βλέμμα.
Το 2016 η Joey Soloway, στην ομιλία της στο Παγκόσμιο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Τορόντο, μίλησε για τον ορισμό του female gaze στον κινηματογράφο. Βασιζόμενη στο τρίπτυχο οπτικής του male gaze, αναφέρθηκε και η ίδια σε τρεις βασικές έννοιες που χαρακτηρίζουν το γυναικείο βλέμμα. Οι έννοιες αυτές είναι οι εξής: “Η κάμερα του συναισθήματος” (ή “Τα σώματα υπερισχύουν από τον εξοπλισμό”) όπου τα συναισθήματα είναι η προτεραιότητα και μετά η λήψη, “το παρατηρούμενο βλέμμα” (“the gazed gaze”) το οποίο δείχνει στους θεατές πώς είναι να είσαι το αντικείμενο παρατήρησης και τέλος, “Η ανταπόδοση του βλέμματος” (ή “σε παρατηρώ που με παρατηρείς” και “πώς είναι να στεκόμαστε εδώ, σε αυτόν το κόσμο όπου έχουμε γίνει αντικείμενο παρατήρησης όλη μας τη ζωή”). Σύμφωνα με την Soloway, η ιδέα του γυναικείου βλέμματος δεν έχει να κάνει με απλή αντιστροφή του ανδρικού βλέμματος της Mulvey, αλλά με τους τρόπους με τους οποίους το «γυναικείο βλέμμα» μπορεί να προσφέρει επίγνωση της πραγματικής γυναικείας εμπειρίας. Πιστεύει πως με την χρήση της θηλυκής οπτικής δίνεται έμφαση στα συναισθήματα και τους χαρακτήρες της ιστορίας.
Σύμφωνα με την σκηνοθέτρια April Mullen “Οι γυναίκες έχουν αυτή την ευαισθησία και τη σύνδεση σε βάθος συναισθημάτων που μπορώ να διακρίνω και να νιώσω σε ορισμένες στιγμές αλήθειας στις ταινίες που δημιουργούμε. Για εμένα το γυναικείο βλέμμα είναι διαφάνεια – το πέπλο μεταξύ κοινού και δημιουργού είναι λεπτό, και αυτό δίνει στους θεατές και τις θεάτριες την δυνατότητα να εισέλθουν ακόμα περισσότερο στον κόσμο αυτό”.
Ένα εκπληκτικό παράδειγμα ταινίας που παρουσιάζεται μέσω της γυναικείας οπτικής είναι η γαλλική ταινία «Το πορτρέτο μιας γυναίκας που φλέγεται» (Portrait de la jeune fillle en feu, 2019) της Céline Sciamma. Η ταινία αφορά μια ιστορία αγάπης μεταξύ δυο γυναικών τον 18ο αιώνα, όπου η Marianne έχει κληθεί να ζωγραφίσει το πορτρέτο της Héloïse χωρίς η ίδια να το ξέρει. Έτσι, η Marianne είναι υποχρεωμένη να παρατηρεί προσεκτικά την Héloïse ώστε να μπορέσει να την απεικονίσει, πράγμα που κάνει την Héloïse αυτομάτως το αντικείμενο παρατήρησης. Στην πορεία όμως, η Héloïse το αντιλαμβάνεται και ανταποδίδει τα βλέμματα και έτσι η δυναμική της σχέσης από υποκείμενο-αντικείμενο μετατρέπεται σε αμοιβαία ενεργητικότητα. Σύμφωνα με την Ginette Vincendeau, η σχέση τους αποτελεί “προσχέδιο” για το τι πρέπει να προσφέρει το γυναικείο βλέμμα στον κινηματογράφο. Τονίζει πως είναι υπεραπλουστευτικό να πιστεύουμε πως όλες οι ταινίες που φτιάχνονται από γυναίκες θα είναι αυτόματα και φεμινιστικές, όμως η απεικόνιση της Sciamma αποτελεί καλό παράδειγμα της «αμοιβαιότητας του γυναικείου βλέμματος» – ή του πως μπορεί να αντιμετωπιστεί η ανισότητα που φθείρει το αντρικό βλέμμα. Ισχυρίζεται πως «υπάρχει μια ισάξια σχέση ισχύος μεταξύ του ατόμου που απεικονίζεται και του ατόμου που απεικονίζει, πράγμα που για εμένα είναι φεμινιστική κίνηση». Είναι φανερό πως η ταινία αυτή βασίζεται αρκετά στην εμφάνιση και την ομορφιά, όμως δεν περιορίζεται σε αυτό, καθώς παρουσιάζει και άλλες πλευρές τις γυναικείας υπόστασης, η προβολή των οποίων θεωρούνταν “απαγορευμένη” και ταμπού στον κινηματογράφο (όπως η έμμηνος ρύση και η άμβλωση). Σίγουρα υπάρχουν και σκηνές έρωτα, όμως εστιάζοντας στην συναισθηματική εξέλιξη και όχι στην ίδια την πράξη του έρωτα, η Sciamma ερωτικοποιεί τα συναισθήματα των χαρακτήρων παρά τα σώματα τους.
Έτσι λοιπόν, μπορούμε να προσδιορίσουμε ακριβώς την δύναμη του γυναικείου βλέμματος. Ιδανικά, παρουσιάζει το πλήρες φάσμα της ζωής των γυναικών και δεν εστιάζει στο μηδαμινό χρονικό διάστημα στο οποίο είναι “γυμνές και σέξι”.
Αλλά παραδείγματα του γυναικείου βλέμματος είναι η ταινία “Lady Bird” της Greta Gerwig και η σειρά “Sex Education” της Laurie Nunn, όπου και τα δυο εστιάζουν στις ζωές και τις εμπειρίες εφήβων. Παρόλο που υπάρχουν σκηνές έρωτα δεν παρουσιάζονται ως απόλυτα αισθησιακές και ιδανικές πράξεις αλλά όπως είναι συνήθως στην πραγματικότητα, περίεργες και άβολες. Με τον τρόπο αυτό, η εστίαση βρίσκεται στα συναισθήματα και την αληθοφάνεια των χαρακτήρων και όχι απλά στα σώματα τους.
Επίσης, στον κινηματογράφο συναντάμε μεγάλο ποσοστό αναπαραστάσεων σκηνών βίας κατά των γυναικών. Βλέπουμε συχνά αποτρόπαιες και γραφικές
σκηνές βιασμών και δολοφονιών πράγμα που πολλές φορές “κανονικοποιούν” τέτοιες εικόνες και αποκτηνώνουν τις γυναίκες. Μέσα από τον γυναικείο φακό όμως, βλέπουμε επιτέλους μια διαφορετική υπόσταση αυτών των γεγονότων. Όπως για παράδειγμα στην σειρά “The Handmaid’s Tale” όπου η πρωταγωνίστρια Offred, έρχεται σε τελετουργική σεξουαλική επαφή χωρίς την θέληση της με τον “Διοικητή”, μια πράξη που αποκαλείται “τελετή”. Μιλάμε δηλαδή για μια σκηνή βιασμού, όπου βλέπουμε ξεκάθαρα την καθυπόταξη της Offred, αλλά από την δική της οπτική. Βλέπουμε καθαρά το πρόσωπό της, όμως τα πλάνα γίνονται όλο και πιο θολά όσο η κάμερα πλησιάζει το σώμα του Διοικητή, πράγμα που δείχνει την προσπάθεια της να απομακρυνθεί και να αποσυνδεθεί από την πραγματικότητα, από αυτό που της συμβαίνει. Έτσι, αναγκαζόμαστε να νιώσουμε και να βιώσουμε τη στιγμή όπως την βιώνει η ίδια. Χωρίς όμως αυτό να υποβιβάζει την ύπαρξή της. Ίσα ίσα το άτομο που αποκτηνώνεται είναι αυτός που προκαλεί αυτήν τη βίαιη πράξη, με το πρόσωπό του κρυμμένο στο σκοτάδι και το σώμα του απεικονιζόμενο τμηματικά. Δεν υπάρχει κανένα ίχνος σεξουαλικότητας και κανονικότητας, το μόνο που υπάρχει είναι αποστροφή για την αισχρή αυτή πράξη.
Το γυναικείο βλέμμα καθορίζεται επίσης, όχι μόνο από το τι μπορεί να απεικονίζει, αλλά από το τι δεν απεικονίζει. Ας πάρουμε για παράδειγμα την σειρά “Marvel’s Jessica Jones” όπου σε αντίθεση με άλλες σούπερ-ηρωίδες, το σεξαπίλ της δεν χρησιμοποιείται για την εξέλιξη της πλοκής αλλά ούτε και για την προσέλκυση του κοινού. Επίσης, παρόλο που η ιστορία βασίζεται σημαντικά στο μετατραυματικό στρες που αντιμετωπίζει η ηρωίδα μετά τον βιασμό της, δεν βλέπουμε ποτέ την απεικόνιση αυτού του συμβάντος. Σύμφωνα με την παραγωγό της σειράς Melissa Rosenberg: “Έχουμε αυτόν τον πλούσιο και πολύπλοκο χαρακτήρα και βλέπουμε αυτό που της συνέβη από την δική της οπτική.” “Ένας από τους κανόνες που είχα, είναι ότι δεν θα παρουσιάζαμε ποτέ την Jessica Jones σαν το “δόλωμα”, φορώντας της ψηλοτάκουνα και κολλητά φορέματα.”
Σε αυτό το σημείο αντιλαμβανόμαστε πως το γυναικείο βλέμμα έχει τόσες πολλές εκφάνσεις που είναι αδύνατο να τις συμπεριλάβουμε όλες σε ένα άρθρο. Όμως είναι απαραίτητο να αναφέρουμε και μερικά μειονεκτήματα που το συνοδεύουν, τουλάχιστον μέχρι στιγμής.
Αρχικά, η αντίληψη ότι οποιοδήποτε δημιούργημα προέρχεται από μια γυναίκα, κατατάσσεται αυτομάτως στο γυναικείο βλέμμα είναι σαφώς λανθασμένη. Μια τέτοια αντίληψη δημιουργεί μια άσκοπη διάκριση της τέχνης με βάση το φύλο του/της δημιουργού. Υπάρχουν άντρες σκηνοθέτες που χρησιμοποιούν το female gaze με μεγάλη επιτυχία όπως για παράδειγμα ο Todd Haynes στο Carol αλλά και γυναίκες που χρησιμοποιούν το male gaze όπως η Sofia Coppola στο Lost in Translation. Ίσως υπάρχει μια πιο έντονη αληθοφάνεια όταν μια γυναικεία ιστορία παρουσιάζεται από μια γυναίκα, όμως σε τελική ανάλυση σκοπός είναι η προβολή της γυναικείας εμπειρίας χωρίς η γυναίκα να αντικειμενοποιείται και να σεξουαλικοποιείται, πράγμα που μπορεί να φέρει εις πέρας κάποιος ανεξάρτητα από το φύλο του.
Αξίζει επιπλέον να αναφερθούμε και στην αντικειμενοποίηση του άνδρα μέσα από τον γυναικείο φακό, πράγμα που όντως συμβαίνει (σίγουρα όχι στον ίδιο βαθμό που συμβαίνει το αντίστροφο) σε ταινίες όπως το Magic Mike. Όμως δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι υπάρχει γυναικείο βλέμμα άμεσα ανάλογο του αντρικού και ότι η σεξουαλικοποίηση είναι της ίδιας βαρύτητας. Το αντρικό βλέμμα δημιουργεί μια ανισότητα ισχύος. Στηρίζεται σε ένα πατριαρχικό κατεστημένο, διαιωνίζοντας την σεξουαλική αντικειμενοποίηση που βιώνουν οι γυναίκες στην πραγματική τους ζωή.
Αυτό όμως δεν σημαίνει πως οποιαδήποτε μορφή αντικειμενοποίησης είναι αποδεκτή. Δεν πρέπει να αποσκοπούμε στην αντίστοιχη καταπίεση του ανδρικού φύλου αλλά στην ισάξια απελευθέρωση και των δύο.
Τέλος, ένα σημαντικό μειονέκτημα του τωρινού γυναικείου βλέμματος είναι ο συχνός αποκλεισμός των μειονοτήτων. Όπως είπε η Caetlin Benson-Elliot, παρόλο που το γυναικείο βλέμμα βασίζεται σε μια παγκόσμια εμπειρία με βάση το φύλο μας, έχει την τάση να αγνοεί μειονότητες και άλλες ομάδες, και επιλέγει να εστιάζει στις ζωές λευκών, μεσοαστικών γυναικών. Παρατηρούμε βέβαια μια εξέλιξη, καθώς υπάρχουν σειρές όπως το Insecure της Issa Rae, όμως το πρόβλημα δεν παύει να υπάρχει.
Αδιαμφισβήτητα, υπάρχουν ακόμα αρκετά περιθώρια βελτίωσης, όμως το γεγονός ότι το γυναικείο βλέμμα διαδίδεται όλο και πιο γρήγορα και βλέπουμε όλο και πιο πολλές πλευρές του με βάση την εμπειρία, το ταλέντο και τις ευκαιρίες κάθε γυναίκας είναι τουλάχιστον αισιόδοξο και μας δίνει την ελπίδα για μια βιομηχανία και κατ’ επέκταση μια κοινωνία που βλέπει τις γυναίκες για αυτό που είναι πραγματικά: ισότιμοι άνθρωποι με συναισθήματα, σκέψεις και ιδέες που οφείλουν να ακουστούν.
ΠΗΓΕΣ:
https://medium.com/truly-social/yes-theres-such-a-thing-as-a-female-gaze-but-it-s-not-what-you-think-d27be6fc2fed
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Female_gaze#:~:text=The%20female%20gaze%20is%20a,male%20creator%20of%20the%20film.
https://www.latimes.com/entertainment/tv/la-et-st-female-gaze-television-20170505-htmlstory.html
https://studybreaks.com/thoughts/female-gaze-male-gaze/
https://www.theguardian.com/culture/2020/feb/22/the-female-gaze-brings-a-welcome-touch-of-reality-to-art