Αλιεύει η Εύη Κυπαρίσση
Γράφει η ψυχίατρος Άρτεμις Παπαναστασίου
Με αφορμή τη δημοφιλή σειρά ”The Queen’s Gambit”, όπου η πρωταγωνίστρια-πρωταθλήτρια σκακιού παρουσιάζεται μόνη σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο ως μια φωτεινή εξαίρεση, επανέρχεται το all time classic ερώτημα: ο ανδρικός και ο γυναικείος εγκέφαλος είναι διαφορετικοί; Και αν ναι, με ποιον τρόπο;
Το αφήγημα περί διαφορετικότητας ξεκινά αρκετά παλιά, αλλά κρατάει καλά ακόμα. Υπάρχει η τάση να αποδίδονται “στη φύση” πολύ συγκεκριμένες δεξιότητες αλλά και “δυσκολίες”, που ευθυγραμμίζονται με τον υπάρχοντα καταμερισμό εργασιών και την αναμενόμενη συμπεριφορά με βάση το φύλο.
Η κλισέ άποψη είναι ότι οι γυναίκες είναι καλύτερες στη γλωσσική επικοινωνία, στη συναισθηματική κατανόηση και στην εκτέλεση πολλών εργασιών ταυτόχρονα. Α, και ότι είναι μονογαμικές φυσικά. Υστερούν όμως των αντρών στη μαθηματική και λογική σκέψη.
Το ερευνητικό κυνήγι για την ανεύρεση διαφορών στον εγκέφαλο, όσο και αν έχει αποκτήσει ένα πιο σύγχρονο, “φεμινιστικό” λούστρο, κατά βάση αναπαράγει τα στερεότυπα: είμαστε ίσοι, αλλά “διαφορετικοί”. Διαφορετικοί, με τρόπο που εξυπηρετεί την υπάρχουσα κατάσταση, πάντως. Αυτή η θεώρηση έχει γίνει γνωστή και με τον όρο ‘νευροσεξισμός’.
Υπάρχουν ανατομικές διαφορές;
Άρτεμις: ΝΑΙ, αν μιλάμε για το μέσο όρο, είναι η σύντομη απάντηση. ΟΧΙ, αν μιλάμε για μεμονωμένα άτομα. Οι ομοιότητες είναι πολύ περισσότερες από τις διαφορές, και ο εγκέφαλος δεν είναι πιο “έμφυλο” όργανο από την καρδιά, για παράδειγμα, όπως είναι τα γεννητικά όργανα. Αν κοιτάξει κανείς μια αξονική τομογραφία εγκεφάλου, δεν μπορεί πει αν ένας εγκέφαλος ανήκει σε άνδρα ή σε γυναίκα, όπως δε θα μπορούσε να μαντέψει ασφαλώς το φύλο ενός ανθρώπου αν ήξερε μόνο το ύψος του.
[Extra λεπτομέρειες για τους φίλους nerds ανάμεσά μας: ο ανδρικός εγκέφαλος ζυγίζει περισσότερο από το γυναικείο, ακόμα και αν ληφθεί υπόψη η αναλογία με το σωματικό βάρος (άνδρες 1.378 γραμμάρια κατά μέσο όρο, γυναίκες 1.248 γραμμάρια). Στο γυναικείο εγκέφαλο βρίσκονται περισσότερες συνάψεις, δηλαδή συνδέσεις μεταξύ των κυττάρων. Ο φλοιός (δηλαδή το εξωτερικό τμήμα του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνο για την αντίληψη, τη μάθηση, τη γλωσσική λειτουργία, τη μνήμη, το συνδυασμό πληροφοριών από διάφορες περιοχές του εγκεφάλου και το στρατηγικό σχεδιασμό ενεργειών) είναι συνήθως μεγαλύτερος στις γυναίκες. Τα εσωτερικά (υποφλοιώδη) τμήματα, όπως π.χ ο ιππόκαμπος και η αμυγδαλή, είναι μεγαλύτερα στους άνδρες. Ο ιππόκαμπος σχετίζεται με λειτουργίες όπως η μνήμη και η οπτικοχωρική αντίληψη και η αμυγδαλή με τα συναισθήματα και την επιθετικότητα.]
Για τους νευροεπιστήμονες είναι γνωστό ότι ο εγκέφαλος εμφανίζει μεγάλη νευροπλαστικότητα, δηλαδή δυνατότητα για αλλαγή και ανάπτυξη, σε όλη τη διάρκεια της ζωής. Αυτή η ιδιότητα εξαρτάται από κοινωνικούς (πχ ενθάρρυνση ή αποθάρρυνση από την οικογένεια/κοινωνία), περιβαλλοντικούς (πχ εκπαίδευση ή στέρηση), ψυχολογικούς (πχ φροντίδα ή κακοποίηση), ορμονικούς (πχ θετική επίδραση οιστρογόνων) και άλλους παράγοντες.
Τι σημαίνουν αυτές οι διαφορές στην πράξη;
Το συνολικό μέγεθος του εγκεφάλου δε μεταφράζεται αυτόματα σε μεγαλύτερη νοημοσύνη, ή σε μεγαλύτερη ικανότητα σε κάποιον συγκεκριμένο τομέα. Πχ οι ελέφαντες έχουν πολύ μεγαλύτερο εγκέφαλο από τους ανθρώπους, αλλά δεν είναι πιο έξυπνοι, άρα δεν μπορεί να βγει το συμπέρασμα ότι οι άντρες είναι ευφυέστεροι επειδή έχουν μεγαλύτερο εγκέφαλο, ή οι γυναίκες επειδή έχουν μεγαλύτερο φλοιό.
Παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο ο αριθμός αλλά και οι συνδέσεις μεταξύ των κυττάρων, δηλαδή τα “κλαδάκια” μέσω των οποίων οι διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου επικοινωνούν και συνεργάζονται. Αυτές οι συνδέσεις είναι αυτό που ονομάζουμε “μάθηση”. Δηλαδή όσο πιο πολύ εξασκούμαστε σε κάτι, τόσο περισσότερες συνδέσεις θα αναπτυχθούν στην αντίστοιχη περιοχή του εγκεφάλου, και ενδεχομένως να αυξηθεί και σε μέγεθος.
Για παράδειγμα, σε παλιά (vintage – προ GPS) μελέτη, φάνηκε ότι οι οδηγοί ταξί στο Λονδίνο είχαν πολύ μεγαλύτερο μέγεθος στον ιππόκαμπο (σημαντική περιοχή μνήμης) από τους υπόλοιπους άντρες αντίστοιχης ηλικίας, ακριβώς επειδή εξασκούνταν καθημερινά στο να θυμούνται όλο το οδικό δίκτυο της πόλης.
Άλλος σπουδαίος παράγοντας είναι η επίδραση των ορμονών. Για παράδειγμα, τα οιστρογόνα (που υπάρχουν σε διαφορετική ποσότητα και στα δύο φύλα) έχουν νευροτροφική δράση, δηλαδή βοηθούν στην αναπαραγωγή και επιβίωση των κυττάρων του εγκεφάλου. Και πάλι, δεν ισχύει η λογική “όσο περισσότερο, τόσο καλύτερο”. Σε ασθένειες που επηρεάζουν σημαντικά τις νοητικές λειτουργίες, πχ σχιζοφρένεια, άνοια, οι γυναίκες είναι πιο προστατευμένες. Αλλά δε σημαίνει ότι οι γυναίκες είναι πιο έξυπνες γιατί έχουν περισσότερα οιστρογόνα.
Με λίγα λόγια, όταν μιλάμε για τον εγκέφαλο, τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα από την απλή αναλογική “ένα κι ένα κάνουν δύο”. Θα πρέπει να σκεφτούμε τον εγκέφαλο σαν έναν υπολογιστή που τα διάφορα τμήματα αλληλεπιδρούν και επικοινωνούν μεταξύ τους και κάθε λειτουργία εξαρτάται από τη συνεργασία πολλών περιοχών. Ένας περίπλοκος μαθηματικός υπολογισμός μπορεί να εκτελεστεί εξίσου σωστά και γρήγορα από 2 διαφορετικά λογισμικά. Οπότε, οι όποιες ανατομικές διαφορές δε σημαίνουν διαφορετικές δεξιότητες ή ευφυΐα στην πράξη. Το τελικό αποτέλεσμα είναι που μετράει.
Τι δείχνουν τα IQ tests?
Ενώ οι περισσότερες έρευνες δε δείχνουν διαφορά στο γενικό δείκτη νοημοσύνης ανάμεσα στα φύλα, οι γυναίκες εμφανίζουν συνήθως καλύτερες επιδόσεις στις γλωσσικές λειτουργίες, στη συναισθηματική επεξεργασία και στην ταχύτητα αντίληψης, ενώ οι άνδρες στην οπτικοχωρική αντίληψη και σε κινητικές ενέργειες που κατευθύνονται στο στόχο. Για παράδειγμα, στη νοερή περιστροφή μιας εικόνας.
Τώρα θα μου πείτε, μα αυτό δε λένε και τα στερεότυπα; Μήπως ισχύουν τελικά; Δε γίνεται να συμπεράνουμε τίποτα, αν πρώτα δεν απαντήσουμε την εξής ερώτηση: is it nature or nurture?
Η Lisie Eliot, ερευνήτρια νευροεπιστήμονας και συγγραφέας του βιβλίου Pink brain, blue brain, υποστηρίζει ότι οι πολύ μικρές διαφορές που υπάρχουν σε παιδιά νηπιακής ηλικίας (πιο γρήγορη εμφάνιση του λόγου στα κορίτσια, καλύτερη οπτικοχωρική αντίληψη στα αγόρια), ενισχύονται σε τέτοιο βαθμό από την έμφυλη ανατροφή, που τελικά καταλήγουν στο λεγόμενο gender gap. Όπως λέει, επιμένουμε να πιστεύουμε στην έμφυτη διαφορετικότητα επειδή “sex differences are sexy”.
Μια παλιότερη δημοφιλής άποψη ήταν η εξελικτική εξήγηση. Κάπου στην Καινοζωική εποχή, οι άντρες έπρεπε να αναπτύξουν καλύτερες οπτικοχωρικές ικανότητες που θα τους βοηθούσαν στο κυνήγι, ενώ οι γυναίκες επικοινωνιακές δεξιότητες και ταυτόχρονη επιτέλεση εργασιών για τη φροντίδα των παιδιών και του σπιτιού. Της σπηλιάς, έστω. Πάνω σε αυτό, τονίζω ότι ο εγκέφαλος είναι ένα νευροπλαστικό όργανο, δηλαδή αναπτύσσεται σύμφωνα με τα ερεθίσματα που δέχεται. Άρα, όσο αλλάζουν οι κοινωνικές συνθήκες και τα αντίστοιχα πρότυπα θα πρέπει, ακόμα και αργά, να προσαρμόζεται και ο εγκέφαλος. Την μπριζόλα πλέον την αγοράζουμε από το σούπερ μάρκετ και τα διπλωματικά σώματα τα αναθέτουμε κυρίως σε άντρες και στις επικοινωνιακές τους δεξιότητες.
Δεύτερον, πολύ μεγάλο ενδιαφέρον έχουν τα εξής στοιχεία:
- Στις περισσότερες μελέτες σε διάφορες χώρες μέχρι στιγμής τα αγόρια εμφανίζουν καλύτερες μαθηματικές επιδόσεις (35 από τις 65 χώρες το 2009). Η διαφορά είναι τόσο μεγαλύτερη όσο μεγαλύτερη είναι η ανισότητα των φύλων στη συγκεκριμένη χώρα, και δεν υπάρχει χώρα με Gender Equality Index=1 (7, 14). Νομίζω ότι αυτή η ευθέως ανάλογη σχέση έχει αυτονόητη σημασία, η οποία φαίνεται και από το παρακάτω:
- Μεγάλη έρευνα στις HΠΑ το 2008, έδειξε ίδιες μαθηματικές επιδόσεις κοριτσιών και αγοριών, αντίθετα με ίδια έρευνα 20 χρόνια πριν. Η διαφορά αποδόθηκε στο ότι όλο και περισσότερα κορίτσια επέλεγαν να διδαχθούν ανώτερα μαθηματικά. Επομένως, οι ανθρώπινες δεξιότητες συνδιαμορφώνονται με το περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσονται.
- Σε κάποιες χώρες όπως η Ισλανδία και η Ταϊλάνδη, τα κορίτσια εμφανίζουν καλύτερες μαθηματικές επιδόσεις.
Πως εξηγούνται οι διαφορές συμπεριφοράς και ενδιαφερόντων των φύλων;
Σύμφωνα με απόψεις ειδικών, όπως της Τζίνα Ρίπον (γνωσιακή νευροεπιστήμονας και καθηγήτρια του Πανεπιστημίου ‘Αστον του Μπέρμιγχαμ), αλλά και κλινικές έρευνες οι στερεοτυπικές αντιλήψεις για τα φύλα διαμορφώνονται ήδη από την παιδική ηλικία και καθορίζουν τα τελικά τους ενδιαφέροντα.
Για παράδειγμα, οι επιδόσεις στις οπτικοχωρικές δεξιότητες, που θεωρούνται παραδοσιακά “αντρική υπόθεση”, επηρεάζονται σημαντικά ακριβώς από αυτήν την προσδοκία, με ένα μηχανισμό που ονομάζεται επιβεβαίωση στερεότυπου. Οι έρευνες δείχνουν ότι αν πριν από το τεστ ειπωθεί στις γυναίκες ότι συνήθως οι άντρες τα πηγαίνουν καλύτερα σε τέτοιου τύπου δοκιμασίες, τότε αυτές θα εμφανίσουν χειρότερες επιδόσεις.
Αντιστρόφως, εμφανίζουν καλύτερες επιδόσεις αν τους πουν ότι γενικά οι γυναίκες τα πάνε καλύτερα. Το ίδιο συμβαίνει και όταν οι ίδιες δεξιότητες εξετάζονται μέσω τυπικά “αντρικών” ενδιαφερόντων, πχ μηχανική αεροσκαφών, σε σχέση με την εξέταση μέσω “γυναικείων” ενδιαφερόντων, όπως το σχέδιο μόδας.
Επίσης, δραστηριότητες όπως τα video games, εξασκούν αποδεδειγμένα, αυτές τις δεξιότητες, αλλά θεωρούνται παραδοσιακά “αγορίστικα παιχνίδια”. Η έκπληξη είναι ότι τα παιχνίδια δράσης φαίνεται να βελτιώνουν πιο πολύ τις οπτικοχωρικές ικανότητες των γυναικών σε σύγκριση με τους άντρες. Lana del Ray, κάτι ξέρεις και τραγουδάς για τα video games.
Σύμφωνα με τη Ρίπον, (αλλά θα τολμήσω να πω και την προσωπική μου εμπειρία), ένα ταλαντούχο αγόρι θεωρείται κάτι σαν «μεγαλοφυΐα εκ γενετής», ενώ ένα εξίσου ταλαντούχο κορίτσι συνήθως ως «δουλευταρού». Αυτή η διάκριση εξακολουθεί και στην ενήλικη ζωή και οδηγεί σε έναν ανατροφοδοτούμενο κύκλο διαφορετικών προσδοκιών, αυτοπεποίθησης και επιλογών ζωής. Άρα, στη σκακιέρα ενός έμφυλου κόσμου διαμορφώνεται τελικά ένας “έμφυλος” εγκέφαλος.
Πηγή: Lifo.gr