Γράφει η Βέρα Σιατερλή
Ο Καραγκιόζης, είναι Λαϊκό θέατρο σκιών, ανατολίτικης προέλευσης, που πήρε το όνομά του από τον πρωταγωνιστή του. Η σύζυγος του δε είναι η Καραγκιόζαινα κατά την συνήθεια της εποχής να δίνεται αυτό το nickname στην σύζυγο «ωσάν κατοχύρωση της ιδιοκτησίας του συζύγου επί της ζωής της συμβίας του».
Ο Καραγκιόζης, όπως μας είναι γνωστός, είναι δημιούργημα Ελλήνων. Τους γνωστούς σε εμάς χαρακτήρες τους δημιούργησαν οι Έλληνες καραγκιοζοπαίχτες μετά την απελευθέρωση κι ακόμα πρόσθεσαν άλλους κορυφαίους χαρακτήρες όπως τον Μπαρμπαγιώργο, τον σιορ-Διονύσιο ή Νιόνιο, τον Σταύρακα, την Καραγκιόζαινα-Αγλαΐα και τους ιστορικούς ήρωες Μεγαλέξαντρο, Αθανάσιο Διάκο, Οδυσσέα Ανδρούτσο κλπ.
Το ελληνικό θέατρο σκιών μπορεί να χωριστεί σε τρεις κατηγορίες.
Η πρώτη κατηγορία ασχολείται με σύγχρονα γεγονότα και παρουσιάζονται καταστάσεις της καθημερινής ζωής.
Η δεύτερη περιλαμβάνει έργα εμπνευσμένα από παραμύθια και θρύλους, τη λαϊκή παράδοση.
Η τρίτη κατηγορία περιέχει τα ηρωικά έργα, τα οποία αναφέρονται κυρίως σε περιστατικά από την Τουρκοκρατία και τον αγώνα της Ανεξαρτησίας.
Οι ηρωΐδες του Καραγκιόζη
Γενικά οι γυναίκες παίζουν πολύ μικρό ρόλο στο θέατρο σκιών.
Ο Καραγκιόζης, είναι ο πρωταγωνιστής του θεάτρου σκιών. Είναι άσχημος και καμπούρης, μόνιμα φτωχός και σαρκαστής των πάντων. Σοφίζεται χίλια τεχνάσματα για να τα βολέψει στη ζωή και τα καταφέρνει περίφημα, μ’ όλο που φορτώνεται καρπαζιές κάθε τόσο. Σύμφωνα με το συγγραφέα Γιώργο Ιωάννου «το σπουδαιότερο μήνυμά του μπροστά στην απελπισία της νεοελληνικής ζωής είναι ο αντιστασιακός αμοραλισμός του και το αιώνιο κέφι του».
Η πιστή σύντροφος του Καραγκιόζη είναι η Αγλαΐα ήΚαραγκιόζαινα, ταλαίπωρη και άσχημη όπως ο άντρας της. Σπάνια εμφανίζεται στο μπερντέ. Προσπαθεί να γεμίσει ένα μονίμως άδειο τσουκάλι για να ταΐσει τα παιδιά της τα Κολλητήρια (τον Κολλητήρη τον Μυριγκόγκο και τον Κοπρίτη), που πεινάνε διαρκώς, «ζωή να ‘χουνε». Είναι πάντα υπομονετική με τα καμώματα του Καραγκιόζη και πάντα έγκυος.Νοικοκυρά, αλλά και παραδουλεύτρα, κάνει ό,τι μπορεί για να βοηθήσει στις ανάγκες του σπιτιού. Γκρινιάρα και επιθετική προς τον Καραγκιόζη, όταν ο ίδιος της δίνει αφορμές, ενώ απέναντι στους τρίτους τον υποστηρίζει. Δείχνει αφελής και συγκαταβατική, όταν εκείνος κάνει τα τρελά του, και γενικά είναι η ιδανική «Καραγκιόζαινα» με ό,τι καλό ή άσχημο μπορεί αυτό να σημαίνει. Απόμακρη κάπως απ’ τα παιδιά της, αφού λείπει πάρα πολλές ώρες από το σπίτι, ενώ όταν είναι στο σπίτι, καταπιάνεται με δουλειές ή ξεκουράζεται.
Η επωδός της είναι:
«-Τι ήταν να του πω ότι αντέχω στην πείνα … αμέσως μεπαντρεύτηκε!»
Η Αγλαΐα στις περισσότερες παραστάσεις ακούγεται μέσα από την παράγκα, χωρίς όμως να εμφανίζεται.Ακούγεται συνήθως η επιτιμητική φωνή της, γιατί αντιπροσωπεύει την γκρινιάρα σύζυγο. Στις περιπτώσεις όπου ο Καραγκιόζης παντρολογιέται, η ύπαρξη της δεν λογαριάζεται καθόλου, μολονότι η παρουσία του Κολλητήρη μαρτυρεί πως εξακολουθεί να υφίσταται ο πρώτος γάμος.
Η Μέμπα ή Σοφάκι , η μικρή ανιψιά του Καραγκιόζη και εξαδέλφη των παιδιών, εμφανίζεται σπάνια και συνήθως δίνει χρήματα στον θείο της ,διότι οι γονείς της έχουν μεγάλη οικονομική άνεση κι όλο αυτό γίνεται κρυφά από αυτούς, επειδή είναι μαλωμένοι με τον Καραγκιόζη.Κάνει ότι της πουν τα ξαδέρφια της και βρίσκουν όλοι μαζί τον μπελά τους.
Στον αντίποδα του πειναλέου παμπόνηρου Καραγκιόζη ο Βεζίρης ή Πασάς που αντιπροσωπεύει την τουρκική εξουσία. Η πιο διάσημη γυναικεία φιγούρα είναι η κόρη του Βεζίρη η Βεζιροπούλα η οποία αντιπροσωπεύει την γυναικεία καπατσοσύνη την πλούσια νύφη και είναι μία από τις τουρκοπούλες, οι οποίες συνήθως εμφανίζονται περισσότερο από ό,τι η Καραγκιόζαινα. Είναι καλομαθημένη, και δείχνει να σέβεται τον πατέρα της, ωστόσο, καταφέρνει πάντα να πετυχαίνει αυτό που επιδιώκει. Αντικείμενο πόθου του Καραγκιόζη και συχνό “λάφυρο” – δώρο του Πασά στις διάφορες περιπέτειες. “…όποιος μπορέσει και εξοντώσει το καταραμένο θεριό θα παίρνει πολλά δώρα και την κόρη του Πασά για γυναίκα!” Η Βεζιροπούλα είναι το κρυφό αντικείμενο του πόθου όλων των ηρώων του ελληνικού θεάτρου σκιών, παντρεμένων και μη. Νέα, όμορφη και απρόσιτη. Πολύ έξυπνη και ανεξάρτητη, αντιτίθεται στην πρόθεση του Πασά να την παντρέψει με γαμπρό της δικιάς του επιλογής εκδηλώνοντας μια έντονη προσωπικότητα.
«Η μικρή βεζυροπούλα
έχει πόνο στην καρδούλα
Τον Τσαούση αγαπάει
Αχ! Βεζύρη μου πονάει»
Πολύ πιο εμφανιζόμενες και περισσότερο ολοκληρωμένοι χαρακτήρες είναι και οι τουρκοπούλες: η Φατµέ , η Σερίνη και η Χαϊριγιέ. Τη φωνή των γυναικών προσποιείται ο ίδιος ο καραγκιοζοπαίχτης, συχνά µε πολύ κωμικά αποτελέσµατα.
Ο Καραγκιόζης είναι η θεατρική δημιουργία του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού. Είναι ένα έργο ομαδικά δουλεμένο από πάρα πολλούς ανθρώπους, από τον λαό. Ο Καραγκιόζης είναι το θυμικό του πολιτισμού, η ψυχή που πάντα αντιστέκεται, πάντα ονειρεύεται, πάντα γελάει και οι γυναίκες του ελληνικού λαϊκού πολιτισμούπου ανδροκρατείται εκπροσωπούνται λίγο. Υπάρχουν όμως και κάποιες ανεξάρτητες φιγούρες όπως η γριά, η όμορφη νέα, η υπηρέτρια, η νοσοκόμα, η βλαχοπούλα, η γόησσα. Ανάλογα με το σενάριο προστίθενται φιγούρες. Αυτές κυρίως εμφανίζονται στην πρώτη κατηγορία πουασχολείται με σύγχρονα γεγονότα και παρουσιάζονται καταστάσεις της καθημερινής ζωής. Κάποιες από αυτές είναι επώνυμες όπως η Κατερίνα , φίλη του Καραγκιόζη που του έδωσε να πουλήσει ναρκωτικά όταν ήταν νέος, εμφανίζεται σπάνια. Άλλη φιγούρα είναι η έξυπνη όμορφη και νεαρή ανιψιά του Νιονιού η Χρυσανθούλα, που είναι δασκάλα μουσικής. (Ο Σιορ Διονύσιος ή Νιόνιος, Ζακυνθινός με Ιταλική παιδεία, ο οποίος φέρει έντονη επτανησιακή προφορά και πάντοτε τραγουδά)
Στην δεύτερη κατηγορία (παραμύθια, λαϊκή παράδοση) εμφανίζεται η θρυλική γοργόνα η αδελφή του Μεγαλέξανδρου!
Στην τρίτη κατηγορία των ηρωικών έργων εμφανίζεται η κυρα-Φροσύνη, αλλά και η ματωμένη ή δαφνοστόλιστη Ελλάδα.
Για την καταγωγή του Καραγκιόζη έχουν διατυπωθεί αρκετές θεωρίες. Πιο πειστική είναι αυτή που τον θέλει να κατάγεται από τη μακρινή Ανατολή (Κίνα και Ινδία) και μέσω Τουρκίας να ήλθε στην Ελλάδα κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας. Ο τουρκικός Καραγκιόζης (Karagöz) το 2010 ο περιελήφθηκε στον αντιπροσωπευτικό κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Τουρκίας. Karagöz σημαίνει μαυρομάτης στα τουρκικά διαδόθηκε σε όλες τις επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήδη από τον 17ο αιώνα, διασκεδάζοντας το κοινό με τον αυτοσαρκασμό, την εμφάνισή του και την αισχρολογία του.
Πρώτη γραπτή μαρτυρία για τον Καραγκιόζη στον ελληνικό χώρο έχουμε στις 18 Αυγούστου 1841, όταν η αθηναϊκή εφημερίδα «Ταχύπτερος Φήμη» αναγγέλλει: «Την 21 του παρόντος, θα παρουσιαστεί εις Ναύπλιον η κωμωδία του Καραγκιόζη, έχουσα αντικείμενον τον Χατζ-Αββάτην και Κουσζούκ-Μεϊμέτην».
Η γυναίκα στο θέατρο σκιών είναι μορφή εξιδανικευμένη, ένα πλάσμα ποθητό και ταυτόχρονα απλησίαστο, μοναδικό. Ο κάθε καραγκιοζοπαίχτης, άφηνε ανάλογα με τις ικανότητές του τα ίχνη της προσωπικότητάς του, πρόσθετε κάτι κι αυτός, καθώςένιωθε μέρος της μεγάλης αυτής λαϊκής παραδοσιακής δημιουργίας.
Πηγές: sansimera.gr, tvxs.gr, el.wikipedia